1. Стилистиканың пайда болу тарихы және оның ғылым ретінде қалыптасуы

Ауызекі сөйлеу стильінің қандай түрлері мен жанрлары бар?

жүктеу/скачать 69,12 Kb.

бет	5/5
Дата	25.12.2023
өлшемі	69,12 Kb.
	#199271

1 2 3 4 5

Байланысты:
стилистика сессия
12082 kaz 20061225 20220404, 22АӨК МиМ силлабус

Ресми іс-қағаздар стилінің тілдік,стильдік,композициялық ұйымдасуынақандай ерекшеліктер тән

Ауызекі сөйлеу стильінің қандай түрлері мен жанрлары бар?
16. Ауызекі сөйлеу стилінің ауызша және жазбаша түрлерінің арасында айырмашылық бар ма?
Ауызша сөйлеу - бұл ауызша сөйлеудің әртүрлі сорттарын біріктіретін негізгі фактор. Жазбаша сөйлеудің қасиеттері кітап жазу түрінің алуан түрлерінде жүзеге асады. Әрине, форма біріктірудің жалғыз факторы емес. Бірақ ауызша сөйлеу түрінде ауызша сөйлеуді жазбаша сөйлеуден ажырататын нақты тілдік құралдардың қалыптасуы мен қызметін алдын ала анықтайтын ол. Сөйлеудің қасиеттері оның ұрпақ болмысымен байланысты Тиісінше, оқу кезінде сіз әрқашан тоқтай аласыз, жазғандарыңыз туралы тереңірек ойлана аласыз, оны жеке бірлестіктермен сүйемелдей аласыз. Бұл жазушыға да, оқырманға да қажетті ақпаратты негізгі жадтан ұзақ мерзімді жадқа көшіруге мүмкіндік береді. Сөйлеу мен тыңдауда олай емес. Дыбыстық, тарихи алғашқы ауызша сөйлеудің өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл жағдайда сөйлеудің қасиеттері оның ақпаратты аяқтау немесе тоқтату ниетіне сәйкес сөйлеуші оны жасаған кезде ғана үзуі мүмкін ағынның бір түрі екендігімен анықталады. Ал тыңдаушы өз қабылдауында сөйлеушіні дер кезінде қадағалап отыруы керек және оның тереңірек ойлауы үшін қажет жерде тоқтап қалу мүмкіндігі әрқашан бола бермейді. Демек, бұл негізінен ауызша сөйлеуді қабылдау кезінде әрекет ететін қысқа мерзімді жады. Бұл жағдайда сөйлеудің қасиеті - ол стихиялы, бір реттік, ол бұрын айтылған түрде қайталанбайды.
17. Ресми іс-қағаздар стилінің тілдік,стильдік,композициялық ұйымдасуынақандай ерекшеліктер тән?
Ресми стиль — ресми қатынастар аясында қызмет
ететін стильдің бірі. Ресми құжаттар мен іс
қағаздарының стилі деп те аталады. Жеке
адамның,ұжымның атқаратын қызметіне байланысты пайда
болатын жазбаша (ауызша) қатынас құралы.Бұл стиль ел билеу, мемлекет
жұмыстарын жүргізумен байланысты.
Алтын Орда хандығында, қазақ хандары
билеген кездерінде әр түрлі жарлық,
шарт, қатынас қағаздар болған,бірақ
олардың тілі, құрылысы қазақ тілінің
ерекшеліктеріне негізделмей, Орта Азия
халықтарына ортақ әдеби тілге
негізделген болатын.
Ресми, іс қағаздар тілінің ерекшелігі, онда факті дәл көрсетіліп, бір ізбен жүйелі жазуға айрықша мән беріледі. Өйткені іс қағаздары да, ресми құжаттар да ерекше қатынас жасау құралы болып саналады. Бұл стиль ел билеу, мемлекет жұмыстарын жүргізумен байланысты. Қазақ елін Алтын Орда хандығы, бертінде қазақ хандары билеген кездерде әр түрлі жарлық, шарт, қатынас қағаздар болды. Бірақ олардың тілі, құрылысы қазақ тілінің ерекшеліктеріне негізделмей, Орта Азия халықтарына ортақ әдеби тілге негізделген болатын. Ресми, іс қағаздарының түрлері қазір екі тілде (орыс, қазақ) пайдаланылады. Дегенмен ресми, іс қағаздарының түрлері қазір көбінесе орыс тілінде жазылады.
18. Ресми іс-қағаздар стилінің заң шығару, дипломатиялық, әкімшілік құжаттар стиль түрлерінің өзіндік ерекшелігі неде?

