1-дәріс. Мәдениет морфологиясы және мәдениет тілі


Қазақ тілінің пайда болу тарихы



бет8/8
Дата03.10.2023
өлшемі59,55 Kb.
#183411
1   2   3   4   5   6   7   8
Байланысты:
1-дәріс

9. Қазақ тілінің пайда болу тарихы.
Қазақ тілі тарихы – қазақ тілін зерттейтін ғыл. саласы. Қ. т. б-нің тарихы шартты түрде: а) ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең; ә) ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезең болып екіге бөлінеді. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең 19 ғ-дың 2-жартысынан басталады. Қазақ тілінің граммат. құрылысы туралы алғашқы мәліметтер Н.И.Ильминскийдің «Материалы к изучению киргиз-казахского наречия» (1860–61) деген еңбегінде ұшырасады. Бұл – қазақ тілінің кейбір ерекшеліктерімен таныстыруға арналған тұңғыш еңбек. Кейін М.А.Терентьевтің «Грамматика турецкая‚ персидская‚ киргизская и узбекская» (1875), П.М.Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казах-киргизского языка» (1894‚ 1897)‚ В.В.Катаринскийдің «Грамматика киргизского языка» (1897)‚ т.б. еңбектер жарық көрді. Қазақ тілін таныстыру мақсатын көздегендіктен бұл еңбектерде белгілі бір категориялардың сырын ашу, оның ерекшеліктерін анықтау жағы қарастырылмаған. Олар негізінен қазақ тілінің заңдылықтарын, орыс тілімен салыстырып, сол тілдің негізінде түсіндіруге тырысты. 19 ғ-дың 2-жартысында қазақ тілінің лексикографиялық жұмыстары қауырт қолға алынып‚ дами бастады. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде 40-қа жуық сөздік жарық көрді.Орыстардың Ресей империясына қараған халықпен қарым-қатынас жасауына көмектесу мақсатын көздеген бұл сөздіктер қазақтың сөздік құрамын хатқа түсіріп‚ жаңа‚ көне сөздердің мағынасын ашып көрсетті. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңнің өзі: а) қуғын-сүргінге дейінгі кезең (1912–29); ә) қуғын-сүргіннен кейінгі кезең (1930–88) болып екіге бөлінеді. Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде қалыптасып, дамуы А.Байтұрсыновтың есімімен тығыз байланысты. Оның қазақ тілі оқулығы ретінде жазған «Тіл-құрал» атты еңбегінде, мақалалары мен баяндамаларында тіл білімінің өзекті мәселелері сөз болады. Қ. т. б-нің салалары: Әліппе мен емле. 19 ғ-дың 2-жартысында Ы.Алтынсарин қазақ жазуын орыс графикасына негіздеуге талпыныс жасаса, 20 ғ-дың басында Байтұрсынов қолданылып келген араб графикасын жетілдіре отырып, қазақ жазуына икемдеді. Бұл орайда ғалым қазақ тіліндегі дауысты және дауыссыз дыбыстар санын анықтап, үндестік заңдылығын, тілдің фонологиялық ерекшеліктерін айқындап шықты. Байтұрсыновтың Қ. т. б-нің фонетика, фонология салалары бойынша жасаған тұжырымдары Е.Омаров, Қ.Кемеңгеров, Т.Шонанов, Ж.Аймауытов, Қ.Жұбанов еңбектерінде жалғасын тапты. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі, дауыстылар мен дауыссыздар санын дәл айқындау, қазақ жазуына негіз болатын принцип таңдау мәселесі көптеген талас тудырып, «Еңбекші қазақ», «Жаңа мектеп», т.б. басылым беттерінде мақалалар жарық көріп, қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде талқыланды.
Байтұрсыновтың оқулықтары, мақалалары грамматика саласының қалыптасуына да негіз болды. Ғалым сөз жүйесі мен түрлері, сөйлем жүйесі мен түрлері деп атаған оқу құралдарында қазақ тілінің морфология, синтаксис салаларын арнайы зерттеп, оқушыларға түсінікті де жеңіл тілмен жеткізуге тырысты. Осы еңбектер арқылы сөз тіркесі, сөйлем, бастауыш, баяндауыш, зат есім, етістік, толықтауыш, т.б. атаулар қалыптасып‚ тұрақталды. Байтұрсыновтың грамматика саласындағы еңбектерінде функционалды грамматика, сөзжасам мәселелері де қарастырылды. Ғалымның сөзжасамға қатысты тұжырымдары кейінгі еңбектерде дамытылды. Лексикология және лексикография. Оқулық жазу ісімен бірге осы ғыл. салалары бойынша атауларды қалыптастыру қатар жүрді. Мәселен, Байтұрсынов тілге қатысты зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, есімше, көсемше, т.б. атауларды қазақ тілінің өз байлығын пайдалана отырып ойластырды. Сол сияқты жаратылыстану және гуманит. сала бойынша оқулықтар жазған ғалымдар салалық атауларды қалыптастырып, бір атаудың бірнеше баламасы болуына байланысты оларды бір жүйеге түсіруге, тұрақтандыруға ерекше мән берді. Бұл кезеңдегі сөздіктердің дені уақыт талабына сәйкес атаулық сөздіктер болғанымен, түсіндірме сөздіктің де, фразеол. сөздіктің де, диалектологиялық сөздіктің де жүгін арқалады. Тіл тарихы және диалектология жеке ғыл. ретінде қалыптаса қоймаса да, жекелеген мақалаларда тіл тарихы, диалектология мәселелері сөз болды. Мыс., Аймауытовтың «Тіл туралы» («Еңбекші қазақ», 1926, 9 наурыз), «Әдебиет тілі мен емле» («Еңбекші қазақ», 1929, 12 мамыр), Кемеңгеровтің «Қазақша-орысша тілмаш туралы түсінік» («Еңбекші қазақ», 1926, 24 қараша), «Дұрыс па? Бұрыс па?» («Еңбекші қазақ» 1926‚ 10 қараша), т.б. мақалаларында жергілікті тіл ерекшеліктері, кейбір сөздердің этимологиясы сөз болды. Сонымен қатар Қ. т. б-нің өзекті мәселелеріне қатысты съезд, конференциялар ұйымдастырылды. Мыс., 1924 ж. 12–18 маусымда Орынбор қ-нда өткен қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінің күн тәртібінде жазу ережелері, әліппе, қазақша пән атаулары мәселелері сөз болса, 1927 ж. 28–29 сәуірде Ташкент қ-нда өткен бас қосуда жазу‚ әліпби‚ емле мәселесі талқыланды. Ал 1929 ж. 2–4 маусымда Қызылорда қ-нда өткен ғыл.-орфографиялық конференцияда емле, атау мәселесі қаралды. 1934 ж. Қазақтың ұлт мәдениеті ғыл.-зерт. ин-тының құрылуына байланысты қазақ тілін зерттеу мәселесі жүйелі жүргізіле бастады. 1936 ж. КСРО ҒА-ның Қазақстандағы бөлімшесі құрылып, шағын сөздіктер, лингвист. жинақтар шығарылып, ғыл.-әдістемелік мақалалар жарық көрді, орфография‚ терминология мәселелері сөз болды. Осы жылдары орта мектеп пен пед. уч-щелерге арналған граммат. ғыл. еңбектер, сөздіктер басылып шықты. 1946 ж. Қазақстан ҒА-ның құрылуы, оның құрамында Тіл және әдебиет ин-тының ұйымдастырылуы, 1961 жылдан Тіл білімі ин-тының бөлініп шығуы – Қ. т. б-нің көптеген мәселелерін шешуге, ғыл.-зерт. жұмыстарының жан-жақты жүргізілуіне, мамандардың көптеп даярлануына жағдай туғызды. 1960–70 жылдар аралығында. Қ. т. б-нің кенжелеп қалған салалары бойынша көптеген монографиялар жазылды. Фонетика мәселелерін салыстырмалы түрде зерттеу, ғыл., көркем әдебиет, мерзімді баспасөз тілдерінің, әдеби тіл тарихының, тіл мәдениеті, орыс тілі мен қазақ тілін салыстыра қарастыру мәселелері, т.б. қолға алынды.
1930 жылдан бастап салыстырмалы фонетика саласы пайда болды. Жұбановтың еңбектерінде тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру заңдылығы, сөздердің буын құрылысы қарастырылды, араб графикасын латын жазуына ауыстыруға байланысты «Еңбекші қазақ» газетінде бас әріпті алу мәселелері көп талас тудырды. Жазу ауыстыруға орай әріп таңдау, қазақтың төл дыбыстарына әріп белгілеу, әсіресе басқа тілдерден енген сөздерді жазуда баспасөз бетінде көптеген пікірталастар болды. Дұрыс айтылу ережелеріне ерекше мән беріліп, қазақ тілінің орфографиялық сөздігі бірнеше рет жарық көрді. Грамматика. 1930–40 жылдардан бастап сөз таптары мен олардың жекелеген категориялары туралы арнайы еңбектер көптеп жарық көрді. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңде сөзжасам жеке сала ретінде қарастырылған болса‚ ұлт зиялылары саяси қуғын-сүргінге ұшыраған 30-жылдары сөзжасам әр сөз табына қатысты‚ морфология шеңберінде сөз болды. 1940 жылдан бастап синтаксистің жекелеген мәселелері моногр. тұрғыдан зерттелді. Қазақ тіліндегі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің түрлері анықталды, жақсыз сөйлемнің, құрмалас сөйлемдердің сыр-сипаты ашылып, ауызекі сөйлеу тілінің синтаксисі туралы едәуір мәлімет берілді. Қазақ тілінің ғыл. курсы 1954 ж. «Қазіргі қазақ тілі» деген атпен жарық көрді. 1962 ж. фонетика мен морфология тарауларынан құралған «Қазіргі қазақ тілі»‚ 1967 ж. морфология‚ синтаксис салаларын қамтыған «Қазақ тілінің грамматикасы» атты екі томдық басылып шықты. Ал 1980 ж. сөзжасамның нысаны‚ өзіндік ерекшелігі анықталып‚ морфологиядан бөлек‚ дербес сала ретінде бөлініп шықты. Сонымен қатар синтаксис саласы да едәуір дамыды. Қазақ тіліндегі сөздердің байланысу тәсілдері, сөздердің орын тәртібі зерттелді.

Әдебиеттер:



  1. Алан Барнардт. Антропология тарихы мен теориясы – Алматы, 2018 -240 б.

  2. Мәдениеттану: жоғары оқу орындары мен колледж студенттерiне арналған оқулық / Т. Ғабитов, Ж. Мүтәліпов, А. Құлсариева. - Алматы :, 2005. - 408 б

  3. Ғабитов Т. Мәдени-философиялық энциклопедия. Оқу құралы. - Алматы: Раритет, 2007

  4. Лесли А. Уайт. Мәдениет ұғымы / Әлемдік мәдениеттану ой-санасы.Он томдық. 1 том. ХХ ғасыр мәдениетінің антропологиясы. – Алматы, 2005. - с.16-47

  5. Джеймс Фейблман. Мәдениет туралы ғылым концепциясы / Әлемдік мәдениеттану ой-санасы.Он томдық. 1 том. ХХ ғасыр мәдениетінің антропологиясы. – Алматы, 2005. - с.16-47

  6. Тарихи-мәдени процесс және мәдени типология // Мәдениеттану: жоғары оқу орындары мен колледж студенттерiне арналған оқулық / Т. Ғабитов, Ж. Мүтәліпов, А. Құлсариева. - Алматы :, 2005. – 27-33 б.

  7. Ғабитов Т. Мәдени-философиялық энциклопедия. Оқу құралы. - Алматы: Раритет, 2007

  8. Дэвид Бидни. Мәдени динамика және бастауларды іздеу конфигурациялары // Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. 1 том. – Алматы, 2005 - 178-218 б.

  9. Алфред Л. Кребер Мәдениет дмуының конфигурациялары // Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. 1 том. – Алматы, 2005 - 218-250 б.

Интернет-ресурстар:

  1. Культурология. XX век: Энциклопедия в 2-х т. Т. 1 / Глред. и сост. С.Я. Левит.- СПб., 1998. 446 с.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет