Жай сөйлемнің даму тарихы

Орхон – енисей жазба нұсқаларында қазіргі түркі тілдерінде бар сөйлемдердің барлық түрлері де кездеседі. Олар мағынасына және айтылу ерекшеліктеріне қарай хабарлы, лепті, сұраулы сөйлемдер болып бөлінеді.

Хабарлы сөйлем. Сұрау не бұйыру мағынасында болмай, бір нйрсе жайында хабарлау мақсатында айтылған сөйлемді хабарлы сөйлем дейміз. Мысалы: артқы күчліг қырқ аз қаған йағымыз болты (Артқы күшті қырқ аз ханы біздің жауымыз болды).

Хабарлы сөйлемдердің мазмұны біркелкі бола бермейді. Мағыалық және тұлғалық ерекшеліктеріне сәйкес хабарлы сөйлемдер болысды және болымсыз боып екіге бөлінеді. Көне түркі тілдерінде болымсыздық мағынасы -ма,-ме және түгіл (емес) сөздері арқылы жасалады. Мысалы: Қапаған қаған түн… удыматы (қапаған қаған түн ұыйқтамады). Күнтүз олурматы (Күндіз отырмады). Бу түрк будунқа йарықлығ йағығ келтүрмедім (Бұл түрк халқына жарақты жауды келтірмедім). Он оқ беглері будунны коп келті (Он оқ бектері, халқы көп келді). Түргес қағанта көрүг келті (Түргеш қағаннан хабаршы келді). Бұл келтірілген сөйлемдердің алдыңғы үшеуі болымсыз, соңғы екеуі болымды.

Сұраулы сөйлем. Сұраулы сөйлем текстерде сұрау ескмдіктері мен кейбір сұраулық шылаулар арқылы жасалады.

Не буың бар? (Не мұңы бар?). Неке тезербіз? (біз неге қашамыз?). Бен саңа не айайын? (Мен саған не айтайын?).Қаған му? (Қағанда ма?).

Мұнда алдыңғы үш сөйлем сұраулық есімдіктер арқылы, соңғы сөйлем му сұраулық шылау арқылы жасалып тұр.

Лепті сөйлем. Текстен кісінің әр түрлі сезімін, көңіл күйін білдіретін лепті сөйлемдер де кездеседі. Бірақ бұлардың саны сөйлемдердің өзге түрерімен салыстырғанда аз. Мысалы: Көңлұңче удыз! (Көңілше жүргіз).Аны біл! (Оы біл!). Атлат! (Аттандыр!).

28.Тарихи жазба ескерткіштердегі салалас құрмалас сөйлемдер жүйесін оқыту

29. Тарихи жазба ескерткіштердегі сабақтас құрмалас сөйлемдер жүйесін оқыту

30.Сөйлем мүшелерінің даму тарихын оқыту әдістері