Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев
жүктеу/скачать 11,21 Mb. Pdf көрінісі
|
b51b9b89e1b6b84ef8ef8f36547c93bb
| СЕзГІШТІК
– 1) организмнің түй- сіне аларға қабілеттілігі. Ол фило- генезде тірі организмдер қоршаған ортаның факторларын, тікелей био- логиялық мәні бар әсерлерге қатысы жөнінен сигналдық функция атқара- тын осы факторларға жауап әрекет білдіре бастаған кезде пайда болды; 2) дифференциалдық психология мен мінезтануда – аффектілік реак- цияларға көтеріңкі дайындық; 3) пси- хофизикада – түйсіну табалдырығы- на кері пропорционал шама. Осы- ған сәйкес, абсолюттік және диф- ференциалдық (айырымдық) сезгіш- тік сараланады. Сезгіштік түрлерінің таптастырылуы түйсінулердің қазіргі таптастырылуларына сәйкес келеді. Мысалы, жасалатын сенсорлық тал- даудың егжей-тегжейлілігі дәрежесі бойынша ерекшеленетін сезгіштік түрлерін ажыратады. Тітіркеңдіргіш- тің сипатын ескере отырып, механи- калық, оптикалық, химиялық, темпе- ратуралық және басқадай стимул- дардың әрекетін сезгіштік туралы айтуға болады. Организмнің сез- гіштігін түйсінулердің негізінде ға- на емес, әртүрлі психологиялық-фи- зиологиялық процестердің өтулері- нің өзгерулеріне қарап бағамдауға болады. Нәтижесінде, әдетте, әртүрлі бірнеше көрсеткіш келіп шығады. Мысалы, мидың интегралдық ырғақ- тарының өзгеру реакциясы бойын- ша анықталатын көрушілік сезгіштік сыналушының сөзбен айтып берген себебі негізінде бағаланатын сез- гіштіктігі жоғары болып шығады. Соңғы жылдары жаңа теориялық тү- сініктердің (сигналды байқау тео- риясы) пайдаланылуы арқасында психофизикада сезгіштіктің «түйсіну табалдырығы» ұғымынан тәуелсіз неғұрлым қорытылған анықтамала- ры пайда болды. С. (түйсік) – 1) жалпы алғанда – сти- муляциядағы сезгіштік; 2) арнайы мағынасы – әлсіз (нашар) стимулға СЕзГ СЕзГ 488 жауап қайтару, сезгіштіктің төменгі табалдырығы; 3) басқа біреудің сезі- мін түсіну. Талдағыш рецепторлары- на әсер еткен тітіркендіргіштердің бәрі бірдей түйсік тудыра бермейді. Түйсік тудыру үшін тітіркендіргіштің белгілі бір дәрежеде мөлшері мен кү- ші болуы қажет. Бұл – түйсіну про- цесінде түйсік табалдырығына бай- ланысты. Түйсік табалдырығының шегі – абсолют табалдырық. Абсо- лют табалдырықтың күші адамның абсолюттік сезгіштігін сипаттайды, абсолют табалдырық күші неғұрлым аз болса, абсолюттік сезгіштік соғұрлым өткір болғаны. Басқаша айтқаңда, абсолюттік сезгіштіктің мөлшері түй- сіктің абсолют табалдырығы мөл- шеріне кері пропорциялы болады. Белгілі талдағыштардың абсолюттік сезгштігі әр адамда әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, бір бала сыбырла- ған сөзді алыстан естиді, ал екін- шісі естімейді. Бұдан бірінші ба- ланың абсолюттік сезгіштігі екінші баланыкінен жоғары екендігі бай- қалады. Адам талдағыштарының абсолюттік сезгіштігі шынында да жоғары болады. СЕзІМ – адамдардың бір-бірімен қатынас жасау қажеттігінен туын- дайтын және біртіндеп дамып қа- лыптасып отыратын жан қуаты. Мәселен, достық, адалдық сезімдері, адамда бірден қалыптаса қоймайтын белгілері. Ал, эмоция болса, адамның түрлі органикалық қажеттіліктеріне байланысты оқтын-оқтын туып оты- ратын, кейде шағын, кейде қүрделі, ситуациялы көріністері. Мәселен, адам қуанғаннан немесе қамыққан- нан көзіне жас алады, не болмаса бір нәрсеге мәз болып ішек сілесі қатқанша күледі, әрине, мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтыны белгілі. Бұл сезім мен эмоцияның бірінші ерекшелігі, сезімдерде мә- нерлі қозғалыстар (мимика, панто- мимика) жөнді байқалмайды, тұрақ- ты терең әсерлі сезім адам психо- логиясындағы басты белгілердің бі- рі, ал эмоция болса мәнерлі қоз- ғалыстарға бай келеді, мұнда адам өзін тек организм тұрғысынан көр- сете алады. Адамның жоғары сезімдері – иман- дылық, интеллектілік, эстетикалық. Жоғары сезімдердің қалыптасуына, адамның өскен ортасы, отбасы, ұжы- мы елеулі әсер етеді, әсіресе халқы- мыз айтқандай «Сөз сүйектен өте- ді . ..» т.б. мәтелдері сезімді тәрбие- леу қажет екеніне дәлел болады. Осы тұрғыдан алғанда, С. ми қабығының жұмысынан, ондағы динамикалық стереотип жасалып отыратындығынан тәуелді. Ал эмоцияға келсек, мұның физиологиялық негізі ретикулярлық формацияның лимби жүйесінің, сондай-ақ, ондағы гипоталамус бө- лігінің (дененің зат алмасуы, тем- пературасын реттестіретін жүйке) орталығымен ұштастырамыз. Мә- селен, осы жүйке қызметінің орта- лықтарына зақым келсе, адам тойға- нын білмейтін, немесе шөлі қанбай- тын жағдайға ұшырайды. Бұл жерде де сезімдер мен эмоцияның бір-бі- рінен айырмашылығы байқалады. Адамның сезімдері ылғи да қоғам- дық-тарихи сипатта болады. Мәсе- лен, адамның адамгершілік сезімдері (жолдастык, борыш, жауапкершілік, адалдық, шыншылдық, т.б.) қоғамда- ғы өзгелерге байланысты өзгеріп жүктеу/скачать 11,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|