Семинар Тақырыбы : Эстетика пәні- философиялық білім саласы ретінде Тапсырған: Тогызбаева Айгүл

Эстетика терминінің өзі (грекше «aisthetikos» — «сезімтал, сезімтал қабылдауға қатысты»), алғаш рет XVIII ғасырда неміс ағартушысы Александр Баумгартенмен ғылыми жорыққа енгізілді (1735 жыл).

Эстетикалық ой тарихында бұрын белгілі, мысалы, «Гиппий Больший» диалогында Платон бейнеленген сұлулыққа екі көзқарас (Платон бойынша келтіріледі. 4 Т.-Т. 1. – М., 1990. – С. 392-398.). Олардың бірі (Платон Гиппиясы позициясында көрсетілген) » не тамаша?»осылайша сипатталған белгілі бір заттарды атап өтеді. Басқа (Сократтың жағында) мәселені басқаша қояды: «әдемі не бар?»яғни сұлулықтың мәнін анықтауға тырысады,яғни бұл мәселені өзі оған философиялық көзқарас арнасына аударады.

Бұл жерде, шын мәнінде, біздің ойымызша, мәні мен құбылысының диалектикалық бірлігінің, ішкі және сыртқы, бірлі-жарым және жалпы, қажетті және кездейсоқ, «әдемі»түсінігіне тең шамада тән мәні мен құбылыстарының диалектикалық бірлігінің екі жағы көрсетілген, өмір сүруге тең құқығы бар көзқарастар белгіленген.

Бізге бірінші сызық («не тамаша?») көбінесе әлемдік көркем мәдениет практикасында әзірленді, адамзаттың тікелей эстетикалық тәжірибесі барысында, адам мәдениетінің айқын, нақты көріністерінде қалыптасты. Екінші сызық («әдемі не бар?») философиялық не жүйелік, теориялық ойлауға тән деп ойлайды, оның көмегімен эстетикалық проблематиканың негізінде және оны пайдалана отырып, өзіндік «әдемі философияны» құру арқылы философияға ұмтылады.

Эстетика пәні туралы толық жауап беру мүмкін емес болғандықтан, алдымен осы ғылымның шекарасын білдіретін алдын ала анықтаумен шектелеміз.

Эстетиканы бұл сөздің жалпы мағынасында оның барлық көріністері мен модификациялары туралы ғылым ретінде, оның санасында да, практикалық қызметтің түрлі салаларында да іске асырылатын адамның шындыққа эстетикалық қатынасы туралы анықтауға болады.

Алдағы уақытта біз осы анықтаманы нақтылап, оны нақты мазмұнмен толтыруға тырысамыз.

Эстетика парадокстерінің біріне назар аударайық, оның проблематикасы ғылым эстетикасының «ресми танылуына» дейін пайда болды. Эстетикалық мәселелер философияның, Құдайға құлшылық, әдебиет, өнертану, материалдық өндіріс, әлеуметтік — саяси қатынастар, тұрмыс саласындағы және практикалық қызметтің басқа да салаларындағы құрамдас сәттер ретінде адамзаттың рухани мәдениеті аясында пайда болды және дамыды.

Алайда, тек XVIII ғасырда эстетика, ақырында, дербес ғылыми пән мәртебесін алды.

Эстетика нені зерттейді, оның пәні қандай? Эстетикалық ой тарихында, қазіргі әдебиетте осы ғылымның көптеген анықтамаларын табуға болады. Белгілі эстетика Ю. Боревтің пікірінше, «эстетика пәні адамзат үшін оның құбылыстарының маңыздылығы мен құндылығы тұрғысынан қарастырылатын бүкіл әлем болып табылады» 

Шын мәнінде, эстетика адам өмірінің бірде-бір саласын назардан тыс қалдырмайды. Алайда, бұл анықтама, біздің ойымызша, нақтылауды қажет етеді. Бүкіл әлем эстетиканың пәні емес, бірақ зерттеу объектісі болып табылады, эстетиканың пәні ретінде әлемнің ерекше қасиеттері және олардың өзара әрекеттестігі барысында әлем мен адам арасында туындайтын белгілі бір қатынастар болады.

Эстетика пәнінің мазмұны осы ғылым зерттейтін мәселелер шеңберімен анықталады. Қысқаша олардың негізгілерін атап өтеміз.

Адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасы, оның мәні, пайда болуы, осы проблеманы шешудің әртүрлі тәсілдерін талдау.

Адамның эстетикалық қызметі, оның мәні мен ерекше белгілері, негізгі салалары (еңбек, материалдық өндіріс, әлеуметтік-саяси, отбасылық-тұрмыстық қатынастар, мінез-құлық және қарым-қатынас, ойын, Өнер және т.б.).

Адамның эстетикалық санасы, оның құрылымы( эстетикалық қажеттілік, эстетикалық эмоция, эстетикалық сезім, эстетикалық дәм, эстетикалық идеал), қызмет ету және даму ерекшеліктері.

Эстетиканың негізгі категориялары, әдемі және көрінбейтін, биік және Ойлы, қайғылы және комикалы, эстетикалық және көркемдік және т. б., олардың мазмұнының эволюциясы, түрлі «эстетикалық контекстерде» қолдану ерекшеліктері.

Өнер, адамның әр түрлілігі бойынша көркем қызметі (эстетикалық және әлеуметтік ерекшеліктері, негізгі функциялары, өнер жүйесі мен түрлері, өнер туындыларын көркем шығармашылық және эстетикалық қабылдау ерекшеліктері және т. б.).

Тұлғаның және қоғамның эстетикалық мәдениеті (мінез-құлық және қарым-қатынас мәдениеті, тұлға мен қоғамның эстетикалық әлеуеті және т.б.).

Эстетикалық ілімдер тарихы, заманауи эстетикалық тұжырымдамалар, түрлі тарихи дәуірдегі сұлулық туралы түсініктердің пайда болуы мен дамуы, эстетикалық концепциялардың қалыптасуы, олардың өзара әрекеттесуі, адамның рухани құндылықтары жүйесіндегі орны.

Эстетикалық Ғылымның «пәндік өрісін»құрайтын негізгі сұрақтардың шамамен шеңбері осындай.

Байланыс эстетиканың басқа ғылымдармен

Эстетикалық проблематикада эстетикалық таным мен қызмет әдіснамасы, сондай-ақ эстетиканың адамның басқа да рухани құндылықтарымен байланысы мен өзара іс-қимылы мәселелеріне маңызды орын берілгенін ескеру қажет.

Эстетиканың философиямен байланысы, оның философиялық табиғатын» береді » және эстетикалық ғылымның категориялық аппараты, онда «объективті» және «субъективті», «мазмұны» және «форма», «прогресс» және «регресс» сияқты философиялық Санаттар және басқа да бірқатар Санаттар кеңінен пайдаланылады.

Әрине, эстетиканы философиямен теңдестірудің қажеті жоқ. Адамның рухани өмірінің басқа да салалары өз ерекшелігін сақтайды. Әңгіме олардың философиялық және эстетикалық дүниетанымның белгілі бір тәсілін қалыптастыратын өзара әрекеттесуі туралы ғана болып отыр. Философия, атап айтқанда, эстетиканы жүйелі көзқараспен «қаруландырады»эстетикалық объектілерді белгілі бір тұтастық ретінде қарастыруға көмектеседі.

Өз кезегінде, эстетика философияға адам, оның мүмкіндіктері туралы жан-жақты түсінік қалыптастыруға көмектеседі, адам әлемінің ішкі үйлесімін ашады, оның өмірінің барлық жақтарының шығармашылық сипатын, сұлулық заңдары бойынша оларды қайта құру мүмкіндігін көрсетеді. Эстетикада әртүрлі философиялық және жалпы ғылыми әдістер белсенді қолданылады.

Эстетиканың маңызды ерекшеліктерінің бірі оның әлемдік көркем мәдениеттің теориясымен және даму тәжірибесімен байланысты, ол адамның рухани қызметінің түрлі аспектілерін талдау үшін идеялармен, ойлармен, сондай-ақ маңызды нақты материалмен эстетиканы қоректендіретін қуатты қайнар көзі болып табылады. Бұл ретте Эстетика көркемдік шығармашылықтың жалпы заңдылықтарын, өнердің рухани тұтас ретінде дамуын анықтауға және зерттеуге ұмтылады, оның адамдардың өмірімен, Әлеуметтік және жеке практикасымен байланысын белгілейді, өнердің қандай да бір түрлерінің шегінде қалып, оны түсіну өте қиын, көркем қызметтің өзіндік ерекшелігін анықтайды.

Эстетиканың психологиямен байланысы өте тығыз болып табылады, ол адамның сұлулықты түсінуі негізінде жатқан эмоциялардың пайда болу, қызмет ету, трансформациясы механизмдерін зерттейді және ашады. Бұл проблематиканы зерттеудегі психологияның рөлі өте маңызды, кейбір ғалымдар бұл екі ғылымды бір-біріне ұқсамайды, қалай болғанда да, эксперименталды эстетика ретінде эстетикалық жағынан байланысты оның бөлігінде психологияны түсіндіруге дайын. Мұндай сенімнің негізінде Сұлулық рахаттану — коммуникативтік процесс деген ой жатыр.

Осы ғылымдарды салыстырудың шектен тыс болуынан бас тарта отырып, олардың өзара іс-қимылы екі тарап үшін өте жемісті екенін мойындау керек. Бұл өзара іс-қимыл көркем құндылықтарды жасаудың шығармашылық процесінің психологиясын зерттеу,өнер туындыларын талдау, реципиенттің (көрермен, тыңдаушы, оқырман) эстетикалық қабылдау үдерісі мәселелерінде тиімді жүзеге асырылады.

Адам баласының рухани өміріне елеулі түрде нәр берген, мәдени өмірді қалыптастыруға орасан зор үлес қосқан ең көне дүниетанымның бірі болып табылатын өнер мен оның сипаты және тарихи кезеңдеріне қазіргі заман биігінен баға беру мәселесі бүгінгі таңда мәдениеттанушы ғалымдардың назарын аударып отыр.

Әлем елдеріндегі әрбір ұлт өкілдері өздерінің төл өнерін, мәдениетін, эстетикалық ойлау тарихтарын зерттеп, адамзат руханиятына белгілі деңгейде үлестерін қосып келеді. Осы орайда, ерекше атап өтетін бір жайт бар. Жалпы өнер, эстетика ғылымын тануда зерттеудің негізгі ұстанымы - тарих-философиялық әдістеме болуға тиіс. Тек осы әдістеменің арқасында ғана сан түрлі схемалықтан, модельдеуден, эстетиканың схоластикалық түсіндірулерінен аулақ тұрудың мүмкіндігі туады. Сонымен қатар өнер, көркемдік сана, көркем образ, туынды жасау тәсіл, өнердің мазмұны, формасы, шығармашылық секілді эстетика ғылымының ұғымдарын, категорияларын ретімен, мәніне сай зерделеп тануға қадам жасалады. Онымен де шектелмей тарихи қалыптасудың кезеңдерін анықтауға әдістемелік негіз салады.

Адам баласының рухани өміріне елеулі түрде нәр берген, мәдени өмірді қалыптастыруға орасан зор үлес қосқан ең көне дүниетанымның бірі болып табылатын өнер мен оның сипаты және тарихи кезеңдеріне қазіргі заман биігінен баға беру мәселесі бүгінгі таңда мәдениеттанушы ғалымдардың назарын аударып отыр.

Әлем елдеріндегі әрбір ұлт өкілдері өздерінің төл өнерін, мәдениетін, эстетикалық ойлау тарихтарын зерттеп, адамзат руханиятына белгілі деңгейде үлестерін қосып келеді. Осы орайда, ерекше атап өтетін бір жайт бар. Жалпы өнер, эстетика ғылымын тануда зерттеудің негізгі ұстанымы - тарих-философиялық әдістеме болуға тиіс. Тек осы әдістеменің арқасында ғана сан түрлі схемалықтан, модельдеуден, эстетиканың схоластикалық түсіндірулерінен аулақ тұрудың мүмкіндігі туады. Сонымен қатар өнер, көркемдік сана, көркем образ, туынды жасау тәсіл, өнердің мазмұны, формасы, шығармашылық секілді эстетика ғылымының ұғымдарын, категорияларын ретімен, мәніне сай зерделеп тануға қадам жасалады. Онымен де шектелмей тарихи қалыптасудың кезеңдерін анықтауға әдістемелік негіз салады.

Өнер мен эстетиканың даму тарихының өзі философия ғылымының тарихымен етене астасып, теориялық, әдістемелік тұрғыдан өте-мөте жуықтасады. Айталық, оны әлем тарихында есімдері алтын әріппен жазылған ірі философтардың көбінесе эстетикалық ойлаудың теориясын, практикасын, көркемдік сананы, өнердің қоғамдық өмірде атқаратын рөлін өз қағидаларының аясында, жүйенің аумағында қарастырғандығынан аңғаруға болады. Олай болса, өнертанудың, эстетика ғылымын зерттеудің іргелі әдістемесінің өзі жалпы философия тарихын танудың басты тәсіліне айналуына жағдай жасағандығына әбден көз жеткізуге болады.

Өнер деген ұғымның өзі сан салалы, мазмұны терең әрі сипаты жағынан арнасы кең болып келеді.  Аталмыш ұғым күнделікті өмір мен кәсіби мамандықтың аясында қолданылатын айырмашылықтарына қарамастан өнер туындысы ретінде де, күнделікті өмірдегі оқиғалар немесе табиғат көріністерін айшықтағанның өзінде адамды сезім әлеміне жетелемек. Осы бір айырықша үрдіске алғаш рет неміс ағартушысы А. Баумгартен назар аударған. Ол ХҮІІІ ғасырдың ортасында ғылыми зерттеу саласына эстетика деген терминді енгізгендігімен тарихта белгілі ғалым.

Өнер саласы әлемге кең тараған ғылыми нысандардың бірі әрі ол өзінің түп тамырын ежелгі мифологиядан бастайды. Адам қолымен жасалған немесе табиғи өнімді сезіну арқылы көңіл толқып тебіренуді аңғарған, оған талдау жасап, пайымдай бастаған сәттен өнертанудың алғышарты негіз алса керек.  Осылайша айнала әлем туралы пайымдау мен дүниетаным пайда болған.

Өнер туындысының сипаттары мен оған сай келетін көңіл тебіренісінің өсуін эстетика ғылымының іргелі категориясы болып табылатын әсемдік жайындағы ұғымға телуге деген талпыныс жасалып келді. Таңғажайып, трагедиялық, комедиялық немесе батырлық сынды ұғымдар көркемдік категориялармен салыстырылудың нәтижесінде өзіндік мән мазмұнын табады. Жалпы, дүниені сезіну  арқылы танудың  әртүрлі типтері оны бір жағынан ғана айшықтауы мүмкін. Олай болса, өнерді ғылымның бірегей құрылымы десек, оның іргетасы көркемдік жайындағы категория болмақ. Егер имандылықты, игілікті істі этика қарастырса, шындықты табу ғылымның іргелі категориясы екені анық. Ал, эстетиканың категориясы этика мен діни мазмұнды бірдей өн бойына сіңіретіндігімен ерекшеленеді.

Трагедиялық немесе комедиялық нысанның жалпыға ортақ типтік образы шығармаларда немесе мелодрама секілді өнердің өзі тудырған жанрлар арқылы көрініс тапқаны болмаса өмірдің өзінің тікелей көшірмесі емес. Адам баласының сезіміне елеулі түрде әсер ететін мазмұны терең ойлы көріністер өнер туындысы арқылы жеткенде ғана оның құндылығы арта түспек. Оның әсемдікті паш ететін қабілеті табиғи көріністердің ішкі сыры мен сипатын және сыртқы келбетін символдық көркемдік тәсілмен айшықтайтындығында. Атақты философ И.Кант «Адам қолымен жасалғандай көрінетін табиғи дүниенің бәрі тамаша. Ал, өнер табиғат өнімі секілді көрінсе онда тіпті ғажап» деген.

Адамның ойда сақтау қабілеті көңіл толқыту сәттерді түрлендіре түседі. Көркемдік пайымды тудыратын механизмнің ең қысқа анықтамасы «болып өткен оқиғаның бәрі ғажап» деген тұрақты тіркесте жатыр. Сондықтан да, ғалым М. Бахтин «біздің ойда сақтау қабілетіміз өмірдің эстетикалық мазмұнын арттыра түседі» деп анықтаған. Уақыттың алыстай түсуі көңіл күйге толыққанды бейнелеу тетігін әкеледі. Бұрынғылардың «Өткен күн көзге бұлдыр, ойға анық» деуі кездейсоқтық болмаса керек.

Дамудың алғашқы кездерінде көркемдік сана дүниетаным жайындағы философиялық пайымдарының аясында қарастырылды. Тарихи кезеңдерде ол даму мазмұнын өзгертумен болды. Айталық, ежелгі дәуірде философия, орта ғасырда теология, дінтану аясында дамыса, қайта дәуірлеу кезінде көркем өнер шеберлері оны практикалық шеңберде жүзеге асырды. Ал, ХVІІ - ХVІІІ ғасырда әдеби-көркем сын мен публицистика саласына көбірек сүйенетін болды. И.Кант, Ф.Шиллер, Ф.Шиллинг, Г.Гегельдердің туындыларында көрініс тапқан неміс классикалық эстетикасында өнер талғамының толықтай құрылымы пайда болды.

Көркемдік ойдың дамуы өнер философиясының теориясын байытуға, оның тұжырымдамаларын тереңдетуге әкелген эмпирикалық байқаудың ұзақ мерзімдік кезеңдерін тудырды. Дамудың әр саласы өнердің сипатын айқындауға, туынды мен оның пайымының бағдарын, заңдылықтарын тануға бағытталды. Осының өзінен оның негізгі тұжырымының философиялық сипатын аңғаруға болады. Алайда, оның түп тамырында пайда көздеушіліктің жоқтығын біле аламыз. Көркемдік ой - өзінің лайықты құрылымын түрлі сатылық талдаулар, классикалық және көпшілік талғамының даму бағыттары, әртүрлі себеп салдарлар және туындыгерлердің шығармашылық үрдістерін жіті бақылау арқылы қалыптасады. Ірі көлемдегі эстетикалық құрылымдар жүйесін жасаған атақты философтардың өзі белгілі бір өнер жанрларын толық түсініп, көркемдік тәсілдерге, түрлі ағымдардың тарихи ерекшеліктеріне сүйенген. Олардың қатарына Гегелді, Ницшені, Баргсонды, Ортега и Гассетті, Сартрды, Хайдеггерді жатқызуға болады.

Көркем дүние айналаны бейне арқылы белгілі бір формамен бізге жеткізеді. Оны кең арнада қарастырсақ, әрбір өнер туындысы көркемдік үрдіс өзінен тыс тұрған (өндіріс, спорт т.с.с.) қызметтердің ортақ сипаты, көркемдік пайымы, жалпы табиғи болмыс.