Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар

А) 10,2%;

В) 7,5%;

С) 13,1%;

D) 3,8%;

Е) 1,6%.
2. Қазақстан Республикасының орман кодексі қашан қабылданды?

А) 1991;

В) 1992;

D) 1995;

А) 100-120;

В) 180-200;

С) 400-420;

D) 280-320;

Е) 50-70.

А) өсімдіктердің өндірістік плантацияларын ұйымдастыру;

В) дайындау, кептіру талаптарын, ережелерін қатаң сақтау;

С) өсімдіктер қорының сақталуына, молаюына жағдай туғызу;

D) зерттеу, қорғау, тарату жұмыстарымен айналысатын қорықтар ұйымдастыру;

Е) жетіспеген өсімдіктерді шетелден экспорттау.

А) сарқылатын;

В) сарқылмайтын;

С) қалпына келетін;

D) қалпына келмейтін;

Е) жартылай сарқылатын.

Орман қоры

Биологиялық әртүрлiлiк

Тiршiлiк ету ортасы

Экологиялық жүйе (экожүйе)

Жайылым

Жемдік қор

Жерді қоршаған ауа қабаты - атмосфера жердегі тіршілікке қажетті жағдай болып табылады. Атмосфера күн энергиясының жартысына жуығын өзіне сіңіреді, қысқа толқынды, тіршілікке керекті гамма сәулесі толығымен атм осферада ұсталып қалады. Атмосфера жер бетін метеоридтерден қорғайды. Жер беті мен атмосферада тұразты жылу, ылғал алмасуы болып тұрады. Ауа сонымен қаптар ерекше өндірістік табиғат байлығы болып табылады, көптеген өндірістерге, әуе және автомобиль траспортында пайдаланылады.

Атмосфераның тазалығы жердегі тіршіліктің маңызды шарты. Сондықтан оның тазалығын сақтау маңызды міндет. Оған тек қана үкімет, кәсіпорын басшылары ғана емес әрбір саналы азамат жауапты.

Атмосфераның тазалығына ауаға әр түрлі ластаушы заттардың (шаң, түтін, күйе, улы газдар, күкірт. Азот тотықтары, т.б.) таралуы және оттегін тұтыну, көмірқышқыл газдарын шығару әсер етеді.

Құрғақ атмосфера ауасы- 73,09 %, азот, 20,95 %оттегі, 0,93% аргон,0,03%көмірқышқыл газдарынан тұрады. Қалған (неон, галий, сутегі криптон, ксиптон) газдардың үлесі 0,01%- тен аспайды.

Атмосфера ауасының салмағы- 5,15*10¹⁵ т (5,15 квадрилион). Атмосфераның төменгі тығыз қабатында – оның 80%-і орналасқан. Тропосфера қабатының қалыңдығы жер полюстерінен- 8 км , экватор шеңберінен -18 км. Атмосфераның 20%-і стартосферада жерден- 55 км-ге дейінгі қашықтықта орналасқан. Жергілікті жер бетінің ауасының тазалығына онда зиянды заттардың таралуына және шоғырлануына атмосфералық құбылыстар жауын-шашын, тұман, жел әсер етеді. Әсіресе жер бетіне жақын ауа қозғалысы- желдің әсері күшті. Ауа алмасуыжер бетінен жоғары аспанға бағытталғанда (турбалента құбылысы) ондағы зиянды заттардың таралуын (сейілуін) күшейтеді. Керісінше, ауа қозғалысы жер бетіне бағытталса (инверсия құбылысы) зиянды заттарды шоғырландырады. Мұндай құбылыстардың қайталануын, тұрақтылығын білу өндірісті орналастыруды жоспарлау үшін аса қажет. Инверсиялық құбылыстардың қайталануыҚазақстанның солтүстігінен оңтүстігіне қарай біртіндеп арта береді. Солтүстікте оның жиілігі- 34-35 %болса, оңтүстікте, әсіресе тау етектерінде – 48%-ке жетеді. Негізінен желсіз, тымық күндерде ауада зиянды заттардың таралуы нашарлайды. Ондай ауаның қозғалысы -0-1 м/секундтан артпайтын күндер Сарыарқа -20 %- тен аспайтын болса, оңтүстікте, тау бектеріндегі аудандарда -41- 60%, кей жерлерде тіпті 80%-ке жетеді. Ауада ластаушы заттардың шоғырлану мүмкіндігінің жиынтық көрсеткіші- атмосфераның ластану потенциалы (АЛП) деп аталады. Ауада ластаушы заттарды шоғырландыратын жағдайлар жоғары потенциалдық , ал таралатын жағдайлар – төменгі потенциалдық көрсеткіштерге сәйкес келеді. Бұл көрсеткіштің орташа шамасы Қазақстанда 2.4-3.6 аралығында.

Атмосфера ауасы ешқашанда абсолютті шамада таза болмайды. Егер мұхит бетіндегі ауаны ең таза деп алатын болсақ, ауыл шаруашылық жеріндегі ауаның тазалығы одан 10 есе кем шағын қалаларында 35есе, үлкен қалада 150есе, өнеркіәсіп орталықтарында 1000 есе кем. Ауаның тазалығын сақтау үшін алдымен оны ластаушыларды білу керек. Ауаны ластаушы заттарды үлкен екі топқа : табиғи және антропогендік ластаушылар деп бөледі. Табиғи ластаушылар:

• 
  радиоактивті ластау;
  
• 
  жанартаулар;
  
• 
  орман және жер өрттері;
  
• 
  шаң, тұз көшкіндері;
  
• 
  ғарыш шаңы.
  

• 
  өнеркәсіп, оның ішінде үлес салмағы бойынша электроэнергетика, отын өндірісі, металлургия, құрылыс материалдар өнеркәсібі, машина жасау, тау-кен өндірісі;
  
• 
  транспорт (автомобиль, темір жол, су, әуе транспорттары)
  
• 
  тұрғын үй – коммуналдық шаруашылық (орталық және жеке жылу орталықтары, қоқыстарды өртеу, олардың шіруі);
  
• 
  ауыл шаруашылығы (мал,құс өсіру кешендері, химиялық заттар қолдану, ауыл шаруашылық заттарын өңдеу, ағаш өңдеу);
  
• 
  ауаны ластаушыларды бұлай сұрыптау әр сала бойынша ластау мөлшерін анықтап, атмосфераны қорғау шараларын жоспарлауға ыңғайлы. Сонымен қатар, ластаушы заттардың құрамы, түрі бойынша, оларды шығаратын кәсіпорындарды топтастырып бұрыптаулар да қолданылады. Бұл табиғи қорғау шараларын аймақтық жоспарлауға пайдалы.
  

Мысалы, ауыл шаруашылық өнімдерінің түсімі кемиді, ағаштар қурайды немесе өсуін баяулатады,малдардың ,жануарлардың өсуі азаяды, зиянды аурулар көбейеді. Өнеркәсіпте негізгі қордың тозуы тездейді немесе істен шығады, сондықтан оларды жөндеу, жаңарту шығындары артады. Коммуналдық, тұрғын үй шаруашылықтарында мүліктердің тозуы, істен шығуы артады. Адамдардың денсаулығына ең үлкен зиян келтіріледі, соның салдарынан еңбек өнімділігі төмендейді, әлеуметтік, емдеу шығындары артады,адамдардың жасы, әсіресе еңбекке жарамды жасы қысқарады. Ауаны ластаушы заттарды білумен қатар, оның келтірген залал түрлерін де білу керек. Сұрыптаулар залалдың түріне, масштабына, әсеріне, уақытына қарап қолданылады. Әсер ету механизмі бойынша нақты және жанама әсер ететін деп бөлінеді. Әсер ету түрлері бойынша: натуралды, рухани-эстетикалық , әлеуметтік, экономикалық, құқықтық болып бөлінеді. Залалдың әсер ету уақыты: қазіргі кезде немесе болашақта болуы мүмкін. Масштабы бойынша: әлемдік, материктік, аймақтық, жергілікті және нысаналық болуы мүмкін. Экономикалық зиянын потенциалды мүмкін, нақты, болдырмаған және жойылған деп бөледі. Ауаның ластануы болдырмау және оның зиянды зардаптарын жою мынандай негізгі бағыттарда жүргізіледі:

• 
  зиянды, ластаушы заттарды ауаға шығармау;
  
• 
  ластаушы заттардың әсерлерінен қорғану;
  
• 
  ластаушы заттардың зиянды әсерін, зардабын жою;
  
• 
  зиянды әсерлердің алдын-алу, оларды болдырмау (нормалау, тиым салу, т.б.)
  

(8.1 және 8.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 8.2

А) атмосфера;

В) литосфера;

С) гидросфера;

D) биосфера;

Е) агрохимия;

А) 83,09 %;

В) 73,09 %;

С) 77,02 %;

D) 88,3 %;

Е) 99,1 %.

А) 70;

С) 80;

Е) 100;
4. Ауаны табиғи ластаушыларға жатпайды:

А) радиоактивті ластау;

В) жанартаулар;

С) орман және жер өрттері;

D) транспорт;

Е) шаң, тұз көшкіндері.
5. Атмосферада ең көп таралған газ:

А) Оттегі;

В) Аргон;

С) Сутегі;

D) Көмірқышқыл газы;

Е) Азот.
7. Ұғымдар мен терминдер

Ауа қабаты

Азот

Тропосфера

Инверсиялық құбылыстар

Турбалента құбылысы

Атмосфераның ластану потенциалы

Табиғи ластаушылар

Антропогендік ластаушылар

Табиғат байлығын тиімді пайдаланудың ең негізгі бағыты кешенділік. Табиғат қорғау шаралары да кешенділікті талап етеді. Кешенді пайдаоану деп- табиғат байлығының барлық тиімді қасиеттерін табиғи ортаға зиян келтірмей пайдалануды айтамыз. Кешенді пайдалану ұғымына өндіріс және тұтыным қалдықтарын пайдалану да кіреді.

Белгілі бір жағдайда минералдық шикізат қорын кешенді пайдалану деп аймақтағы барлық ресурстарды пайдалануды айтады. Бұл ұғымға, минералдық шикізат кешенді барлау, мейлінше толық өндіру, өндірілген қорды кешенді пайдалану, шикізаттың жеке түрлерін кешенді ұқсату ұғымдары кіреді.

Табиғат ресурстарын кешенді экономикалық бағалау және кешенді пайдалану варианттарын таңдау

Минералдық шикізатты кешенді пайдалану- өндірілген кешендегі пайдалы негізгі және қосымша элементтерді және өндіріс қалдықтарын пайдалану. Минералдық шикізат қорын кешенді пайдалану- кен қорын және оны өндіргенде қосымша өнім болып табылатын тау жыныстарын, жер асты суларын, газдарды толық ұқсату. Аймақтағы кен көздерін кешенді пайдалану деп жақын орналасқан кендерді бір-бірімен байланысты ортақ игеруді айтады. Жеке дара игеруге тиімсіз ұсақ кеніштерді бірге пайдаланғанда тиімді болуы мүмкін. Өйткені ортақ байыту фабрикалары, ортақ өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдар салынады. Соның нәтижесінде шығындарды үнемдеуге мүмкіндік туады.

Минералдық шикізатты пайдалануды бірнеше натуралдық және құндық көрсеткіштермен сипаттауға болады. Кешенді пайдалану дәрежесі: тауарға алынған элементтер саны, шамасы, кеннің құрамындағы пайдалы элементтерді айырып алу дәрежесі; тауарға алынған элементтер мен компоненттер құны;экономикалық тиім және тиімділік, т.б.

Минералдық шикізатты кешенді пайдалану көрсеткіштері: кешенді пайдалану дәрежесі – тауарға алынған элементтер саны; минералдық, шикізат қорын толық пайдалану- кеннің құрамындағы элементтерді айырып алу; жалпы көрсеткіш – тауарға алынған элементтер құнының кннің құрамындағы элементтерге құнына қатынасы, кешенді пайдалану тиімділігі- экономикалық тиімдер сомасының шығынға қатынасы. Шикізат қорын толық пайдалану дәрежесі жіберілген (жоғалтылған) қалдықтың шамасын өлшеу арқылы анықталуы мүмкін немесе алынған өнім мен есептелген өнім шамасын салыстырады.

Кешенді пайдаланудың экономикалық, экологиялық, әлуметтік тиімділігі

Қазіргі ғылыми- техникалық жетістіктер кендегі барлық элементтерді алуға мүмкіндік береді, бірақ соның ішінде тиімділері ғана алынады. Міне, осы тиімді кешенділікті анықтау ерекше экономикалық мәселе болып табылады. Сонымен, шикізатты кешенді пайдалану мәселесі варианттардың тиімдісн анықтау мәселесіне айналады.

Кешенді пайдалану варианттарының экономикалық тиімділігін анықтаудың түпкі мақсаты- халық шаруашылық қажетін шикізаттан алынатын өнімдермен неғұрлым аз шығын жұмсап қанағаттандыру. Бұл тұрғыдан шикізатты кешенді пайдалану вариантын анықтау өндірістің, қолданылатын технологияның тиімдісін таңдау болып табылады. Осыған сәйкес шикізатты кешенді пайдаланудың тиімді вариантын таңдау әдісі өндірістің халық шаруашылық тиімділігін анықтау әдістерінен туындайды.

Тиімді өндірістің ең басты белгісі- нақты және өткен еңбектің, табиғат ресурстарының үнемделуі, табиғи ортаға нұқсан келтірмеу. Осы белгіні табиғат ресурстарын кешенді пайдалануды бағалауға қолдануымызға болады.

Варианттарды салыстыру үшін баланстық есептеулер жүргізу қажет болады. Бірақ бұлай істеу көп қиындықтармен байланысты. Мысалы, минералды шикізатты пайдаланудың тиімді вариантын таңдау үшін әр кезде кәсіпорындарда, аймақ бойынша немесе республика көлемінде шикізаттан алынатын барлық өнімдердің баланстық есептеулерін жүргізіп және оларды басқа балама варианттармен салыстыру қажет. Варианттар өте көп болуы мүмкін сондықтан оларды есептеу электронды есептеу машинасының (ЭВМ) өзіне де қиынға соғады, шығыны көп, нәтижесі мардымсыз. Өйткені баланстарға қатыстырылған бір сан өзгергенде есептеулерді қайтадан қацйталауға тура келеді.

Қазіргі кезде тиімді вариантты таңдау үшін көп қолданылатын әдіс- келтірілген шығындарды салыстыру. Мұнда тиімді вариантты таңдау белгісі- шығынның ең азы. Бұл әдісті қолданудың басты шарты – варианттар бір- бірімен салыстырылатын болуы немесе сол жағдайға келтірілуі керек. Варианттарды өнімнің шамасы бойынша салыстыру үшін «компенсация» (орнын толтыру) әдісі қолданылады.

2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(9.1 және 9.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)