1. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі модернизм
жүктеу/скачать 41 Kb.
|
MIdterm ответ (1) (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Батыс мәдениетінде модернизмнің суретшілер, философтар, содан кейін бірыңғай жазушылар мен ақындар (Д.Джойс пен М.Пруст) бастауымен дамуы.
- Батыс мәдениетіндегі экзистенциализм философиясы мен эстетиканың бастауында Ф.М. Достаевскийдің орны.
| Экспрессионизм (лат. "ехгеззю" - өрнек) - шығармашылық әрекеттің субъективтілігіне баса назар аудара отырып, шындықты деформация мен гротеск пайдасына көшіруден бас тарту, ауырсыну, айқайлау мотивтерін қоюлату басым болатын көркемдік бағыт. ХХ ғасырдың басындағы басқа шығармашылық бағыттармен салыстырғанда терминнің нақты семантикасына қарамастан экспрессионизмнің мәні мен тұжырымдаманың шекарасын анықтау әлдеқайда қиын. Бір жағынан, өрнек, экспрессивтілік көркем шығармашылықтың табиғатына тән және олардың көрінуінің экстремалды, экстатикалық дәрежесі экспрессионистік білдіру әдісін көрсетуі мүмкін.
Экспрессионизмнің мәні-адам рухының онтологиялық құндылығын растауға қарсы көтеріліс-орыс әдебиеті мен өнерінің дәстүрлеріне, олардың қоғамдағы мессиандық рөліне, Н.В.Гоголь, ф.м.Достоевский, Н.Н.Ге, М. А. Врубель, М. П. Мусоргский, а. н. Скрябин, в. ф. Комиссаржевскаяның шығармашылығына тән эмоционалды-бейнелі экспрессивтілікке жақын болды. Бұл Федор Достоевскийдің "күлкілі адамның арманы", Всеволод Гаршиннің" Қызыл гүл", " шындық деген не?"Николай Ге, Александр Скрябиннің "экстаз поэмасы", болашақта орыс экспрессионизмінің үлкен әлеуетін болжады. 7. Батыс мәдениетінде модернизмнің суретшілер, философтар, содан кейін бірыңғай жазушылар мен ақындар (Д.Джойс пен М.Пруст) бастауымен дамуы. Әдебиеттегі әлемдік модернизмнің негізін қалаушылар – Д.Джойс, М.Пруст, Ф.Кафка шығармашылығының бастаулары. Модернистік философия мен эстетика классиктерінің еңбектерінде адамның түпкі санасы (подсознания) проблемасы маңызды орын алады. Эстетиканың психологиялау, болмыстың онтологиялық мәселелері, адамның түпкі санасының тереңінде жауаптар іздеу рационалистік ойлаудың дағдарысымен және оның түсіндіру мүмкіндігінің жеткіліксіздігімен түсіндіріледі. Адамның түпкі санасына, мистикалық аясына бойлау, архаикалық комплекстердің зор ролін көрсету, адамның ойлау жүйесіндегі ежелгі субстраттардың ролін ашу, инферальды аяға бойлау және адамның ішкі әлеміндегі шекаралық ахуалды көркем зерттеу – бұл бір жағынан модернизмнің жетістігі, екінші жағынан, оның сөзсіз шектілігі. Модернизм жеке тұлға санасын рухани ауытқулармен байланыста қарады. Модернистер әлемдік деңгейдегі қоғамдық қайшылықтар, санадағы қақтығыстар кезінде адам дүниенің мағынасыз екенін, өзінің фәнидегі жалғыздығын түсінеді деген пікірлерді алға тартты. Мысалы, Г.Марсель мен Ж.П.Сартрдың қоршаған әлемді қатыгез, қарама-қайшылыққа толы дейтін пікірлері. Э.Хемингуэй, У.Фолкнер, Г.Грин, Ф.Мориак, А.Миллерге модернизм әсер етсе, М.Пруст, Д.Джойс, Ф.Кафка, Р.Музиль, А.Белый, П.Валери, Ж.Жироду, Ж.Кокто, Ж.Ануй секілді суреткерлер осы ағымдарды ұстанды. Жалғыздық қасіреті, қоршаған ортаны адамның жатсынуы модернизм өкілдерінің Модернизм шығармаларында айрықша көрініс тапты. Ирландияық Джеймс Джойс ХХ ғасырдың басында «Камералық музыка» жыр жинағын, «Дублиндықтар» новелла циклы мен «Суретшінің жас кезіндегі портреті» романын баспадан шығарып үлгересе де асқан бір атаққа ие болмайды. Бірақ 1922 жылы Парижде шектеулі тиражбен жарық көрген «Улисс» романынан кейін барлығы өзгереді. Ол өзінің авторына тіл жеткізсіз танымалдылық пен әлемдік атақ алып келеді. Көптеген мемлекеттерде, оның ішінде Ирландияда да біраз жылға дейін бұл кітап оқуға тыйым салынған кітаптардың қатарында болады. Содан болар, жазушыға өлмейтін әдебиет өмірін сыйлады. Ал Джойс, әрине, өзінің сенсациялық кейіпкері дублиндық еврей Леаполдь Блумды ойлады ( бас кейіпкердің ұлты кездейсоқ таңдала салмаған, ол сол тұстағы Ирландия котолигіндегі жайға қанық және дублин тіршілігін сырттан бақылаушы кейіпкерді таңдады). Бұл ертегі «Мистер Блумның Дублинда өткен күні» деген атпен «Дублиндықтар» жинағына енуі тиіс болатын. Бірақ Мистер Блумдағы «Блумсдэй» елеулі еңбектің жемісі. «Улисс» романы Парижде жарық көрді. Жазушы осы модернизмнің шыңы болатын шығармасы екендігіне Джеймс Джойс мүлде күмәнданбады! Ол тарихи, философиялық, жалпы мәдени және басқа элементтермен толтырылған керемет полистилистік жұмыстарды жасады. Сюжеттің қарапайымдылығына қарамастан, роман шынымен керемет және бірегей. Француз жазушысы Марсель Прусттың «Баянсыз өмір ізімен» атты туындысы 20-21 ғасырдағы ең ықпалды әдеби шығармалардың бірі болып саналады, ал жазушының өзі – 20 ғасырдың басында проза жанрына қомақты үлес қосқан модернизм ағынының көрнекті өкілі. Біріншіден, бұл роман – жалпы адам табиғаты жайлы энциклопедиялық мәліметтерге толы, әзірге әлемде теңдесі жоқ психологиялық драма. Бұл шығарманың жаңалығы Прустың ешкімге ұқсамайтын кербез стилінде ғана емес, автордың Еуропа тарихында елеулі орын алған Үшінші Француз Республикасында қалыптасқан қоғам мен саяси жағдайлардан көрнекілік хабар беретін антропологиялық мұрағат болып табылатынында. Екіншіден, бұл шығарма 20 ғасырда жазылған ең көлемді романдардың бірі: 1 миллионнан аса сөзден тұратын романның әр томы кем дегенде 400-700 бет. Үшіншіден, бұл роман көркем өнер туындылары ең көп аталған шығарма. Прустың интеллектуалдық романы әлі күнге дейін көпшіліктің көңілінен шығатын жеңіл-желпі сюжетті немесе қызықты оқиғалы жалаң шығарма емес, әдебиет шыңына жете білген таңдаулы оқырманнан талмай ізденуді талап ететін күрделі психологиялық роман. Дәл сол кезеңде жазылған «Улисс» романының авторы Джеймс Джойс «сана ағынын» стиль ретінде ұсынып, революциялық жаңалық әкелсе, Марсель Пруст ешбір эксперименттік құралсыз-ақ роман жанрын Флобер мен Толстойлар қалыптастырған қалыптан алып шығып, жаңа интеллектуалдық деңгейге көтеріп кетті. Айта кетер жәйт, бұл екі ғұлама жазушы 1922 жылы 19 мамырда Париж қаласында кездескен көрінеді. 8. Батыс мәдениетіндегі экзистенциализм философиясы мен эстетиканың бастауында Ф.М. Достаевскийдің орны. ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі әлем шын мәнінде небір дүрбелеңді жаңалықтарға толы болды. Адамзат дамуының осы кезеңдегі сатысына көз салсақ, ХХ ғасыр басындағы әлемде жан-жақты және түбегейлі өзгерістер жүріп жатты. Әлемнің саяси картасында мемелекеттердің шекаралары мен басқару формалары, құрылымдары қауырт өзгерді: бұрынғы колониялардан тәуелсіз мемлекеттер пайда болды, империалистік саясат ұстанған монархиялы мемлекеттер республикаларға қайта құрылымдалып жатты. Тарих сахнасында дәуірлеген Осман, Ресей, Автрия-Венгрия сынды көпұлтты империялар, Қытайдағы Цин әулетімен байланысты Аспанасты империясы және Жапон империялары сияқты дәстүрлі деп атауға болатын империялар, Африка, Америка, Азияның азат елдерін бодандаудан пайда болған Португал, Испан, Ұлыбритан, Француз сынды империал мемлекеттер ескі мемелекеттің-саяси құрылымның күні құрдымға жақындағанын түсінді. ХІХ ғасыр соныңдағы қазақ сахарасы бодан ел есебінде Ресей мемлекетінің империалистік ықпалында болып, дәстүрлі басқару жүйесі мен елдік сипатында өзгерістерді басынан кешіріп жатты. Модернизмнің тұлғалық және ғылыми танымға сүйенетін дүниетанымдық идеология ретіндегі бастаулары өнер тарихындағы модернизмнен әріде жатқандығы байқалады. Бұл бағыттың философиялық негіздерінің қалыптасу хронологиясы Жаңа Дәуірдің рационалистік философиясының хронологиялық уақытымен тұстас келеді. Философиялық контекстегі модернизм болмысты танудағы адамның, адам санасының жетекші позицияда болуынан туындайды. Біз сөз етіп отырған кезеңдердегі адам мен оның әлеуметтік (урбанизация мен индустриализация) тұрмысы, әлеуметтік орта мен тұлғаның қарым-қатынасында индивидтік сападағы адамға жетекші рөл берілді. Федор Михайлович Достоевский (30 қазан (11 қараша) 1821 жылы, Мəскеу, Ресей империясы — 28 қаңтар (9 ақпан) 1881 жылы, СанктПетербург, Ресей империясы) — ең атақты орыс жазушыларының жəне ойшылдарының бірі. Достоевский Федор Михайлович – орыс жазушысы, Санкт-Петербург Ғылым академиясының корреспондент мүшесі (1877). Ол 1821 жылы он бірінші қарашада Мəскеу қаласында туған. 1843 жылы Санкт-Петербург əскери-инженерлік училищесін бітіреді. 1847 жылдан Михаил Петрашевскийдің қоғамына қатысқаны үшін 1849 жылы қамауға алынып, өлім жазасына кесіледі. Бұл жаза каторгамен ауыстырылып, 1850 – 54 жылдары Омбыда айдауда, кейін қатардағы солдат болды. 1854 жылы Омбыда Шоқан Уəлихановпен танысады, бұл таныстық Семейдегі кездесулерден соң үлкен достыққа айналды. 1859 жылы Достоевский Тверь, кейіннен Санкт-Петербург қаласында тұруға рұқсат алады. Өз ағасы Михаил Достоевскиймен бірге 1864 жылға дейін «Время» (1861 – 63) жəне «Эпоха» (1864 – 65) журналдарын шығарып тұрды. Достоевскийдің философиясы оның жеке басымен тығыз байланысты, дегенмен ол бұл ойдан алшақтатады, ойдан шығарылған әдеби кейіпкерлердің артына жасырынып, іс-әрекетті атауы жоқ ауданға жеткізеді, т.б. Достоевский əрбір адам жүріп өтетін өмірлік жолдың екі тармағын көрсетеді: 1. Адам құдай жолы 2. Құдай адам жолы Адамқұдай жолы – адамның абсолютті бостандығы: адам бедел атауына, оның ішінде Құдайды да теріске шығарады, өз мүмкіндіктерін шексіз, өзін - не қаласа да ерікті, орындай алатындай көріп, Құдайдың орнын басқысы келеді. Бұл жолы тындаушылар түбінде сəтсіздікке, күйреуге ұшырайды. Құдайадам жолы - Құдай жолын ұстанып, барлық əдеттері мен əрекеттерін қадағалау осы жол, Достоевский пікірінше, сенімді, ақиқат жарылу жолы. Достоевский таңқаларлық дəйекті реалист ретінде күшсіз жақсылық, өздігінен, əлсіз,жиі қуғынға ұшырамайды, бірақ жақсылық жəне өмірдің шынайы аузы болып табылады, оның негізгі бар болуы. Ал зұлымдық əрқашан бұзушы. Достоевский негізінен философияда адам өмірі мен оның бостандығы , еркіндік, махаббат туралы жəне жақсылық жасау мен кешірім туралы жазған. Көбіне Достоевский өз шығармаларында дінді қозғаған гуманизмді қолдаған.Социолизм мен капитализмді өз шығармаларында қолданбаған . Шығармаларының тақырыптары да философиялық мағынада болған .Мысалы: «Идиот» , «Қылмыс жəне Жаза» « Бесы», « Ағайынды Карамазовтар» жəне тағы басқалары. Достоевский терең ойшыл .Оның себебі ол əр шығармасында сол адамның күйіне кіріп соны сезінеді. Достоевскийдің айтуы бойынша «адам бақытты болу үшін қиындықтардан өтуі керек» . жүктеу/скачать 41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|