1. Ақ жол газетінің зерттелуі

АҚ ЖОЛ ГАЗЕТІНДЕГІ ОНОМАСТИКАЛЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ

жүктеу/скачать 207,46 Kb. бет 7/25 Дата 18.07.2022 өлшемі 207,46 Kb. #147545

2 АҚ ЖОЛ ГАЗЕТІНДЕГІ ОНОМАСТИКАЛЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ 2.1 АҚ ЖОЛ ГАЗЕТІНДЕГІ ОНОМАСТИКАЛЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ Жалқы есімдер тілдегі барлық сөз секілді затты бір белгісіне қарап, атау заңдылығына бағынғаныман бірқатар өзіндік ерекшеліктерге ие. Оған жер бедерінің әр түрлі болып келуі, әр этностың ат, атау беруіндегі өзіндік ерекшелігі, ноинациялық типтері жалқы есімдердің экстра-лингвистикалық жағдайларға орай бейім тұратыны, т.б. әсер етеді. Топонимдердің ұлттық ерекшелігі оның жасалуындағы барлық тілдік деңгейлерде: аппелятивтік, сөзжасамдық, синтаксистік, сондай-ақ ат қоюдағы номинация типтерінде уәж сипатында да көрініс тауып отырады. Яғни тілдегі онамастикалық универсалия заңы төңірегіне топтасады. Дүниежүзі халықтарының топонимикандарының жасалу ерекшеліктері тілдік модельдерінің мазмұны ұлттық сипатына қарай дараланып тұрса да онимдік материалды зерттеу тәсілдері номинациялық типтерімен, әсіресе түркі тілдес топонимдердің жасалуына киіз басатын уәждердің ортақ болуы да онамастикалық универсалия заңының көрінісі болып табылады. Мәселен, топонимикасын алып қарағанда топоним жасауға негіз болатын аппелятивтер, адам мен жануарлардың дене мүшелерінің аты, негізгі астрономиялық атаулар, жер бедері мен табиғат құбылыстарының аты, түр-түстен жиі қолданылатын сан есімдер түгелге жуық бірдкй екені байқалады. Республика көлемінде, аймақ көлемінде зерттеу жүргізгенде жер-су аттарын жасауға бүкіл лексиканың шағын ғана тобы қатысатыны айқындалады. Ұлттық кәсібі бір көшпелі өмір барысында мидай араласып өскен, тілінде ала-құлалық жоқ қазақтың жер-су аттарын лексика-семантикалық тұрғыдан топтастырда , жалпы ұқсастық болуы – заңды құбылыс. Сондай- көптеген көршілес халықтардың ұқсас табиғи географиялық жағдайда қатар тіршілік жасауы дәстүрлі мәдениетінде, этнографиялық салттарында, тілдерінде, жер-су атауларында қатар қалыптасқан, қатар даму нәтижесінде көптеген параллельдер, ұқсастықтар болуы да заңды. Сондықтан онамастикада жер- су аттарын лексика- семантикалық сипатына қарай топтастыру қалыптасқан[13]. Қалай айтсақ та қазіргі топономия- адамдардың ұзақ уақытқа созылған, мақсатты түрде жүргізілген мәдени нәтижесі. Ең соңғы жаңа атаудың өзі эволюциялық түрде дамыған жалқы есімдер жүйесінің жемісі болып табылады. Олар өзінен-өзі пайда болмайды. М. Займовтың кез келген атау тілдің мәнді бір бөлшегі екенін айта келіп, былай дейді: «Имена возникают из готовых языковых элементов, ясных в момент их создания, поскольку с их помощью необходимо обозначить нечто, например гоеграфический обьект, служащий для ориентирования в пространстве» Лексикологияның біршама кеш дамыған саласы болып саналатын топонимика толық зерттеле түскен сайын, сол лексика жаңа деректермен, теориялармен толыға түсед. Топонимдерге тілдік жасау, сонымен бірге, атаулардың бір тілден екінші тілге ауысуын анықтау, көнерген сөздердің этимологиясын айқындау сияқты тәжірибелік мәнге де ие болады. Мәселен, академик Г:Ф:Миллер XVIII ғасырда Алтайда алтынның мол қоры бар екенін топонимикалық деректерге сүйеніп бастаған. Топонимнің семантикасы оның беріп тұрған хабарынан, атқарып тұрған тілдік және атаулық қызметінен байқалады. Тілдік тұрғыдан алғанда атау сөз не сөз тіркесі, не біріккен, кіріккен сөз, не туынды сөз, т.б. болса, топоним ретінде оған экстролингвистикалық жағдайлар қосылып, семантикасы жағынан смөйлемге жуық келеді. Ұлттық топоним этникалық мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылады. Онда этностық тарихи, салт-дәстүрі, наным-сенімі, шаруашылық пен тіршілік тынысы жайында аса бағалы мәліметтер беріледі. Мұндай көзқарас тұрғысынан қарағанда, этникалық төлтума ерекщелікті молынан сақтап келген аймақтың топонимика лексикасында зерттеуді қажет ететін, сыры ашылмаған қатпарлар аз емес [18. 64-66]. Ол ортадағы халық, оның тілі жоғалып кетсе де бұл топонимикалық атау заттың аты болып басқа халықтардың тіліне сіңіп кеткен топонимдер. Кейбір топонимдердің қойылуы сол ортаның жер байлығына, өнеркәсәбә мен қоғам экономикасына, заман әкімдеріне, не сол арада болған ғажайып оқиғаға байланысты болуы да заңдылықты білдіреді. Бұл жөнінде орыстың ескі және жаңа топонимдерін зерттеген ғалым, профессор А.М. Семицев 19 ғасырда үстемдік еткен феодалдық-крепостниктік қоғам дәуіріндегі көптеген атаулар адамның атына, кейбір ұсақ өнеркәсіпке байланысты қойылған. Жалқы есімдердің барлық алуан түрі классификацияға жатады. Заманауи ономастика ономастиканың оңтайлы құрылымы кеңістікті А.В.Суперанская ұсынған. Лингвистикалық және экстралингвистикалық есепке алу жалқы есімдердің сипаттамалары, А.В.Суперанская мыналарды атап көрсетеді аталған объектілермен байланысты классификация: а) тірі және тірі деп қабылданатын тіршілік иелерінің атаулары: - антропонимдер – адамның жеке есімі; - зоонимдер – жануарлардың лақап аттары; - мифонимдер – мифтердегі ономастикалық кеңістіктің кез келген саласының атауы, эпостар, ертегілер, дастандар; ә) жансыз заттардың атаулары: - топонимдер – елді мекен атаулары; - космонимдер мен астронимдер – ғарыш объектілерінің атаулары; - фитонимдер – өсімдіктердің атаулары; - көлік құралдарының атаулары; - сорттық және фирмалық атаулар; в) күрделі заттардың жалқы аттары: - кәсіпорындардың, мекемелердің атаулары; - хрононимдер – тарихи маңызды уақыт кезеңінің атауы; - мерекелердің, мерейтойлардың, мерекелердің атаулары; оқиғалардың, соғыстардың атаулары; - әдебиет шығармаларының атаулары; - құжатонимдер; - табиғи апаттардың атаулары; - фалеронимдер – кез келген орденнің, медальдың жалқы аттары. А.В.Суперанскаяның көзқарасы бойынша жетекшісі – субъектілік-номинативті жіктеу, өйткені «пәнмен корреляция, әдетте, атаудың «тұлғасын» және оның сипаттамаларын анықтайды» Н.В.Подольская өзінің орысша ономастикалық терминология сөздігінде Суперанскаяның пәндік-номинативті классификациясын толықтырды және кеңейтті. Суперанская келесі санаттармен: 1) ғарыш кеңістігінің атаулары: - космонимдер; - астрономдар; 2) жерүсті кеңістігінің атаулары: - топонимдер; 3) тірі және жансыз кеңістіктердің (құрлық, мұхит) атаулары; 4) адам қызметінің саласының атаулары[11]. Жоғарыдағы жіктеулерден көрініп тұрғандай, атау жүйесі жеткілікті бай және алуан түрлі. А.В. Суперанская құрастырған схемалардан. Подольская, жүйедегі элементтердің иерархиясы да анық көрінеді. Авторы зерттеушінің өз ойынша, «объектілердің иерархиясы жақсырақ қадағаланады табиғатта және адам қызметі саласында қиынырақ» Жалқы есімдерді топтарға бөлу қажет, өйткені барлығы ономастикалық кеңістікті көру қиын. Мысалы, антропонимдер (адамдардың аты-жөні) жеке болуы мүмкін (жеке аты, әкесінің аты, тегі) және тайпалық, рулық және топты қамтиды династиялық атаулар[14]. Жалқы есімдердің ішінде көбіне топонимдер. Ғалымдар анықтады топонимдердің бірнеше түрі, таңбасын жіктеуге негіз етіп алады аталған объект. Жер беті өте алуан түрлі, және әрбір нысанның өзіне тән тақырып. Тау, жота, шың, аңғар, шатқал және т.б. атаулары жер бедерінің элементтері бір категорияға біріктірілген – оронимдер; үңгір, грото, шыңырау, құдық атаулары спелеонимдер категориясын құрайды; гидронимдер теңіздердің, көлдердің, өзендердің, бұлақтардың, тоғандардың, су қоймаларының және т.б.; drimonims — орманның (немесе оның бір бөлігінің), орманның, тоғайдың, т.б. Ойконимдер – елді мекен атаулары құрайды: қала, поселкелер, ауылдар, ауылдар, ауылдар. Урбанонимдер - атауларқалаішілік нысандар: көшелер, алаңдар, жолақтар, жағалаулар, даңғылдар, ескерткіштер, театрлар, мұражайлар, қонақ үйлер және т.б. Космонимдер мен астронимдер - галактикалардың, жұлдыздардың атаулары шоғырлар, тұмандықтар, шоқжұлдыздар, планеталар, кометалар, астероидтар. Ғарыштық аймақтардың, галактикалардың, шоқжұлдыздардың атаулары, мысалы: Таразы, Орион, Құс жолы космонимиканы және жеке тұлғалардың атауларын зерттейді аспан денелері: ұлғайтқыш, Венера, Юпитер - астрономия (Суперанская, с.68). Сонымен онамостиканы зерттеу нысанына қарай топонимика, антропонимика, этнонимика, астронимика, зоонимика, теонимика, фитонимика деп бөлуге болатынын көреміз. «Ақ жол» газетінің 1-2-кітабында ең көп кездесетін түрі антропонимика кісінің аты-жөнін, тегін, лақап, бүркеншік есімдерін қарастырады. Екінші географиялық атауларды зерттейтін топонимика кездеседі. Жоғарыда айтылған космонимдер мен астронимдер, зоонимдер, фитонимдер бірлі-екі сөздерде кездеседі. В.Суперанская классификациясына сүйендік: «Ақ жол» газетіндегі атауларды а) тірі және тірі деп қабылданатын тіршілік иелерінің атаулары: - антропонимдер – адамның жеке есімі; - зоонимдер- кездеспейді - мифонимдер – мифтердегі ономастикалық кеңістіктің кез келген саласының атауы, эпостар, ертегілер, дастандар; ә) жансыз заттардың атаулары: - топонимдер – елді мекен атаулары; - космонимдер мен астронимдер – кездеспейді - фитонимдер – кездеспейді - көлік құралдарының атаулары- кездеспейді; - спорттық және фирмалық атаулар -кездеспейді; в) күрделі заттардың жалқы аттары: - кәсіпорындардың, мекемелердің атаулары; - хрононимдер – тарихи маңызды уақыт кезеңінің атауы; - мерекелердің, мерейтойлардың, мерекелердің атаулары; оқиғалардың, соғыстардың атаулары; - әдебиет шығармаларының атаулары; - құжатонимдер; - табиғи апаттардың атаулары; - фалеронимдер – кез келген орденнің, медальдың жалқы аттары. Нақтылап көрсететін болсақ, «Ақ жол» газетіндегі кездесетін атаулардың жіктелуі. а) тірі және тірі деп қабылданатын тіршілік иелерінің атаулары: - антропонимдер – адамның жеке есімі; ә) жансыз заттардың атаулары: - топонимдер – елді мекен атаулары; в) күрделі заттардың жалқы аттары: - кәсіпорындардың, мекемелердің атаулары; - хрононимдер – тарихи маңызды уақыт кезеңінің атауы; - мерекелердің, мерейтойлардың, мерекелердің атаулары; оқиғалардың, соғыстардың атаулары; - әдебиет шығармаларының атаулары; - құжатонимдер; - фалеронимдер – кез келген орденнің, медальдың жалқы аттары. Бұл жіктеуге сүйенуіміздің басты себебі газетте күрделі заттардың атауының көп болуы болды. Атап айтсақ, кәсіпорындардың, мекемелердің, съез, партия, тарихи маңызды уақыт кезеңінің, мерекелердің, оқиғалардың, соғыстардың атаулары, әдебиет шығармалардың, құжаттар атаулары көп кездесті. Оларсыз ономастикалық кеңістік құру мүмкін емес болды. Енді тірі және тірі деп қабылданатын тіршілік иелерінің атаулары, жансыз заттардың атаулары, күрделі заттардың жалқы аттарына жеке-жеке тоқталайық. жүктеу/скачать 207,46 Kb. Достарыңызбен бөлісу: