Сабақты мақсаты: Оқушылардың танымдық қабілеттерін шыңдау

"Қызылащы орта мектебі мектеп жасына дайінгі шағын орталығы бар" КММ

Биология пәні мұғалімі Айнабекова Бақытжан Муратханқызы.
Тақырыбы: «Зерек» танымдық ойыны. / сыныптан тыс жұмыс/

Сабақты мақсаты: Оқушылардың танымдық қабілеттерін шыңдау.

Сабақтың көрнекілігі:сөзжұмбақ түрлерінен сызба-нұсқалар , слайдтар,

сөзжұмбақ түрлерінен тапсырмалар.

2.Әрбір сөзжұмбақ түрлеріне түсінік беру

3. Сөзжұмбақ түрлерін шешу.

Ойы алғыр, қиялы ұшқыр үлкен-кіші баршаңызды танымдық ойындар әлеміне саяхатқа шығуға шақырып «Зеректі» парақтауды ұсынамын.

«Сөз жұмбақ» жалпы танымдық ойындардың ортақ атауын білдіреді.

Сөз жұмбақ дегеніміз не? Оның қандай түрлері бар? Жалпы сөзжұмбақтар қалай жасалады? Осынау сауалдарға жауап беру үшін сөзжұмбақтар сырын ашайық.

Адамдар бойындағы қабілетті шыңдауды танымдық ойындардың алар орны да, атқарар ролі де ерекше.Адамның танымы неғұрлым өрістей берген сайын,

дүниенің көкжиегі де соғұрлым кеңейе бермек.

Сөзжұмбақтардың қай- қайсысының болсын өзіндік жасау жолдары мен шарттары талаптары бар. Сөзжұмбақтардың кез-келген түрі әншейін құрылып, тек ойын түрінде уақыт өткізу үшін ғана жасалмайды. Сөзжұмбақ үздіксіз ізденуді, көп ойлануды, жан-жақты біліктілікті талап етеді. Әсіресе мектеп оқушылары мен жастардың ой-өрісін кеңейтуге, білім аясының артуына үлкен ықпал етеді.

Ендігі мезетте сөзжұмбақ түрлерімен танысайық.

Кросс ворд

Чайнворд

Криптограмма

Анаграмма

Пинтограмма

Цифрограмма

Шрифтограмма

Стрелкограмма

Лабиринттер

Шарадалар мен метаграмма

Ребустар

Викториналар

Білгенге - маржан
«Білімді болу деген сөз- белгісіз нәрсені алу қабілетіне ие болу»

Әл- Фараби .
1.Кроссворд- сөзжұмбақтың ең күрделі түрі.

Кроссворд- тоқылған сөздерден құралған жұмбақ. Ол халықаралық термин,

ағылшынша CROSS- қиылысқан және WORD- СӨЗ деген ұғымдарды

білдіреді.

Кросс ворд өзара қиылысқан тор көздерді белгілі бір сөздермен толықтыру

арқылы жасалатын жұмбақ- ойын.

Ең алғаш рет красс вордты ХХ ғасырдың бас кезінде Кейптоун қаласы Оңтүстік Африка Республиканың А тлант мұхитымен шектесетін жағалауында орналасқан қалада шығатын газеттің редакторы ашқан.

Қазақстанда тұңғыш «Жұмыр жер» 335 балама- сауалдардың жауабын 1400- ге жуық торға толтыру керек екен. Кросс вордты құрастыруға 2 ай уақыт кеткен екен.

Кроссворд басқа сөзжұмбақтармен араласып ( мысалы кросс- чайн ворд, немесе сөзтізбекті-сөзжұмбақты, кросс вордты-анаграмма, кроссвордты- криптограмма, пиктограмма- кросс ворд, ребусты- кроссвод болады.

ойын. Ағылшын тілінен аударғанда «тізбекті сөз» деген ұғымды білдіреді.

Баспасөз беттерінде «Сөз тізбекті» деп аталып жүр.

Чайнворд белгілі бір тақырыпқа ғана арналып жасалады.

Чайнвордтың кроссвордтан ең басты ерекшелігі міне осында.

Таным ойынының осы түріне алынған сөздердің соңғы дыбысынан

үшінші сөз басталып рет-ретімен жалғана береді.

Чайнвордтың танымдық жұмбақтардың өзге түрлерімен араласып

құрастырылған кездері де болады. Сөз тізбекті- сөзжұмбақ (чайнворд-

кроссворд) Сөзтізбекті- криптограмма, сөзтізбекті- ребус, сөзтізбекті-

анаграмма, сөзтізбекті- пинтограмма түрлері кездеседі.

3.Криптограмма гректің «крипто- жасырын, құпия», және «грамма- жазу әріп» деген сөздерге шыққан. Газет- журналдарда «Құпия сөз» деп аталады. Криптограммаға мақал- мәтелдер нақыл сөздер, атақты адамдардың ұлағатты лебіздері, тәрбиелік мәні зор сөз тіркестері мен салиқалы сөз орамдары алынады. ХІІ-ХІІІ ғ.орыс қолжазбаларында бастау алған криптограмма. Негізгі алынған текст кілті цифрлармен жасырылынады. Оны табу үшін белгілі бір жүйемен берілген балама- сөздердің жауаптарын рет-ретімен дұрыс орналастыру керек.

Криптограммаға алып отырған сөздерді цифрлауда кейбір дыбыстар (әріп) екі рет, үш рет немесе одан да көп қайталануы мүмкін. Бұл кезде сол қайталанған дыбыс алғашқы таңбаланған цифрларымен белгіленеді.

Мысалы

Ө н е р – т а у с ы л м а с а з ы қ

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 6 8 6 12 9 13
Мысылы

І. Тау- 6,10,6,5,6,7 - шешуі; Алатау

ІІ. Қырғыз эпосы- 11,6,2,6,8 – «Манас» Қырғыз эпосы

ІІІ. Тілсіз жау- 1,4,5 - өрт

ІҮ. 13,9,12,9,10 - Қызыл- Тува АССР-ң астанасы

Ү. 14,15,11,9,8 - жұмыс- физикалық шама

ҮІ. 6,17- ай- - планета

ҮІІ. 16,3,8 – бес - сын есім

ҮІІІ. 13 - «Қ» - қатаң дыбыс
4. Анагромма грек тілінен « апа-алмастыру, dramma-әріп » деген сөздерді

білдіреді, яғни бір сөздің әріптерінің орындарын алмастыру арқылы одан

екінші бір жаңа сөз тудыру, жаңа сөз жасау.

Анагромманы кейде вордингвордс (ағылшынша vording- қайта құрастыру,

vords- сөздер) деп аталады.

Анагромманы ойлап тапқан гректін Граммотин ғалымы- Линофрон.

Анагроммаға тән ерекшелігі оның кейбір тақырыптарға арналғанда балама-

сөздер тізбектеліп берілмей, суретте көрсетілген цифрлардың жүйесімен

толтырылуында және анагромманың суреті алынады.

Анагромманың сауалдары мен жауаптары рет-ретімен цифрлар арқылы

белгіленеді.
5. Пиктограмма латынша, riktus- суретті, gzarho- жазамын деген мағынаны

білдіреді.

Пиктограмма тұтас хабарды, сөйлемдерді түсіндіреді, яғни пиктограмма-

негізінен белгілі бір атауларды, сөздерді, символдар арқылы бейнелеп

жазу. Мұнда балама сұрақтар берілмейді, керісінше жасырылған сөз бен

цифрлар суретпен құпияланады. Сондықтан да күрделі де қиын ойындар

қатарына жатады.

Пиктограмма арнайы тақырыбта жасалады.

Пиктограмманы шешудің негізгі кілті- сурет (таңба)

6. Цифрограмма- ойлау қабілетін шыңдайды.Алғырлыққа бөлу мен бірге

адамдардың есте сақтау қабілеттерінің жетілуіне көмектесуде. Сондықтан

да аса төзімділікті, табандылықты талап етеді.

Цифрограмманың көпшілігі математика жолымен жасалады. Кейбір

түрлері қазақ алфавитінің реттік саны бойыншақұрастырады.

Цифрограмма көбіне математика жаттығуларына жатады.

Шрифтограмма- тақырлыққа, қағылездікке үйретеді. Білетін таныс әрі

бейтаныс жайларға жеті көңіл бөлуге бейімделіп, зерделі ой сараптауға

қалыптастрылады.

Шрифтограмма жеке сөздері, әйгілі адамдардың ғибратты сөздері,

халықтың мақал- мәтелдері алынады.

1) әріптерді теріп оқу;.

2) берілген сөздердің негізгі жүйесін білу;

3)шрифтерден жаңа сөз тудыру;

4) бөлшектелген дыбыстарды қиюлыстыру.
8. Стрелкограмма- «бағдарлама» десе де болады. Себебі, берілген

баламалардың жауаптарын тек көрсетілген бағдарлар (стрелка) арқылы

шешіп, тиісті тор көздерге орналастыру.

Алынған сөздер стрелка бағытымен (стрелка әр қилы көрсетілуі мүмкін не

оңға не солға, сондай-ақ төмен-жоғары оқылады. Құпияланып отырған

сөздердегі әріп дыбыстар біріне-бірі ортақ әрі кезекті атауларға ұласып

отырады.

Мұндай кезде алынған сөздегі бір-екі, тіпті үш дыбыс екінші сөзге ауысып

ортақтасып кетеді
9. Лабиринт «грек тілінен аударғанда «шытырман», «күрделі» деген

мағынаны білдіреді. Лабиринттің басты арқауы- шым-шытырық

«бөлмелер» , «тарам-тарам жолдар, қисапсыз есіктердің нобайлары ой-

жұмбақтар.

Лабиринт әріптер арқылы түрлі геометриялық фигуралар шартты таңбалар

мен белгілі суреттердің бейнелерін кескіндеу тәсілімен де

құрастырылады.
10. Шарадалар мен метаграмма бір- біріне ұқсас танымдық туындылар.

Екеуі де негізінен сөздердің әр әрпін, әр буынын түрлендіру арқылы

жасалады. Жасау ерекшелігіне байланысты шарадаға алынған

кейбірсөздердің белгілі буынын ғана ойнатып қана қоймай, сол сөздердің

өзін бүтіндей шарадаға айналдырып жібереді. Шарада мен метограмма әр

түрлі салаларға арнап жасалады. Мысалы, жер- су аттарына орай

«география», әдеби кейіпкерлер мен кітаптың аттарына байланысты

«әдеби» сол сияқты « космос», «биология» деп аталуы мүмкін.

Шарада мен метаграмманың баламалары көбіне өлең түрінде,

тұжырымды тіркестер мен орамдар арқылы беріледі.

Мысалы, шарада екі жағынан оқыса да мағынасы өзгермейтін атаулар

немесе оңынан да сол жағынан да бірдей жазылып оқылатын бірақ

түрліше атауды білдіретін сөздер. Мысалы, Қырық қолың- қырық қазақ,

осыдан шарада жаңылтпаш шығару

Қырық қалақ қырық қазақ,
Ала лақ аз ақ

Метаграмма алынған сөздің жалғыз дыбысын өзге дыбыстармен алмастыру арқылы бірнеше жаңа атаулар жасалынады.
11.Ребус – латынша non verbus, seg rebus- сөзбен емес белгілібір заттың

көмегімен бейнелеу яғни «бейнелі сөз» деген мағынаны білдіреді.

Ребустар суреттермен, әріптермен, цифр-таңбалар, алуан белгілер

арқылы көрсетіледі. Ребус алғаш рет ХҮ ғ. Францияда пайда болған.

Ой-жұмбақта шытырман жұмбақтар, құпиялы сөздер, шешуі қиын

есептер, астарлы әріптер, психологиялық және логикалық жаттығулар

бар.Ой-жұмбақ – тапқырлыққа, табандылыққа, алғырлыққа үйрететін

жұмбақ атаулар қай-қайсымызды да ойға шомылдырады, ұзақ

толғандырады.

кеңейтіп, есте сақтау қабілетін шыңдайды. Сонымен қатар шартораптан

хабардар болуға баулиды, алғырлыққа үйретеді.

Викториналарды құрастырудың әр түрлі жолдарымен танысайық.

Викторина

Сіз білесіз бе

Өнер туралы викториналар
Ұлы адам. Ұлағатты сөздер
Бұл не?
Тұңғыш рет

Спорт туралы викториналар

Бірінші жаңалық ашқандар т.

14. . Білгенге – маржан

* Әйгілі адамдардың атақ алу жылдары, аты-жөні, жазған

* Республикам менің- Қазақстан

* Қазақстанның облыс, аудандары

* Ай аттары

* Саңылаудың да сыры бар

* Мобель сыйлығы туралы не білесіз?

* Әлемнің жеті кереметі

Сабақты әрбір сөзжұмбақ шешуде алғыр болған балаларды Марапаттаумен аяқтау.
Викториналық сұрақтар.

Сіз білесіз бе?

1. «Азияның кіндігі» деп қай қаланы атады?

(Тува ССР-дың астанасы- Қызыл қаласы)

2. Планетадағы адамдар қанша тілде сөйлейді; Ең ұлы қанша тіл бар?

3. Бір мемлекеттің териториялары ішіндегі 2-ші мемлекетті білесіз бе? Олқай құрлықта?

4. Өшіргішті ойлап тапқан қай елдің ғалымы?

5. Ең көне музей қайда білесіз бе?

6. «Ганнестің рекордтар кітабы» туралы не білесіз?

2. Планетада адамдар 2976 тілде сөйлейді. Он үш «Ұлы» тіл бар деп есептеледі. Олар: Қытай, Ағылшын, Үнді, Орыс, Испан, Неміс, Жапон, Француз, Бенгол, Молайя, Партугал, Итальян, Араб.

3. Оңтүстік Африка Лас-а ішінде- Лестота, Итальяның ішінде-СМон-Марино

4. Ағылшын химигі Джож Пристли

5. Онсфорта

6. 1955 жылы 25 тамызда жарық көрді. Бүгінге дейін 35 тілде шығып отыр. Тұңғыш рет орыс тілінде 1989 жылы Хибсивода рекортар кітабы «Советская россия» басылымымен шыққан.


Ой – жұмбақ

Жүйесін тап

Шеңбер бойында орналасқан әріптерді жүйесін тауып оқыған да оқу-білім туралы айтылған халық мақалы шығады. Ол қандай мақал?
Лабиринт «Қалай сызар едіңіз?»

Алдыңызда төрт квадрат сызылған. Бәрініңде қабырғалары бірін-бірі әлденеше рет қиып жатыр. Оны суреттен ап-ашық көруге болады. Демек олардың әрқайсысы жеке-жеке төрт мәрте сызылған. Осы төрт квадратты басынан аяғына дейін қайтадан сызып шығу керек. Бұл жолы да квадраттардың қабырғалары өзара қиылысады, оған көңіл аударыңыз. Ең бастысы бір жүрген ізіңізді 2-ші рет қайталамастан төрт квадратты тұтастай сызу.

Сонымен қалай сызар едіңіз?
Шрифтограмма «Ол қандай мамандық?»

Назарларыңызға ұсынылған осы шрифтарда берілген қос атауды біріктіріп мамандық аттарын тізіп шығыңдар. Ол үшін көрсетілген сөздерде дыбыстардың орындарын ретіне орай ауыстыру қажет. Жаңа сөз жасау сәтінде бір дыбыс-әріптің 2-ші рет қайталанбауын ескерген жөн.

Иә, ол қандай мамандық?
1.Красворд №-6

Тігінен: 1) «Әсел» 2) Хлор 3) «Құрай» 4) Семей 7) Лома 8) Жиде 12) Куб

13) Хлор 14) Дән 15) Бес 18) Марал 19) Кивач 20) Іздер 22) Шекин 25)Эгей

26) Апорт

Көлденеңінен: 5) Шусев 6) Салеб 9)Аспан 10) Театр 11) Шмидт 16) Әуезов

17)Жәйрем 21) Софин 23) Қозы 24) Шеже 27) Шеңгел 28) Чоплин

1. Хониаро 6. Иран 10. Агинс

2. Азия 7. Никитин 11. Ниваг

3. Ямал 8. Нинфрагуа 12. Чойбалсан

4. Ленинград 9. Арабия 13. Ніл

5. Джибути

15. Ясса 19. Түбек

16. Ыстықкөл 20. Нолорадо

17. Ла-Манш 21. Орисея

1. Балықшы құралы

2. Азиядағы өзен

3. Әйгілі үнді жазушы, қоғам қайраткері

4. Қазақстандағы қала

5. Ауылшаруашылық машинасы

6. Павладар қаласындағы ағынсыз көл

7. Геодезалық прибор

8. Радиоқабылдағыштың түрі

9. Бұрыштарды –өшеп, салуға арналған сызу құралы

10.Доғыстан АССР-інде мекендейтін халық

11. Электр энергиясын реттейтін техникалық құрылғы

12. Бу не газ турбасымен жұмыс істетін двигатель
4. №-12 Криптограмма

І. Табиғат ҮІ. Ағыс

ІІ. «Қызыл ай» ҮІІ. Тыл

ІІІ. Сона ҮІІІ. «Қ»

ІҮ. Тың

Ү. Соты
Азаттық – табиғаттың асқан асыл сыйлығы.

1) Тор 2) Тигр 3) Тагор 4) Талғар 5) Трактор 6) Тайқоңыр 7)Тахлометр

8) Тронзистр 9)Трансформатор 12) Трубошератор
Пиктограмма №-7

А) Ақыл- алтын сандық

Ә) «Теміртау»

Б)»Күміс қоңырау»

Бұл математикалық жұмбақтың бірнеше варианты бар. Ортадағы квадратты былай толтыруға болады.

1) 17, 8, 6, 5, 9, 10, 12, 15, 54,14, 1

Осы жүйемен бос шеңберлерді толтырудың басқа варинаттары

2) 4,10,5,14,11,9,10,5

3) 7,7,8,11,14,6,13,2

1) Асу, Ұлан, Гавона (Слава)

2) Әже, Шана, Арарат ( Жанар)

3) Ода, Киев, Анголо (Диего)

1) Ұстаз, А

2) Арматураны

3) Ұшқыш

5) Сатушы

6) Геолог
Шрифтограмма №-15 « Бұл не?»

1) Алабота

2) Шортон

3) Жаңғақ

4) Шағала

5) Жалбыз

1) Араб 5)Орал 9) Сона 13)Кола

2) Гуон 6) Лима 10) Арыс 14) Сұлы

3) Нура 7) Маяк 11) Коир 15)Осип

4) Ринг 8)Гойя 12)Айла 16)Парк
Лабиринт №-5 « Геометриялық фигуралар»

Ең негізгілері: Үшбұрыш- 32, Тік бұрыш- 1, Бесбұрыш- 4, Алтыбұрыш- 1, Трапоция-8, Ромб- 1, Параллеограмм- 8. т.б.

1. Сел+ ен (Семи)

2. Аз+от (Азот)

3. Сым (Мыс)

4 Не? Он (Неон)
Аралас шарадалар

1. Бал+ет (Балет)

2. Ара, «Ара». қараша

3. Ай, Б+ай. Бай+қоңыр (Байқоңыр)

4. Өрт. Т+өрт (Төрт)

5. Қаз+ақ (Қазақ)

1. «Т» «Үн»- дыбыстары

2. «С»- дыбысы

3. «Ш»- дыбысы

4. «Т», «Е»- дбыстары

5. «Ж», «Л»- дыбыстары

«Бірлік болмай, тірлік болмас».

№-20 ребус

«Аңыз анасы- шындық». Ғ.Мүсірепов

«Кітап- білім бұлағы».

1) Музыкалық дыбыстарда – до,ре, ми, фа, соль, ля, си деп тұңғыш рет айдар тоққан кім?

2) Қазақ ССР-дің халық әрпі «а» деген атақ тұңғыш кімге беріледі?

3) Тұңғыш халықаралық кино фестивльі қай жылы өтті. Алғашқы жүлдегер фильмдер қалай аталады?

4) «Орыс романының атасы» атанған компазитор кім? Оның қандай шығындары бар?

5) «Өнер» басшысы қай жылы құрылады

1) Итальяндық музыка теоритингі Гвидо.лд. Арецо (Арестинсий)1020-шы жылы

2) 3 А.Қ Затолвиг

3) Москва 1935 ж. 21фев. 1март аралығында «Чонаев», Ноность макала» «Крестьян»

4) Николай Алексаевич Титов оның 12 вольстон тура фортепикалық циклі «Роман воласах»

5)1980жылы

1) Еңбек етпесен, не қорлыққа қаласың, не ұрлыққа барасың.

2) Ана тіліне немқұрайлы қарау- өз халқының өтінішіне, бүгінше, болашағына немқұрайлы қарау деген сөз.

3) Кітап оқудан тыйылған адамадам, ой ойлаудан да тыйлады.

4)Өмірдің екі түрі бар. Бірі- бықсу, бірі- шолу. Жүрексіздер мен сараңдар тұнық біріншісін ал жүрексіздер мен жомарттар есін таң алады.

5) Араласып жүріп алған абырой- өмірдің ең шырын рахаты.

1) Л.Н.Толстой

2) К.Паустовский

3)Д.Дидро

4) М.Торвский

5) Б.Момышұлы

Төменде берілген сөздерді нақты ажырату керек. Ол үшін көп нүктелердің орнына қажетті дыбыстарды дұрыс тауып орналастырамыз. Бұл не өзі?

Құс па. Аң ба? Өсімдік не әлде өзен бе? Жоқ әлде йә ойланып көріңіз, мұнда бәрі-бәрі бар.

1) ... шымылдық 7) ... ауыл

2) ... тіс 8) ... қазан

3) ... баян 9) ... лон

4) ... қорған 10) ... тоқсан

5) ...желкен 11) ... тұз

6)... фуй 12) ... тон
1. Тушылдық- дәр.өсім

2. Ертіс – қаз.өзен

3. «Ақтан»- Бексұлтан Бежнеевтің әні

4. Талдықорған- Қаз.облысы

5. Жолжекен- дәрі өсімдігі

6. Баянауыл- Паладар облысының ауданы

7. Бірқазан- алып құстардың бірі

8. Муфлан- жабайы қой

9. – қазақша ай аты

10. Екібастұз- қазақс.қаласы

11. Плутон- планета
Тұңғыш рет

1) Қазақстанда тұңғыш рет академик кім ие болды?

2) Қазақстанда тұңғыш рет «ССР халық әртісі» Құрметті атағ кімге берілді?

3) Электр доғасын тұңғыш рет ашқан кім?

4) Әйелдер арасында дүние жүзінде тұңғыш рет пресс атағына ие болған кім?

5) Дүние жүзілік тұңғыш электр атағы қай жылы қай жерде пайда болды?

1) Қаныш Сәтбаев

2) Күләш Байсейітова

3) Орыс ғалымы Петров