1. Оқытушы туралы мәліметтер
жүктеу/скачать 2,43 Mb.
|
1- oak meteorologiya -2022
| Әдебиеттер тізімі
Жұмағұлов И.И. Агрометеорология практикумы, Астана, 2019. - 110б Т. А. Атақұлов, К. М. Ержанова. Агрометеорология - Алматы : Эверо, 2018. - 272б М. А. Глухих. Агрометеорология СПб.: Лань, 2015. - 208 с. Шмидт И. С.; Кузнецова С. Н.. Агрометеорология Тверская государственнаясельскохозяйственнаяакадемия. 2019. -160стр КузьминаС.П..АгрометеорологияОмскийгосударственныйаграрныйуниверситетимениП.А.Столыпина2017 .-79стр. http://znanium.com/catalog/product/551578 http://znanium.com/catalog/product/488075 http://znanium.com/catalog/product/553936http://znanium.com/catalog/product/1055051Алтыншыдәріс.Жел,ауарайыжәнеоныболжау. Дәрістің мақсаты: 1.Жел туралы түсінік және маңызы 2. Желдің түрлері Жел депжер бетіне горизонталь бағытында ауаның жылжуынатайды.Желдің бағыты, жылдамдылығы және екпіндігі болады. Желдің пайда болуыбұлжердіңәртүрліорындарындаәуеқысымыныңәртүрліболғанынабайланысты,алсоларқылыгоризонтальбағытындағыбарилықградиентпайдаболады.Жердіңайналуәсеріненқозғалыпауысатынауабарилықградиенттенсолтүстікжартышардаоңға,алоңтүстікжартышардасолғаауысыпкетеді.Ауаныңжербетінеүйкелесуіарқылыолтөменгіжақтабаяу,алжоғарғыжақтажылдамыраққозғалады.Үйкелесукүшіжелдіңжылдамдығын азайтады және барилық градиент бағытынан ауытқып жібереді.Жоғарыда айтылған күштері арқылы құрлықта әуенің төменгі қабаттарындабарилықградиенттенауытқуы50-60ْ,теңіздіңүстінде60-70ْْболады. Жоғарылаған сайын желдің градиенттен ауытқуы көбейеді, 1000-1500 метрбиіктіктеол90ْْжетеді. Желдің жылдамдылығы күшейген сайыноның екпіндігі жоғарылайды.Жел екпіні, яғни оның күшеюі немесе азаюы, жылдамдығы 5-10 м/сек ортаесеппен3 м/сек, ал 11-15 м/сек болған кезде 5-7 м/сек жоғарылайды. Желдіңжылдамдығын метр секундына /м/с/ кейде километр сағатына /км/сағ/ арқылыөлшейді. Желдің бағыты ретінде оның соғып тұрған жағын алады. Бағытынрумб/олар16/ немесебұрыштықградусарқылы анықтайды. Метеорологиялық станцияларда желдің бағытын және жылдамдылығынжербетінде/10-12мбиіктікте/орнатылғанфлюгерарқылыанықтайды.Танапта,алқаптарында,тәжірибеегістеріндежәнетағыбасқажерлердежелдіңжылдамдығынөлшеуүшінқоланемометрінқолданады.Метеостанцияларда электрлік анемометр және анеморумбометрлерді /М-63-1М/ кеңінен пайдаланады, сонымен қатар желдің бағытымен жылдамдығынүздіксізбайқауүшінөздігіненжазатынанеморумбографтарды/М-64жәнет.б./қолданады.Әртүрлібағыттағыжелдердіңқайталанғыштығынзерттеуүшін жел розасы деп аталатын графикті сызады, сол арқылы белгілі бір жердежәнемерзімде/ай,жылдыңкезеңі,жылбойы/желдіңнегізгібағытыанықталады. Желдің тәуліктік жылдамдығыныңағымы мүхиттардың бетіндеаса көпбайқалмайды, бірақ құрлықтардың бетінде анық көрінеді. Оның жылдамдығытүнде ең төмен, ал түстен кейін максималды болады. Әсіресе, тәуліктік желжылдамдығы жаздың ашық күндері өте анық байқалады. Бұл конвекцияныңкүшеюіне және жер бетіндегі учаскелердің әр түрлі қызған кездегі ауаныңтурбуленттікараласуыментүсіндіріледі.Жаздыкүніжелжылдамдығыныңтәуліктікағымы200-300мбиіктіктебайқалады.Әуеніңжоғарғықабаттарындажелжылдамдығыазаймайды. Жылдық жел жылдамдығыныңағымы әуенің жалпы циркуляциясызаңдарынабайланыстыболады.СондықтанЖершарыныңәртүрліаймақтарындаолбірдейемес.Еуропааймағындажаздаорташажелжылдамдығы ең төмен, ал қаңтар және ақпан айларында ең жоғары болады.Сібірде, керісінше ақпан және қаңтар айларында жел жылдамдығы ең төмен,ал жазда ең жоғарғы болады.Ең жоғарғы жел жылдамдылығы Антарктидада,мұнда орташа жел жылдамдылығы 45 м/с, максималды 90 м/с болады. Желжылдамдығына өтекүшті жер беті әсер етеді. Мұхиттарда жел жылдамдығыең жоғары, ал аңғарларда және шұңқыр жерлерде ең төмен болады. Мысалы,желжылдамдығы2метрбиіктікте3-5м/сболса,шөпжамылғысыныңүстіндегі10смбиіктікте65-80%төменболады.Желжәнебасқаметеорологиялық құбылыстар. Жер бетіне қарай горизонталь бағытта ауаныңқозғалуынжелдеп атайды.Тұрақты желдердің,яғни бір бағытта соғатынжелдердіңпайдаболуыжерпланетасыныңәртүрлібелдеулердегіәуеқысымыныңжоғарынемесетөменболғанынабайланысты. Жербетіндегіжелдерәуеқысымыжоғарыболғанбелдеулерденэкваторға қарай соғады. Мұндай желдер пассат деп аталады. Одан басқа жылбойы бағытын екі рет өзгертетін (экваторға қарай және керісінше) желдермуссондарболады. Желдіңауылшаруашылығындағымаңызыөтежоғары:желмұхиттарментеңіздерде қалыптасатын ылғалдылығы жоғары ауаны материкке әкеліп, ауылшаруашылығы егістіктерін жауын-шашынмен қамтамасыз етеді, жел арқылыөсімдіктердіңтозаңдануүрдісіжүреді.Желдіңзияндыәсерідеболады:топырақбетіненылғалдыңбулануынкүшейтеді,желэрозиясынтуғызады,күштіжелдерүйлердіқиратады,ағаштардысындырады,егінніңжапырылуына себеп болады,шаң борандарды қалыптастырады. Жекелегенаймақтарда жергілікті самал, таулы-аңғар, фен, бора желдері ажарытылады.Желдіңжылдамдығыменоныңбағытынфлюгер,қоланемометрлеріменөлшейді. Жергіліктіжелдер.Белгілібіржағрапиялықаймақтағыәуеніңтөменгіқабаттарында болатынжелдерді жергілікті желдер депатайды. Бриздар-ауарайыашықболғанкездетеңізжәнеүлкенкөлжағаларындапайдаболады.Күндізқұрлықтыңқызуысуқоймасыменсалыстырғандажоғарыболғанынабайланыстыауақысымысуқоймасыныңүстіндетөмендейді жәнеоның үстінен100 метр биіктіктеқұрлыққа қарай ауа 30-40км дейінауысады. Күндізгі /теңіз/бризы су жағасындағы қызуды азайтадыжәнеауаылғалдылығынжоғарылатады,албұлөсімдіктергеқолайлыәсеретеді. Түнде су қоймасының беті құрлыққа қарағанда жылырақ болады да, желбағытын керісінше ауыстырады, Құрлықтан су қоймаға қарай ауажылжиды,су жағасының бризы пайда болады. Теңіз бризысағат 8-10 басталады, түстенкейін максималды жылдамдылыққа жетеді /5-6 м/с/, күн батқан кезде азаяды.Сужағасыныңбризытүндебасталады, оның жылдамдығы3-4м/саспайды. Тау- аңғарлы желдерауа- райы ашық болған кездетау баурайының күштіқызып кетуінен пайда болады. Күндіз қызған ауа баурайларымен көтеріліпәлсіз аңғар желді қалыптастырады. Түнде тау баурайлары салқындайды жәнесуықауатөменгеқарайжылжып,аңғарлардағыжылыауанышығарыптастайды. Бұл кезде тау желі пайда болады. Көктемде мұндай желдер ауанысуытып,гүлдейтінбақтарға қауіптіболады. Фен – таулардан аңғарларға қарай соғып тұратын жылыжәне құрғақ жел, олөсімдіктерге аңызақ жел сияқты әсер етеді. Фен ауа тау жотасының үстіненөткен кезде пайда болады. Жел соғатын таудың жағынанөткен кезде ауасалқындайды және су буы сұйық түрге ауысып / конденсация/ жауын- шашынболып жауады. Ауа тау жотасының үстінен өтіп баурайларымен төмен түскенкезде қызады. Құрамындағы су буы азайып аңғар жеткен кезде температурасыкөтеріліп салыстырмалы ылғалдылығы ең төменгі деңгейге жетеді. Мысалы:ауатауғакөтерілмейтұрғанкездетемпература20ْС,алсалыстырмалы ылғалдылығы 50 % болса,содан соң 3000 метр биіктікке көтеріліп қайтаданбұрынғыбиіктіккетүскенкездетемпературасы29,5ْС,салыстырмалы ылғалдылығы14%болады. Муссондар-бұл тұрақты ауа ағымдары, олар жыл бойы екі рет өз бағытынөзгертеді. Сондықтан жаздық және қысқы муссондарды айырады. Қысты күніқұрлықтардаауақысымыжоғарыболғандықтанжелдерқұрлықтардантеңіздергеқарайсоғып,теңізжағалауындаалабұлттықыстықалыптастырады. Жазды күні муссон дымқыл ауаны әкеледіжәне көп жауын-шашынжауғызады. Жел ауыл шаруашылығына алуан түрлі әсер етеді. Ол дымқыл ауанықұрлықтарғамұхиттарментеңіздерденәкеліпөсімдіктердіылғалменқамтамасызетеді.Өсімдіктердіңтозаңдандыруын,жабайыағаштардың,шөптердіңтұқымдарыныңауысуынқамтамасызетеді,желарқылыжұмысістейтінқозғалтқыштардыауылшаруашылықтапайдалануғамүмкіндікбереді. Желдіңжағымсызәсерідеболады.Олтопырақбетіненсудыбуландырады,топырақтыңжелэрозиясынтуғызады.Күштіжелдер /урагандар/құрылыстарменкөпірлердібұзады,қарлыборандарды,шаңдауылдарды,сутасқынынтуғызадыжәнеегінніңжатыпқалуынасебепшіболады.Ұшақтарментікұшақтар,бүріккішарқылытанаптардытыңайтқыштармен және улы заттарды енгізген кезде желдің жылдамдығынжәнебағытынескереді.Орманалқаптарынжәнеықтырмадақылдарынотырғызғанда,қартоқтатқанжәнежелэрозиясыменкүрескенде,жайылымдарда малдыбағукездежелдіңбағытын ескерукерек. Қазақстандаауарайықызметі100жылғажуықжұмысатқарады.Қазіргікездебүкілсалалардыауа-райымәліметтеріменқамтамасызетеді.Қазақстанда бұл міндетті «Қазгидромет» қызметі атқарады. Болашақта күтетінжәнеболжайтынауарайытеледидаржәнерадиоақпараттарыбойыншахабарланады. Ауа райының қауіпті құбылыстарының болу мүмкіндігін бүкілхабарландыру қызметтері арқылы халыққажеткізіледі. ӘлембойыншаБүкіләлемдікметеорологиялықұйымыныңқарамағындағы әлемдік ауа райы қызметінің міндеттері бұл ауа райын байқау,ауарайыболжауынжақсарту,соныменқатарәртүрліелдердіңарасындаметеорологиялықақпараттарменалмасу.ӘлемдікметеорологиялықОрталықтарМәскеуде,ВашингтондажәнеМельбурндаорналасқан.БұлОрталықтарғаЖер спутниктерінен, ауа райы кемелерінен, метеорологиялықэкспедицияларыныңақпараттарыжинақталады. Ауыл шаруашылық өндіріске ауа райы туралы барлық ақпараттар жәнеболжаулар өте маңызды. Бұл мәліметтер ауыл шаруашылық салада жұмыстыдұрысжоспарлауға жәнеұйымдастыруға мүмкіндікбереді. жүктеу/скачать 2,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|