1 Есік қорғаны. Ақышев енбектеріне талдау жасаңыз



Pdf көрінісі
бет22/45
Дата21.05.2022
өлшемі0,8 Mb.
#144362
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   45
Байланысты:
Еқт сессия

Көне түркі жазулары
(басқаша Орхон-Енесей жазулары) — б.з. V ғ. — б.з. 
Xғғ аралығындағы 
түркі
 
тайпаларының
 тасқа қашап жазған жазбалары.
Орхон-Енисей ескерткіштері
алғаш 
Орхон өзені
бойынан (Екінші түркі 
қағандығы кезі) табылды, кейін 
Енисей өзенінің
жоғарғы ағысында 
(
Қырғыз қағандығы
). Кейде руник жазбасы дейді, алман 
руналарынынан
 
жанасым тауып (кейбір нышандар кескіні дәл келіп тұр, дауысты мағынасы 
да жақын). 
Азиялық
 түркі руналары 
соғды жазуының
 негізінде VIII ғ. бұрын 
жасалған деп есептеледі. Оның 
әліпбиінде
 40-қа жуық 
графема
 бар. Көне 
түркі руника жазуы ерекшелігі - онда негізгі 
велярлық
және 
палаталдық
 
дауыссыздарға
 арналған бірнеше жұп дербес 
әріптер
 бар. Көне түркі руника 
жазуы 
жұмбағын
 1893 жылы В. 
Томсен
шешкен. 
Орхон ескерткіштерінің
 
тұңғыш тәржімаларын 1894 жылы В.В. 
Радлов
 жасаған.

Жазу әдісі[
өңдеу
 | 
қайнарын өңдеу
]
Орхон-Енисей ескерткіштеріндеі 
Тәңір
 сөзінің жазылуы
«Алтын ғасыр» кезіндегі (VIII ғ. б.з.) әліппеге 38 
таңба
және сөзбөлу 
нышаны кіреді. Жазу бағыты дерелей, оңнан солға. Жіңішке мен жуан 
дыбыстылары жазуда айырылмайды, дыбыссыздардың бір бөлшегі 
артынан жіңішке не жуан дыбысты келгенін сыңар нышандармен 
белгіленген.
Сөз бөлу нышаны сөз арасына қойылады, сөйлем соңы белгіленбейді. Бас-
кіші әріпке айырылмайды.
[2]
 
Көне Түркі жазуларының зерттелуі[
өңдеу
 | 
қайнарын өңдеу
]
Сібір
 және 
Моңғолия
 далаларына таралған жұмбақ жазулардың бар екендігі 
туралы ғылыми орта ертеден-ақ білетін еді. Оларды «Руна жазулары», яғни 
скандинавия тілдерінен алғанда «құпия, сыры ашылмаған» таңбалар деп 
атайтын. Ол кезде әлем ғалымдары сондықтан, бұл жазуларды көне Угор 
тайпаларының (Орал халықтарының ата-бабалары) мұрасы деп есептеді. 
Жазуларды 
зерттеуге 
арнайы 
ұйымдастырылған 
Ресей 
Ғылым 
Академиясының 
экспедициясы 
Минусинск 
ойпатында 
іздестіру 
жұмыстарын жүргізіп, Д.Г. Мессершмидт және 
Ф.И. фон Стралленберг
 
1721-1722 жылдар аралығында көптеген материалдар жинақтады. 
Жиналған деректер ғылыми тұрғыдан екшеліп, 1729 ж. З. Байердің "Санкт-
Петербургтегі Императорлық ғылым Академиясының жазбаларында" 


жарық көріп, Еуропадағы барлық Шығыстанушылардың қатты қызығу 
нысанына айналды. 1730 жылы 
Ф.И. фон Страленбергтің
өзі де 
зерттеулерінің қорытындысын және жазулардың көшірмелерін жариялады. 
Оқылудың әртүрлі жолдары ұсынылғанмен, қандай да бір ақырғы 
қорытынды шығаруға деректер әлі аздау болатын, себебі 
Минусинск
 
аймағынан табылған бұл жазулар үзік-үзік және соған сәйкес жарияланған 
мәліметтердегі көшірмелердің көрінісі тым қысқа-қысқа және жазулардың 
өзі жартылай өшіп қалған болатын.
1889 жылы 
Н.М. Ядринцевтің
Моңғолия далаларынан тапқан жазулары 
Көне жазулардың толық сақталған және көлемді үлгілерін ғылыми ортаға 
әкелді. Енді бұл жазуларға қарап, оның дыбыстық құрылысы мен 
грамматикалық табиғаты жөнінде айқын қорытындылар жасауға болатын 
еді. 1893 жылы дат филологі В. Томсен (
Дания
) бұл жазуларды оқудың 
кілтін тапты. Келесі жылы-ақ В.В. Радлов Орхон жазуларының оқылуын 
және аудармаларын жасады, 1895 ж. Енисей жазуларының да оқылуы мен 
аудармалары жарыққа шығарылды.
Дала жазуларының тарихы[
өңдеу
 | 
қайнарын өңдеу
]
Б.з.б. 8 ғасырларда көшпенділер даласына Брахми және Кхарошхи 
жазулары таралған. Бұлар Көне Үндістаннан келген. Ғұн заманынан қалған 
қысқа жазуларды оқу мысалы, Қытай жазбаларындағы «шаньюй» (Моде 
шаньюй) деген сөздің Ғұн тілінде «Сеңгір» деп дыбысталатынын анықтап 
берді. Бұл – «биік», «асқақ», «жоғары» деген мағына береді де қазіргі Түркі 
тілдерінде, мысалы Қазақ тілінде «Сеңгір таулар», «Заңғар көк» сияқты 
тіркестерде кездесіп отырады. Көне Қытайлықтардың б.з.б. дәуірлердегі 
«Хунну жазуы» деп отырғаны осы жазу. Кейін б.з.б. 3 ғасырлардан бастап 
далалыққа Соғды жазулары тарады. Ол ежелгі Қаңлы мемлекетінде б.з.б. 3 
және б.з. 5 ғасырлары аралығында кеңінен қолданылған. Мысалы қазіргі 
Қазақстанның оңтүстігінен табылып отырған «Күлтөбе жазулары» б.з.б. 2-
1 ғасырларға жатады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   45




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет