ҚАЛПЫНА КЕЛМЕЙТІН ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН ҚОРҒАУ, ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ

Жердің сыртқы қыртысы «литосфера» деп аталады. Оның радиусы – 15-18 км-ден 80 км-ге дейін болады.

Жер қойнауы дегенде оның сыртқы қабатын, мантиясын және ядросын қосып айтқан дұрыс. Бірақ күнделікті өмірде, ғылымда жер қойнауын деп, тек оның беткі қыртысын (литосфераны) қарастыру қалыптасқан, жер қойнауы пайдалы қазба байлықтарының қоймасы. Адамдар осы күнге дейін олардың тек 10км-ге дейін ғана орналасқандарын пайдаланады.

Жер қойнауынан алынатын пайдалы қазба байлықтарды үш топқа бөледі:

• 
  жанатын отын- энергия қоры- көмір, мұнай, газ, жанғыш тақта тас, шымтезек;
  
• 
  рудалы пайдалы қазбалар- қара және түсті металдар, қымбат бағалы, сирек кездесетін т.б. металдар кендері;
  
• 
  бейруда пайдалы қазбалар- химия шикізаты (минералдық тұздар, гипс, күкірт, апатит,фосфорит,т.б.)отқа төзімді материалдар, құрылыс материалдар шикізаты, әсемдік тастар;
  

Адамдар өте ерте заманнан бері жер қойнауынан пайдалы заттарды алып пайдаланып келеді. Жер қойнауы әлі толық зерттеліп, болған жоқ. Жер қойнауындағы минералдық қазба байлықтар осы заманғы индустриялық өндірістің негізгі шикізат көзі болып табылады. Ауыр өнеркәсіп өнімдерінің 90%-і , халық тұтынатын тауарлардың 20%-і минералдық, шикізаттан алынады. Қазақстан жер қойнауы минералдық қазба байлыққа бай. Онда өнеркәсіпте қолданылатын минералдық шикізаттың барлық түрі бар деп айтуымызға болады. Осы байлығымызды тиімді пайдалану экономикамыздағы ең өзекті басты мәселе. Сонымен қатар минералдық шикізаттты өндіргенде, өңдегенде ауаға, суға, жер бетіне қалдықтар шығарылу арқылы табиғи ортаға зиян келтіріледі. Осы зиянды шектеу, азайту немесе болдырмау өндірістің басты міндеттерінің бірі болып табылады.

Жер қойнауын қорғау, минералдық, шикізатты тиімді пайдалану, сол арқылы табиғи ортаны қорғау шаралары мынадай бағыттарда жүргізіледі:

Минералдық шикізат қорын кешенді барлау, зерттеу, зерделеу. Кешенді барлау деп- минералды шикізаттың қорын ашу, зерттеу кезінде оның құрамын, құрылымын, орналасу жағдайын, ондағы зиянды қоспаларды мейлінше толық анықтау деп түсінеміз. Барлау қазба байлықтың бір түріне ғана емес кешенді жүргізілуі тиіс.

Ашылған шикізат қорын мейлінше толық өндіру, ысыраптың мөлшерін азайту, қазба жұмыстарының табиғатқа зиянды әсерін болдырмау (азайту), қазба байлықтың сапасын жоғарылатпау, аралас қоспаны азайту, өнімнің ластанбауы т.с.с. Жер қойнауынан шығарылатын мұнайдың, газдың үлесін арттыру, ілеспе өнімдерді тиімді пайдалану. Өндіру кезінде көмір- сутектердің жеңіл фракциялар жоғалтпауы т.б.

Өндірілген минералдық шикізатты кешенді пайдалану, өңдеуші өндірістерді дамыту, өндіріс қалдықтарын пайдалану. Кеннің құрамындағы металдарды толығырақ ажыратып алу арқылы ғана шикізаттан алынатын жылдың өтімді 20-30%- ке арттыруға болатыны әлдеқашан дәлелденген.

Кен қоры және кондициясы, анықтау көрсеткіштері. Минералды ресурс қорын пайдалану төлемдері

Қазақстанда өндірілетін түсті металдар кендерінен таза метал және қоспа түрінде қырық тоғыз элемент алынады, яғни кенді кешенді пайдалану әлі де жеткіліксіз. Жезқазған комбинатының кендерінде он жеті элемент пен компонент болатын болса, оның тек он екісі ғана алынады. Соколов-Сарыбай кеніндегі оннан астам пайдалы элементтердің негізгі біреуі ғана – темір алынады. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.

Барланған мұнай қорының 30-33%- і ғана өндіріледі. Көмір шахталарында есепке алынған қор мен өндірілген қор айырмашылығы 50-60%-ке жетеді.

Жер қойнауын қорғау, минералды байланысты пайдалану қазіргі ғылыми- техникалық жетістікке (ҒТЖ) байланысты, бірінші кезекте, экономикалық мәселе болып отыр және көпшілік жағдайда ол экономикалық бағалау, ынталандыру, төлемдер белгілеу негізінде шешіледі. Осыған қарамастан ұзақ жылдар бойы экономикалық бағалауға мән берілмей келді, жер қойнауында жатқан байлықтың ақшалай құны жоқ деп есептеліп тау-кен рентасы мойындалмады. Іс жүзінде мұндай көзқарас қазба байлықты пайдалану экономикасында біраз кемшіліктер туғызды. Біз әлі күнге дейін қазба байлықтарымыздың ақшалай құнын білмейміз. Ол нарық қатынасына көшуімізге байланысты өте қажет. Экономикалық бағалау шамасын білмей минералдық шикізатты тиімді пайдалану мәселелері: кеніштерді игеру кезегін анықтау, оларды пайдалануға, жалға беру, сату, олардан алынатын өнімдерді бағалау,т.б. дұрыс шешу мүмкін емес. Экономикалық бағалау минералдық шикізатты кешенді пайдалануға байланысты өндіріс тиімділігін арттыруға бағытталған көптеген мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Сондықтан экономикалық бағалауға байланысты, оны анықтаудың әдістері туралы көптеген ғылыми пікір- таластар, практикалық ұсыныстар айтылып келеді. Оларды бағалау басты көрсеткішіне байланысты бірнеше топқа бөлуге болады.

(4.1 және 4.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 4.2

А) литосфера;

В) атмосфера;

С) гидросфера;

D) мантия;

Е) ядро.

А) темір;

В) алтын ;

С) көмір;

D) мұнай;

Е) газ.
3. Жердің сыртқы қыртысының радиусы?

А)10-16 км-ден 70 км;

В) 25-30 км-ден 90км;

С) 12-14 км-ден 60 км;

D) 15-18 км-ден 80 км;

Е) 15-18км-ден 90 км.
4. Қазақстанда өндірілетін элементтер саны?

А)47;

С) 32;

Е) 50.
5. Рудалы пайдалы қазбалар?

А) қара және түсті металлдар;

В) химиялық шикізаттар;

С) көмір;

D) мұнай;

Е) газ.
5. Ұғымдар мен терминдер
Жер қыртысы

Жер қойнауы

Минералдық шикізат

Жанатын отын

Литосфера;

Атмосфера;

Гидросфера;
6. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Минералдық шикізат қорын, кен орындарын экономикалық бағалау белгісі, принциптерін атаңыз?

2. Экономикалық бағалау тәртібі, қолданылатын әдістер. Бағалау түрлері, оларды қолдану бағыттары қандай?

3. Минералдық шикізатты тиімді пайдалану жолдары. Жер қойнауы байлықтарын қорғауды сипаттаңыз?

4. Кен қоры және кондициясы, анықтау көрсеткіштері. Минералды ресурс қорын пайдалану төлемдеріне анықтама беріңіздер.
Тақырып 5

ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. Тақырып бойынша теориялық материал
ҚР ауылшаруашылық мақсатта пайдаланылатын жерлердің жалпы сипаттамасы: категориясы, қазіргі жағдайы

Жер ең негізгі табиғат байлығы. Ол барлық тіршілік көзі және өмір сүру ортасы. Қазіргі адамдар өздеріне керек қоректік заттардың 88%- ін егістік жерлерден, 10%-ін ормандар мен жайылымдардан, 2%-ін мұхит суларынан алады. Жер қорын қорғау және тиімді пайдалану сондықтан да ең негізгі, ешқашан маңызын жоймайтын өзекті мәселе. Қазақстан жер ауданы жөнінен әлемдегі тоғызыншы мемлекет. Оның жалпы жер ауданы 271.7млн. га, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлері 222.3млн. га. Жерді пайдалану бағыттарына қарап: ауыл шаруашылық жерлері, елді мекендер орналасқан жерлер, өндіріс, қатынас, байланыс, қорғаныс, табиғат қорғау, денсаулық, сақтау, демалыс, курорттар, қорықтар, тарихи және мәдени маңызы бар жерлер, орман қорының жерлері, су қорының жерлері, мемлекеттік қордағы жерлер болып бөлінеді. Қазақстанның жер ауданы көп болғанымен, шаруашылыққа қолайлы жерлер көп емес, егістікке жарамды жерлер 34.9 млн. га, барлық жердің 12.8%-і ғана. Жер қорының едәуір бөлігінің сапасы төмен: 77млн.га эрозияға ұшыраған; 75 млн.га. сортаң жер; егістіктің басым бөлігі ылғалмен жеткілікті қамтамасыз етілмеген, 58% - тен астамы «қауіпті» (шөлейтті) аймақта орналасқан; жайылымның 69%-і шөл және шөлейтті аймақта, оның 60%-інің жемдік қоры нашарлаған, 22%-ін тікен және басқа мал жайылымына жарамсыз өсімдіктер басқан,15%-і эрозияға ұшыраған.

Суғару жүйелерінің нашарлығынан суармалы жерлерден 23% -і сортандаған, 3% батпақтанған, 5%-інің топырағының құнарлығы жоғалып кеткен. Жер жырту, өзінде арнасы өзгерту, т.б, шаралар нәтижесінде табиғи шабындықтардың ауданы 30% -ке кеміді.

Жер қорын қорғауды және пайдалануды экономикалық тұрғыдан қарайтын болсақ, оның құндылығын, пайдалану ұтымдылығын арттыру арқылы одан алынатын өнімдерді қазіргіден едәуір көбейтуге болатынына көз жеткіземіз. Оның басты бағыттары: топырақтың құнарлығын арттыру, жерді суландыру, батпақ жерлерді құрғату, сортаң жерлердің тұздылығын азайту, эрозияға жол бермеу, бүлінген жерлерді қалпына келтіру, т.б. агрономиялық шаралар және жерді пайдалану құрылымын жақсарту.

Ғылыми – болжамдар бойынша республикамызда суармалы жерлердің аумағын 2млн. гектардан 3.5млн.гектарға жеткізуге мүмкіндік бар. Сортаң жерлерді өңдеп жайылымға, тіпті егістікке айналдыруға болады. Сөйтіп жайылым ауданын 7.1млн. гектарға арттыруға мүмкіндік бар. Бүлінген жерлерді ұдайы қалпына келтіріп отыру керек. Есептеулер бойынша жыл сайын 15-16 млн. гектар бүлінген жерлер оңдалуы тиіс. Жердің ерекше қасиеті- топырақтың құнарлығы. Топырақтың құнарлығы көптеген микроорганизмдердің қатысуымен өздігінен қалпына келеді, бірақ оған ұзақ уақыт керек 2.5 см құнарлы топырақ қабатын қалыптастыру үшін 100 жыл, бір қалыпты температурада 90см топырақ қабаты жасалу үшін 16мың жыл керек екен. Топырақтың құнарлы қабатының қалыптасуына сыртқы ортаның факторлары (ыстық ,суық,жел, ылғал, күн т.б.) әсер етеді.

Топырақтың құнарлығының өзгеруіне адамдар әрекеті де әсер етеді. Ғылыми тұрғыдан әрекет жасаса, топырақ құнарлығын арттырады, ал жауапсыздықпен қарайтын болса, топырақ құнарлығын төмендетеді немесе жойып жібереді. Топырақтың құнарлығын, жерді пайдалану тиімділігін арттыру жөніндегі негізгі агрономиялық, агротехникалық, агромелиоративтік, ұйымдастырушылық шаралар мыналар:

1. Топырақты эрозиядан (азудан) қорғау. Эрозияның негізгі үш түрі бар: жел, су және техникалық. Тегіс емес, тақыр жерлерде жауын- шашын топырақтың құнарлы қабатын жуып кетеді. Ормансыз ашық жерлер, әсіресе өнімділігі құртылған (жыртылған) жерлер жел эрозиясына ұшырайды, топырақтың құнарлы қабатын жел ұшырап кетеді. Ормансыз ашық жерлер, әсіресе өнімділігі құртылған (жыртылған) жерлер жел эрозиясына ұшырайды, топырақтың құнарлы қабатын жел ұшырап кетеді.

2. Жерді ауыз техникамен өңдеу, жылма- жыл бір дақылды егу, техниканың жолсыз жерлермен жүруі топырақ эрозиясын күшейтеді.

Шөл және шөлейт аймақтарда маусымдық пайдалану тәртібін сақтамай шамадан тыс мал жаю, техникалардың жүруі өсімдіктердің, әсіресе құнды өсімдіктердің жойылуын тудырып отыр. Беті ашылған топырақ жел, күн, су эрозиясына ұшырайды, бұл қауіптен қорғанудың басты жолы тоғайлар өсіру, суландыру, реттеп пайдалану. Топырақты эрозиядан қорғау үшін жер ерекшелігін, ауа райын, эрозиялық құбылыстың жылдамдығын ескере отырып мынандай шаралар қолданылады:

1. Ұйымдастырушылық шаралары:

• 
  айналмалы егістік, жайылымдарды дұрыс пайдалану, суландыру, жерді пайдалану құрылымын жақсарту;
  
• 
  агротехникалық шаралар- жерді топырақтың түріне, қасиетіне сәйкес өңдеу, тыңайтқыш беру, арам шөптерді отау, зиянкестермен күресу және т.б.
  
• 
  егістік айналасына қорғаныш ормандар өсіру, ылғалдандыру, т.б.
  

3. Топырақты құм басудан қорғау жолдары- ағаш (сексеуіл,жыңғыл), бұталар отырғызу, көп жылдық шөптер егу.

4. Жерді батпақтанудан қорғау үшін гидромелиоративтік жұмыстар жүргізу, суғару жүйелерін жетілдіру қажет.

5. Топырақтағы қоректік заттарды сақтау үшін мелиоративтік жұмыстар, сортаң жерлерді әкпен, гипспен өңдеу, арнаулы әдіспен жырту, тыңайтқыш беру, мал жаюды реттеу т.б. агрономиялық жұмыстар жүргізіледі.

6. Топырақты уланудан қорғау- пестицид, гербицид, тыңайтқыштар қолдану мөлшерін реттеу, өндіріс тұрмыс қалдықтарынан қорғау, санитарлық сауықтыру шаралары болып табылады.

7. Құрылыс, жол салу, жер қойнауын барлау пайдалы қазбаларды өндіру, қалдықтарды орналастыру нәтижесінде бүлінген жерлерді қалпына келтіру (рекультивация) республикамыздың жер қорын едәуір жақсартады.

8. Егістік құнарлы жерлердің ауыл шаруашылық айналымнан шығарылуын болдырмау шаралары заңдастыруды талап етеді. Соңғы жылдары әр түрлі құрылысқа, саяжайға, жолдарға, сауда орындарына егістікке қолайлы, құнарлы тегіс жерлерді, ормандарды бөлу етек жайып келеді. Оны заңдастырып тоқтату қажет-ақ.
2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(5.1 және 5.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)