Қ. Күзембаев, Т. Құлажанов Г. Күзембаева Азық-түлік өнімдерін тану

4. ДӘМШК ТАУАРЛАР 
Дәмдік тауарлар - адамда дәмдік сезімдерді тудыратын және тамактьщ 
еіңуіне ыкдал ететін әртүрлі тамақ өнімдері. Көбінің тағамдык күндылығы 
төмен, себебі құрамында белок, май, көмірсулер аз мөлшерде болады. Дәмдік 
тауарлар қүрамында органикалык кышкылдар, гликозитттер және т.о. заттар 
бар. Бұл заттар адамнын жүйке жуйесіне эсер етіп, ас корыту сөлінің бөлінуін 
күшейтіп, аскорытуды жаксартады. Кейбір дәмдік тауарларда (табиғи жеміс-
жидек және кекөніс шырындары, шараптар және т.б.) минералды түздар, 
витаминдер және органикалык қышкылдар едәуір мөлтяерде болады және 
қүнды, емдәмдік өнімдер болыц табылады. 
Адам организміне эсер ету сипаты бойынша дәмдік тауарларды екі топқа 
бөледі: жалпы әрекеттегі, жеке әрекеттегі. 
Жалпы әрекеттегі дәмдік тауарлар орталық жүйке жүйесін қоздырады 
және көбінесе организмге зиянын тигізеді. Оларға алкогольді сусындар (ликер-
арак өнімдері, шараптар, коньяк, сыра, квас, бал сусындары) жэне кофеин (шай, 
кофе) мен никотин (темекі және темекі бүйымдары) алкалоидтары бар өнімдер 
яштады. 
Жеке әрекеттегі дәмдік тауарлар тағамның дәмін және исін жақсартатын 
заттардың болуы мен ерекшеленді. Оларға татымдыктар (бүрыш, қалампыр, 
лавр жапырағы және т.б.)және дәмкосарлар (қыша, хрен, тағамдық 
кышкылдар, ас түзы) жатады. 
Саудалык тәжірибеден дәмдік тауарларды келесі топтарға бөледі: 
алкогольді сусьгадар (спирт, арак, ликер-арақ өнімдері, шараптар) ; әлсіз 
алкогольді сусындар (сыра, ашымық, бал сусындар, морстар); алкоголсіз 
сусындар (минералды сулер, жеміс-жидек шырындары, сироптар, экстракт, 
жеміс-жидек газдалған сусындары); шай, кофе жэне кофе сусындары; 
татымдыктар (мускат жаңғағы, калампыр, лавр жапырағы, бүрыш, ваниль т.б.); 
дәмкосарлар (сірке, лимон, шарап, алма жэне сүт қышқыддары, ас түзы және 
т.б.); темекі және темекі бұйымдары. 
4.1.
 Шай 
Шай - бүкіл жер шарында кең тараган сусын. Оның кең тарауы жоғары 
дәмдік жэне ароматты касиеттерімен түсіндіріледі жэне адам организіміне оң 
эсер етеді. Шай қүрамындағы кофеин мидың қан тамырларын кеңейтеді, ал 
илек заттар С витаминінің жиналуына ыкпал етеді. Шай организмде зиянды 
заттарды жаксы адсорбциялайды, асказан, ішек жолынын қызметін 
калыптастырады. Шай, әсіресе көк шай дизентерия жэне тиф бактерияларына 
катысты бактерицидтік касиетке ие. Шай шөлді кандырады, бүлшық еттін жэне 
жүйке жүйенің кызметін күшейтеді, қан айналым мен тыныс алуды 
жаксартады. 
Шай қүрамында әртүрлі косылыстар болады, олар шайдын ароматын, 
түсін жэне баска қасиетттерін қүрауға қатысады. Олар: илік заттар немесе шай 
126 

танині (16-19%), кофеин (2-4%) пектин заттары, С,Р В1,РР, пантотен кышқылы 
витаминдері, фенолды косылыстар, ферменттер қышқылдар. 
Шайдың физикалык қасиеттері кофеиннің, илік затгардың, 
витаминдердің болуьша тікелей байланысты. Шайдың сағыздылығы мен 
гигроскопиялык қасиеттері пектин заттарына байланысты. Шай танинінің 
жоғары Р витаминдің активтілігі бар және инфекциялык ауруларға қарсы 
қолданылады. 

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: