Сабақтың әдістемелік әзірлемесі Пәні: Қазақ әдебиеті Тақырыбы: Жаяу Мұса Байжанұлы Әсет айтыскер ақын

Алматы қаласы Білім басқармасының

«Алматы сервистік қызмет көрсету колледжі» КМҚК

«Бекітемін» Директордың оқу ісі жөніндегі орынбасары ________ Г.А. Нурмолданова

Сабақтың

әдістемелік әзірлемесі

Пәні: Қазақ әдебиеті

Тақырыбы: Жаяу Мұса Байжанұлы

Әсет – айтыскер ақын

Мамандығы: 0508000 «Тамақтандыруды ұйымдастыру»

Біліктілігі: 0508012«Аспаз»
Келісілді ЦӘК отырысында

Әдіскер қаралды және талқыланды

___________А.Капбасова ЦӘК төрайымы__________Г.Мырзаханова

Алматы, 2017ж.

Мазмұны

1. 
   Негізгі кезеңдері
   
2. 
   Адрестік категория
   
3. 
   Сабақтың жоспары
   

1.1.Мақсаттық аудитория;

1.2.Сабақтың мақсаттары;

1.3.Сабақтың типі, түрі және әдісі;

1.4.Алғышарт - білім, пәнаралық байланыс;

1.5.Бағалау

1.6.Қажетті материалдар, сабақты қамтамасыз ету;

ІІ. Сабақ кезінде – сабақ барысы

Ш. Сабақтан кейін – үй тапсырмасы

4. 
   Әдебиеттер
   
5. 
   Ұсыныстар
   

Оқу пәні: Қазақ әдебиеті

Мамандығы: 0508000 «Тамақтандыруды ұйымдастыру»

Біліктілігі: 0508012«Аспаз»

І. Сабаққа дейін

1.1. Мақсаттық аудитория: білім алушылар

1.2. Сабақтың тақырыбы: Жаяу Мұса Байжанұлы

Әсет – айтыскер ақын

Сабақтың мақсаттары:

Білімділік: ХІХ ғасырдың әнші-сазгер ақындары Жаяу Мұса Байжанұлы мен Әсет Найманбаевтың өмірі мен шығармашылығы туралы түсінік беру; сал-серілер поэзиясын терең ұғындыру; әндерінің шығу тарихымен таныстыру

Дамытушылық: студенттердің танымдық қабілеттерін, сөйлеу тілі мен жазба тіл мәдениетін дамытуға мүмкіндік туғызу; шығармашылық қабілеттірін шыңдау

Тәрбиелік: эстетикалық талғамдарын қалыптастыру; әншілік өнерді құрметтеуге, дәстүрлі әндерді тыңдауға үйрету; ұлттық өнерді құрметтеуге тәрбиелеу

1.3. Сабақтың типі: жаңа сабақты меңгеру

Сабақтың түрі: ізденіс сабақ

Әдістері және әдістемелік тәсілдері: топтық жұмыс, «Фрайер» моделі, «Екі жақты күнделік», «Буриме» әдісі

1.4. Алғышарт

Білім алушылар тақырып бойынша меңгеруі қажет

Пәнаралық байланыс:

1. Тарих

3. Музыка

4.Тағам даярлау технологиясы

5. Мәдениеттану

Білім алушылар тақырыптың мазмұнын біледі және тәжірибеде ойлау және таным тәсілдері мен дағдыны қолданып кластер жасайды.

1.Интербелсенді тақта

2.Үлестірмелі қағаздар

3. Презентация

4. Оқулық

5. Постер, маркерлер, стикерлер

Студенттерменмен амандасу, түгендеу

«Жүректен-жүрекке» әдісі, топқа бөлу

ІІ. Үй тапсырмасын қайталау кезеңі (15 мин)

«Ақсүйек» ойыны

«Қожанасыр қоржыны» ойыны

Поэзия минуты

Жаяу Мұсаның «Ақ сиса» әнін, Әсеттің «Інжу-маржан» әнін тыңдата отырып жаңа тақырыптың мақсатын хабарлау

IV. Жаңа сабақты түсіндіру кезеңі (45 мин)

«Фрайер моделі»

Өлеңдерін сатылай кешенді талдау

«Екі жақты күнделік»

«Ауылдың алты ауызы»

«Орамал тастау» ойыны

Пікірталас

V. Жаңа сабақты бекіту кезеңі (5 мин)

«Қонаққа құрмет»

«Буриме» әдісі

VI. Бағалау кезеңі (5 мин )

VІI. Үйге тапсырма (5 мин)

VIII. Рефлексия (5 мин)

Сабақтың барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі

Сәлемдесу, сабаққа дайындықтарын тексеру

«Жүректен-жүрекке» – бір-біріне ыстық ықыластарын білдіре отырып, ынтымақтастық атмосфера құру

– Қазақ халқы әнге бай. «Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай болып көрінеді» деп қазақ халқының әдебиеті мен өмірін зерттеген Г.Потанин айтқандай, қазақта әнсіз өмір жоқ. «Тойбастар» айтқан жігіт, кешкі ауыл сыртында алтыбақан тепкен қыз-бозбала, шілдехана күткен жас-кәрі, «Жар-жар» айтқан екі топ, елінен еріксіз ұзатылып бара жатқан қыз, өлген жұбайын жоқтаған жесір, түйеге мініп әр үйдің сыртында қақсаған жарапазаншы, ақ киім киіп, өгізге мініп ауыл аралаған дуана, «жынын» шақырып, зікір салған бақсы – бәрі де әндетеді. Бәрі де жай сөзбен айтқанда жетпейтін сезім тасқынын ән арқылы шығарады. Қазақтың ән өнері ұлттық өнер болып, халқымыздың өзімен бірге туғандай.

Сабақтың эпиграфы

Туғанда, дүние есігін ашады өлең,

Өлеңмен жер қойнына кірер денең.

Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,

Ойлансаңшы бос қақпай, елең-селең.

Абай.

– Әнші-сазгер ақындарға халық «сал», «сері» деген атақ беріп, құрмет көрсеткен.

Жалпы, сал-сері дегеніміз кімдер? Сал мен серінің бір-бірінен қандай айырмашылығы бар?

– Сал-сері – сегіз қырлы, бір сырлы, яғни, ақын, әнші, күйші, композитор, ойыншы, күлдіргіш, би, спортқа бейімі ерекше өнерпаз. Олар – халық мәдениетінің көрнекті қайраткерлері. «Сал» және «сері» – тектес, төркіндес, кіндіктес ұғымдар. Е.Ысмайылов «сері» сөзі араб халқының «сейір» немесе «серуен», «сайран салу» дегенінен туындады десе, «сал» ұғымын «салдырту», «салтанат» сөздерінен іздейді. Е.Тұрсыновтың пікірінше, «сері» – көне түрік тіліндегі «черік» сөзінен алынып, «әскер», «қол» деген мағынаны береді. Демек, «сері» сөзінің негізгі мағынасы «жасақ құрамындағы жауынгер», «жасақшы», «жорықтағы серік» дегенді танытады.

Әлбетте, «ақындық, әншілік, өнерпаздық дәстүр жағынан сал мен серілердің арасында айырма аз болмағанымен, сыртқы жүріс-тұрысында, киіну, сыпайылық әдетінде бірқыдыру айырма барлығы байқалады» (Е.Ысмайылов).

Алдымен, сал туралы баяндасақ, салдың қылығы қызық. Ауыл не үй сыртында аттан түсіп, жер бауырлап жатып алады. Оған қыз-қырқындар келіп, басын көтеріп, шаңыраққа кіргізеді. Тамақты өзі ішпейді, қыздар ішіп-жегізуді міндетіне алады. Бір сөзбен түйіндегеңде, сал не істесе де, қандай еркелік көрсетсе де, ел төзімділік танытатын салт, дәстүр болған. Бұлардың киім киісіне келер болсақ, «салдар жұрттың ортақ салтында жоқ, ерекше, күлкілі, көз тартарлық әлемішті киімдер киініп, жарқылдақ моншақтарды тағынған. Бас киімінің, шапан, шалбар, байпақтардың шүберегі ала-құла, қырық құрау болады екен. Бөрік, тымаққа үкі, неше түрлі моншақ қадаған. Сырт киімді кейде бірыңғай ақ, қызыл-жасылдан, кейде қым-қиғаш әр шүберектен араластырып тіктірген, оған тоқыған шекпен де, құрым киіз де қоса тігілген болады» (Е.Ысмайылов). Біржан салды көрген Ілияс Мейірбанұлы: «Кең жағалы ақ көйлек, дөңгелек етекті оқалы қамзол, сыртында көк ала қаптал шапан, басында үкілі құндыз бөрік, үкісі бұлғақ-бұлғақ етеді. Қалтасында күрең шұға тақиясы бар екен», – деп жазады.

Салдардан серілердің өзгешелігі мынау: серілерде өрескел мінез, оғаш қылық болмайды. Мейлінше сыпайы, орнықты, ибалы, сәнді киімге, бекзаттыққа үйір.

Сал-серілер – ойын-сауықтың, той-думанның гүлі. Елдің жуан ортасында, халық арасында қаздай қалқып, үйректей жүзіп, қасына жыршыларын, ақындарын, әншілерін, күйшілерін, өлеңшілерін, ойыншыларын, домбырашыларын, палуандарын ертіп, топ құрып жүреді.

Сөз құдіреті арқылы олар ел мен жерге, сүйген жарға деген махаббаттарын, сырлы сезімдерін, үстемдік жасап, жер аударып, түрмеге қамаған әкім-төрелерге өкпе-назын, ашуын да өлеңмен жеткізеді. Ән мен әуеннің, әншінің бірлігінің артықшылығы – оның аумақтық та, әлеуметтік те шегарасының болмауы, самғаған құстай ұшып барып, қонған жерінде шырқала берді. Әнді іліп алып, ел боп жырлады. Атадан бала үйреніп, өнер керуені бүгінгі күнге жетті.

Бүгінгідей «Халық әншісі», «Еңбек сіңірген өнер қайраткері» деген атақтары болмаса да, халқымыз оларды еркелетіп, «Сал-сері» деп атаған. Артистерше жарқ-жарқ әшекейлену, ерекше көз тартатын кескінмен жүріп-тұру, халқына еркелеу – әнші-ақындардың негізгі салты болған.

– «Балқадиша» әнінің шығу тарихы

– «Ғалия» әнінің шығу тарихы

– Қазіргі өмірде сал-серілер деп кімдерді айтуға болады?

«Ақсүйек» ойыны-сұрақтарға жауап бергенде ақсүйек шығады

ІІІ. Жаңа сабаққа дайындау кезеңі

Жаяу Мұсаның «Ақ сиса» әнін, Әсеттің «Інжу-маржан» әнін тыңдату

– Балалар, қалай ойлайсыңдар, бұл ән кімнің әні және қалай аталады?

– Дұрыс айтасыңдар. Бүгінгі сабағымыз Жаяу Мұса мен Әсет Найманбаевтың шығармашылығына арналады.

Айтқанына жетіп, әмірі орындалғанына соншалық масаттанған сұлтаның сөзіне орай Жаяу Мұса тілін тартпай, табанда өлеңмен жауап береді.

Мен айтсам, параңды айттым тілім ұзын,

Татармын бұйырған жер дәмі-тұзын.

Жыласың екі басты ел жалмаған,

Қоймаймын неғылсаң да айтар сөзім-

Деп, жиын топтың алдында аға сұлтанның айыбын бетіне басады. Сонымен қатар:

Тобылға он екі жыл мен айдалдым,

Артымда елі – жұртым бәрің қалдың.

Сұлтанға еш жазығым жоқ – ақ еді,

Жазықсыз жаза көріп, көп сандалдым.

Сәлем айт көп Қаржастың баласына,

Кез болдым хан – сұлтанның жаласына.

Шорманды кім өлтірді мен білмеймін,

Сонда да менен құнын аласы ма? - деп анталанған халыққа мұңын шаға хош айтысады. Жаяу Мұсаның жан тебрентерлік бұл бағалы сөздері жиналған жұрттың сай – сүйегін сырқыратады. Олар жазықсыз жанның тұтқыннан босап, тез оралуына тілектестік білдіреді, дуан басы сұлтанның сорақы қаталдығына қарғыс айтып тарасады.

Жаяу Мұса полицейскийдің айдауында айдан аса жаяу жүріп, Тобылға әрең жетеді. Мұсаға «Жаяу» деген ат тағылуының себебі осында болса керек. Ал, біреулер дуан басы Шорманның Мұсасы Байжанның жалғыз атты жарлы Мұсасымен аттас болуға арланып, оған «жаяу» деген сөзді өзі қосыпты деседі. Бірақ Жаяу Мұсаның «Ақсиса» дейтін әнінде:

Шорманның Мұстафасы атымды алып,

Атандым сол себептен Жаяу Мұса.-

Деуіне қарағанда, алғашқы айтылған сөздің дұрысты бар сияқты.

Жаяу Мұса Тобыл түрмесінде ұзақ уақыт жатып, қатты күйзеледі, сондықтан да жанындағы кейбір достарының кеңестері бойынша кесімді күндерінің қалғанын кең далада жүріп өтеуді ұнатады да, өз еркімен солдаттық қызметіне баруды сұрап, жоғарғы орындарға арыз береді. Соның нәтижесінде ол 1869 жылы, 34 жасында Петербургке шақыртылып, солдаттық қызметіне алынады. Сол кезде литвалықтардың патшаға қарсы көтерілісін басу үшін жіберігелі жатқан Черняев отрядына қосылады.

Литвалықтардың көтерілісін басқанна кейін ол отряд Орта Азия елдерін аралап, Әулиеатаға келеді, мұнда да көтерілісшілерге қатты соққы беріп, жаны түршіккен Жаяу Мұса онан әрі бұл отрядпен бірге болғысы келмей, бір түнде қашып шығады. Арада айлап жүріп, жүдеп – жадап, туған жеріне келеді.

Жаяу Мұсаның елге келгендігін естіген Шормановтар оны тағы да қуғынға ұшыратпақ болады қашқын деп елге лақап таратады.

Ұзақ уақыт тұтқында, еріксіз солдаттық қызметінде жүріп, жаңа ғана келген Жаяу Мұса сағынған ел – жұртының ішінде еркіме бой жазып жүре алмай, тағы да қашып – пысып, қатал жаудың қолына түспеу қамын қарастырады.

Бірақ арамза жау тіміскілеп қоймаған соң, алыстау жерге барып, бой тасалау үшін Ақмола жаққа қарай жол тартады. Барған сәтте Жолаба Қыпшақ дейтін елді аралап , әр жерде қонақтайды да жүреді.

Жалғыз атты жолаушының мақсатсыз жай ғана жа емес екендігін аңғарға ауыл адамдары танысқылары келіп, жөн сұрастырғанда өзінің қандай жайда жүргендігін Жаяу Мұса да жасырмай айтып береді. Оның басынан кешірген хал – жағдайына толық түсіген жұрт «Бұтаға қорғалаған торғайдың да жаны қалды», енді еліне қайтпай –ақ біздің ортамызда бол, — деп мейірімділік көрсетеді.

Осыдай ел құрметіне бөленген Жаяу Мұса ән салып, өлең айтып, жүрген жерін ойын – сауыққа кенелдіреді. Бір күні сол елдегі Құлбай дейтін байдың үйіне келіп қонады. Құлбайдың баласы Сүйімбайдың Сапар дейтін қызымен танысып, соған үйленбек болады. Бірақ, қызы жақсы болғанымен Құлбайдың сараңдығын ұнатпай, оны келемеждеп «Құлбай бай» деген күлдіргі ән шығарады. Бұл оны осы уақытқа дейін ескірмей ел аузында айтылып келеді.

Сапарға үйленіп, сол Құлбай аулында біраз тұрғаннан кейін Жаяу Мұса еліне бір көңілсіз хабар естиді. Жаяу Мұсаны қолға түсіре алмаған Шормаовтардың оған деген қастығы бұрынғыда да күшейе түседі. Ауылын ата қонысынан қыс ішінде көшіріп жіберіп, барлық жер – суын Жаяу Мұсамен ағайындас Поштаев Хұсайын дегенге алып береді.

Міне, осы хабарды естісімен хан – сұлтандардың мұндай айуандық әрекеттеріне қатты ызаланған Жаяу Мұса жоғарғы ұлықтарға арыз жазып, олардың жолсыздық жұмыстарын әшкерелейді. Сөйтіп, біраз айтыс – тартыстан кейін істің ақыры Жаяу Мұсаың пайдасына шешіледі де, бұрынғы ата қонысын айып – анжысымен қоса өзіне қайтарып алады.

Үш жүзге алтым мәлім Жаяу Мұса,

Көрермін жанның бәрі мендей туса.

Аттыда жаяу жүріп кек аламын,

Жігіттер, шамаң келсе, маған ұса! - дейтін әні осы кезде жарыққа шыққан көрінеді. Сондай – ақ Шормановтардың айдап салуымен өзінің төл мекенін тартып алып, аулын қатты күйзелушілікке ұшыратқан опасыз Хұсайын Поштаевқа:

Поштаев бір Айдабол баласы едік,

Екеуміз бір қыстауға талас едік.

Жыртысын Шормановтың жыртамын деп,

Салдың ғой аулымызға мұнша бүлік. – деп әділетсіздігін айтып, өлең шығарады.

Айтысқан жауын жеңіп, көңлі жайланған Жаяу Мұса Сапарды еліне алып келіп, ауыл ішіде ойын-сауығын өткізіп, серілік құру жолыа түседі. Бірақ, бұл жағдай оның белгілі қас жауларына жақпайды, сондықтан ебін тауып, тағы да тұтқынға алдыру әрекетін жасайды. Ол үші әр жерден аңдушылар қойып, қалайда қолға түсіру қамын ойлайды.

Бір күні Жаяу Мұсаның өз аулында екенін анықтағаннан кейін Павлодардан бір топ солдаттар жібертіп, ұйықтап жатқан жерінде ұстатады, оның қол – аяғын байлап, оңаша үйге қамап тастайды да өздері қой сойдырып, ойын – сауық жасап, қаннен – қаперсіз отыра береді. Осы кезде ауыл жігіттері Жаяу Мұсаның ақылымен әйелдерше киініп келеді де, қамсыз отырған солдаттардың қаруларын тартып алып, өздерін түп – түгел байлап салады. Жандарынан шошынған солдаттар жалынып – жалпайып, өз бастарын әрең дегенде босатып алады да, алды – артына қарамастан қаша жөнеледі.

Алайда, істің ақыры насырға шабатынып білген Жаяу Мұса тыныш жата алмай , Шорман тұқымдарынан тасалана тұрғысы келеді.

Бірақ, қайда барарын білмейді. Бұрынғыдан ауыл маңыдағы тоғай арасы пана болмайтынын сезеді.

Ақыры тәуекелге бел байлап, қашық жерге қоныс аудара тұруға бел байлайды.

Сөйтіп алыс жолға сапар шеккен Жаяу Мұса Қазан қаласына барады. Онда татар халқының музыка мәдениетімен танысады. Қала халқымен біраз үйреніскеннен кейін ойын – сауықтарға қатнасып, өзінің әншілік қабілетін танытады. Творчестволық еңбектерін көптің алдында тартады.

Осы кезде Жаяу Мұса :

Қыздары Қазан сипатын,

Қызықтым сүйіп сымбатын.

Көрдім талай арудың

Жақсы, жаман келбетін.

Алты ай тұрып Қазанда,

Байқадым қыздар әлпетін, - деп, Қазан қыздары атты күлдіргі ән шығарады. Қазанда алты ай тұрып, ел-жұртын әбден сағынған Жаяу Мұса бұлайша қашып-пысып жүріп бассауғалағанша елге барғаным жөн болар деген тоқтамға келеді.

Жаяу Мұса Еліне келсе, аулы орнында жоқ, Шорман тұқымдары мал-мүліктерін талан-таражға салып, таратып алыпты, туған-туысқандарын тоз – тозғып жіберіпті.

Хан-сұлтандардың бұл зорлығы Жаяу Мұсаға бұрынғысыннан да қаттырақ батады.

Қарсылық көрсетуге шамасы келмеге Жаяу Мұса жаяу жалпылап жүріп, Омбыға барып, губернаторға шағым жасайды. Губернатор : Шормановтың жолсыздық ісіне тез тыйм салынсын, Жаяу Мұсаның ата қонысы, талауға түскен мал – мүлік түгелдей өзіне қайтарылсын деп, Павлодар оязына қағаз жазып береді.

Бұл барған сапары сәтті болып, үлкен қуаышпен қайтқан Жаяу Мұса арада бірнеше күн жүріп, Павлодарға келеді де, оязға кіріп, губернатордың жазған бұйрығын ұсынады.

Бірақ ол тағы бір қолайсыздық жағдайға кездеседі. Ата жауы, аға сұлтан Мұсаның оязбе бірге отырғанын көріп, жүрегі қатты шошынады. Олар губератордың бұйрығын оқып, екі жақтан зіркілдеп қоя береді. Неге өтірік арыз жазасың, деп жер – жебіріне жетеді. Жаяу Мұса да олардан тілі тартпай, Мұсаның әділетсіздігін айтып, айыбын бетіне басады.

Омбыға шошынғаннан жаяу бардым,

Арада күн – күн жүріп, шаршап талдым,

Бұйрығың губератор әкелсем де,

Пәлеге ашылмастай еді қалдым, - деп басталатын Жаяу Мұсаның бір өлеңі осы кезде жарыққа шыққан көрінеді.

Алайда, Мұса Шорманов Жаяу Мұсаға деген қастық әрекетін үдете береді.

Бір жылы маңайдағы ауылдың шабындығын жеді деген жаламе Жаяу Мұсаның бір топ бұзауын қырғызып тастайды.

Бұл сияқты шектен асқан қаскүнемдікке арнап Жаяу Мұса мынандай өлең шығарады:

Ей, Мұса, мен не жаздым саған жарқын,

Күшпенен тоздырдың ғой ауыл халқын.

Бұзауын ауылымның қырып салдың,

Көрерсің не болғанын істің артын.

Мақтанба басыңдағы бағыңызға,

Қартаймақ қиын болар тағыңызда.

Сізге де сорлы болу қиын емес,

Басыңнан бағың тайған шағыңызда.

Бұдан бірақ уақыт өткеннен кейін аға сұлтан Мұса атақты Арап ұрысы бастаған бір топ адамдарды жіберіп, Жаяу Мұса ауылының тағы да барлық жылқысын айдатып алады.

Сөйтіп, Шорман балаларымен Жаяу Мұсаның арасындағы өшпенділік өрті өрши түседі.

Жаяу Мұса тағы да Омбы губернаторына арыз беріп, ұрланған жылқыларын орынан салдырады да, Арапты тұтқыға алдырады. Соның артынан көп кешікпей – ақ Мұса да аға сұлтандық қызметінен босатылады.

Алысқан жауын жеңіп, көңілі жайлаған Жаяу Мұса да жанынан өнерлі жігіт – желеңдерді жинап алады да, серлік құрып ел аралайды. Жаяу Мұсаның ел арасында беделі артып, салдықпен еркін өміржасай бастауын көре алмай, қатты күйінген Мұса оған соқтығу үшін сылтау тапқысы келеді. Сол мақсатпен оның қыран бүркітін сұратып кісі жібереді. Оған ызаланған Жаяу Мұса:

Ей,Мұса, құс сатпаймын дүние малға,

Болсам да өзім кедей жүрмен жалға.

Арам мал елден алған жиындыны

Алмақ түгіл, ұстаман сірә қолға, - деп хат жазады.

Әуелден мал жинамаған ол жасы ұлғайып қалған кезде кедейліктің зардабын тартады. Осыған байланысты:

Жігітке кедейшілік бір сергелдең,

Жоқ болса жалғыз атың өлгенмен тең.

Үйіңнен тату құрбың құр аттанса,

Немене бұл дүниеден үміттенген, - деп басталатын «Қоңыр» дейтін әнін шығарған көрінеді.Тегіде Жаяу Мұсаның шығармалары кейбір кездейсоқ жағдайларда ғана емес, үнемі кезеңді бір уақиғаларға жазылғандағы байқалады. Оның ішінде осы жинаққа кіріп отырған қырыққа жуық әндерінің көпшілігі ілгеріде айтылған өзінің ата жауы аға сұлтан Мұсаме арадағы талас-тартыстан туған. Мәселен: «Шорманға», «Бұзау жыры», «Арап батыр», «Боз торғай», «Сұрша қыз», «Гауһар қыз», «Кедейлер», «Ұлы тау», «Баян ауыл» сияқты бірсыпыра әндері осы айтылғандардың айғағы бола алады.

Айта кететін бір жай Жаяу Мұсаның кейбір әндерін әркім әртүрлі айтады. Мысалы: «Ақ сиса» , «Аулау» , «Көк аршын», «Күлбай бай» , «Сапар» сияқты әндерін нотаға жаздырып Ақмолалық әші – кешегі Қосымжан Бабаков мархұмның орындауынын Қарқаралы әншілері : Қуан Лекров пе Жүсіпбек Елебековтың айтуларында біраз өзгешеліктері брлығы байқалады. Осыған қарағанда, әр жердің әншілері өздерінің үйренуінше айтып кеткенге ұқсайды. Бірақ, бұл жинаққа сол әндердің түрлі варианттары беріліп отыр.

Ән мелодияларының өзгешеліктері сияқты оның өлеңдерінің сөздерінде де өзгерістер кездеседі. Мысалы «Ақ сиса» әнін біреулер :

Үш жүзге атым мәлім Жаяу Мұса,

Жүрмейді кімдер жаяу зорлық қылса.

Аттыдан жаяу жүріп кек аламын.

Жігіттер, шамаң келсе маған ұста, - десе, біреулері:

Ақ сиса, қызыл сиса, сиса – сиса,

Қалмайды кімдер жаяу зорлық қылса,

Шорманның Мұстафасы атымды алып,

Атандым сол себептен Жаяу Мұса, - деп айтып жүр. Сондай – ақ:

Дариға, іш күйеді зорлығына

Сенді ғой мал басының молдығына.

Қорқамын тағы дүре соға ма деп.

Сонда да шыдамаймын қорлығына, - дейтін өлеңі «Ақ сиса» әнінде де, «Хаулоу» әнінде де айтылып келеді. Сондықтан бұл жинақта осы әндердің мазмұнына қарай сөздері де екшелеп алынады.

Ал , енді ән текстерінің ұқсастық жағына келсек, мынандай жайды көреміз:

Жаяу Мұсаның «Әндижан» дейтін әнінің 1 – шумағында:

Ішуге осы жақтан шай таппадым,

Қайтейін, шіркін көңіл жай таппадың

Жұлдызға аспандағы қолым сермеп,

Торыдай жауыр болған қайқақтадым, - дейтін төрт жол «Гауһар қыз» атты әнінде айтылады. Ал, осы әндердің қайырмасындағы сөздер де өте ұқсас келеді. Міне бұл жағдайлардың бәрі де әнді орындаушылардың әуелде шала-шарпы үйренулері салдарынан туған кемшіліктер болуға тиіс.

Жаяу Мұса ән текстірінен басқа да көптеген өлеңдер жазған көрінеді. Оның 1880 жылдар қарсаңында жазған 60 беттей қолжазбасын Қазақ ССР Ғылым академиясының экспедициясы 1955 жылы Қазақ университетінің архивінен тапқан. Бұл еңбектерін ол өзі Қазанға барып тұрған кезінде тапсырған болу керек.

Сондай – ақ тағы да. Бірсыпыра өлеңдерін өзінің басалы Салық 1955 жылы Қазақстанның Ғылым академиясына әкеліп тапсырған болатын. Оның ішіде ақынның Қытай елінің болашағын болжағандай «Қытай еліне сәлем» дейтін өлеңі бар. Үстем таппен араларындағы өшпенділік өмір бойына созылған. Жаяу Мұса Октябрь таңы атқаннан кейін – ақ белдескен ата жауынан аяусыз кетіп, аңсаған арманынан жетеді. Бұрынғы хан-сұлтандардан көрген қыспақтарын еді олардың өз алдарына келтіреді.

1928 жылы ел ішіндегі ірі байларды конфесқациялап, мал – мүліктерін қазнаға алу жұмысына басшылық етеді. Күрескер композитор, дарынды әнші, жыршы Жаяу Мұса 1929 жылы 94 жасында өзінің туып – өскен жерінде қайтыс болады.

Оның өзінен соңғы ұрпақтарына қалдырып кеткен музыкалық асыл мұралары осы күнге дейін ескірмей ел аузыда айтылып келеді және айтыла бермек.

І. «Жаяу Мұса ауылы» Жаяу Мұса туралы

ІІ. «Ә.Найманбаев ауылы» Ә.Найманбаев туралы

Өлеңдерін сатылай кешенді талдау

1.Авторы –

2.Тақырыбы ­–

3.Жанр түрі –

4.Идеясы ­–

5.Шумақ –

6.Тармақ –

7.Бунақ –

8.Буын саны –

9.Ұйқас түрі –

Сал-серілердің ізін жалғаушы – Сәкен Майғазиевтың АСҚКК қонаққа келетінен хабардар шығарсыңдар? Сіздерге қонаққа арнап дастархан мәзірін дайындауды тапсырды делік. Сендер не ұсынар едіңдер және қалай әзірлейсіңдер?

Ұйқас түріне қарай өлең шығару

Қорыта айтар болсақ, қазақ елі мәдениетінің даму тарихы өзгеше. Қазақ халқының тарихы небір оқиғаларға толы. Ондай оқиғалар сол ортада өмір сүрген адамдардың жүрегінде өшпес із қалдырып, мәңгі есте сақталып қалады. Әсіресе, қоғамдық өмірдің сан алуан сыры күмбірлеген күй мен шырқалған әндерден өз көріністерін тауып отырған. Әнші-ақындар көбінесе тарихи оқиғалар жайында толғаса, ол жырлар өз заманының шежіресі болып қалғандығы белгілі. Ал аңыз, өлең, музыка ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалатыны сөзсіз...Сондықтан халықтың жоғын жоқтайтын, халыққа қызмет ететін өнер өлмесін, өз жалғасын тапсын! «Өнерліге өріс кең» дейді халық. Өнерлі өрге жүзсін!

VІ. Бағалау

VІІ. Үйге тапсырма: Реферат

«Ән – көңілдің ажары» деген тақырыпта эссе жазу

«+; -» Білім алушылардың сабақты қаншалықты меңгергенін сараптау

Әзірлеген оқытушы:

Қазақ халқының дарындылығы туралы Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша «Қазақ даласының Геродоты» А.И.Левшин былай деп тура айтқан: «Қазақтар адамның сазгер немесе ақын болып туылатынының бір дәлелі болып табылады». А.Эйгхорнның қазақтар музыкасы туралы өз еңбегінде жазғаны: «Қазақтың әндері көкке көтеріліп бара жатқан бүркіттей өктем де, ерікті. Олар кішкентай баладан қария шалдарға дейін, бойжеткен қыздардан үлкен апаларға шейін барлығы айтатын мызғымайтын халық игілігі».