. Заң мәтіндеріне қойылатын бірінші талап барлық басқа терминдер сияқты экспрессивтілік мағынаның болмауы. Экспрессивтілік мағынаның болмауы барлық заң мәтіндерін басқа қарапайым мәтін түрлерінен ажырататын ерекшелік. Мұндай мағына болған жағдайда мәтін заң табиғатын дұрыс бере алмаған болар едіЗаң мәтінінде берілетін ой мазмұны бір қалыпты, бейтарап стильмен берілуі тиіс.

Құқық мәтіндерінің тағы бір ерекшелігі сөйлемдердің бір-бірімен байланыста болуы мен ой мазмұнының бірізді динамикалы түрде тізбектеле өрбуі. Бұл, негізінен, тек заң мәтіндерінде ғана емес, барлық мәтін түрлеріне қойылатын талап. Әйтсе де, заң мәтіндерінде бұл талап ерекше ескеріліп, орындалуы тиіс. Сондай-ақ заң жобаларын жазу үстінде ойдың үзіліп қалуы немесе кездейсоқ ұмытылып кетуі қатаң түрде, үзілді-кесілді жіберуге болмайтын қателік. Өйткені ондай қателікті басқа мәтіндермен салыстырғанда, заң мәтіні маңызды құжат ретінде мүлдем көтере алмайды. Бұл заң жобаларын дайындау барысында міндетті түрде орындалуға тиісті талап. Заң мәтініне құқықтық құжат болғаннан мәтіндерінде бұл талап ерекше орындалуы тиіс

Дипломатиялық стиль бірінші кезекте айқындық пен қарапайымдылықпен сипатталады. Бұл жерде сөз өнердің қолөнер тәсілінің банандығы туралы емес, классикалық форма туралы болып отыр, ол әр зат үшін бір ғана қолайлы сөзді таңдауды көздейді.

Ресми іскери стиль субстильдер (подстиль) түрінде ұсынылған. Дипломатиялық субстильдің ерекшеліктерін қарастырайық.

Дипломатиялық тіл - бұл екі түрлі ұғымға сілтеме жасау үшін қолданылатын өрнек. Біріншіден, бұл ресми дипломатиялық қатынастар жүргізілетін және халықаралық шарттар жасалатын тіл. Екіншіден, бұл жалпыға бірдей қабылданған дипломатиялық лексиканы құрайтын арнайы терминдер мен сөз тіркестерінің жиынтығы. Дипломатия тілі эмоционалды-экспрессивті бояумен сипатталады. Бұл дипломатиялық ішкі стильді журналистикаға жақындатады. Мысалы: біз 2004 жылдың хаттамаларында анықталған барлық мәселелерді үлкен қызығушылықпен қарастырамыз.

Қазіргі кезде ресми дипломатиялық қатынастарды жүргізу және халықаралық шарттар жасау үшін міндетті бірыңғай тіл жоқ (бұрын француз тілі басым болған). Тілдердің теңдігі қағидасы біртіндеп қалыптасуда. Сирек жағдайларды қоспағанда, сыртқы қатынастардың мемлекеттік органдары ресми корреспонденцияны, әсіресе дипломатиялық құжаттармен өздерінің ұлттық тілдерінде

алмасады.

Жалпыға бірдей қабылданған дипломатиялық

лексикаға енген арнайы терминдер мен сөз тіркестерінің

жиынтығы ретінде «дипломатиялық тіл» ұғымының

екінші мағынасына келетін болсақ (мысалы, «жақсы

кеңселер», «арбитраждық іс жүргізу», «modus vivendi»,

«status-quo», «veto» және т.б.) және т.б.), қазіргі заманғы

дипломатиялық құжаттардағы мұндай терминдердің үлесі

өте маңызды емес

Стильдің бұл түрі құқықтық қарым-қатынас, әкімшілік саласында, кеңсе қызметінде қолданылады. Арнайы орындарда алдын ала дайындалған үлгілері де болады.
Іс-қағаздардың мынадай түрлері бар:
1. Мекемелердің, ұйымдардың ісін, қызметін үйлестіретін құжаттар: бұйрық, ереже, нұсқау, хаттама, хабарландыру, мінездеме т.б.
2. Мекемелердің өзара қарым-қатынасын үйлестіретін құжаттар: қызметтік хаттар, қатынас қағаздары, келісімдер, шағымдар т.б.
3. Жеке адамдардың өзара алыс-берісін, іскерлік келісімдерін реттейтін құжаттар: өтініш, өмірбаян, түйіндеме, келісімшарт, сенімхат, тілхат, қолхат т.б.
Ісқағаздардың адам өміріндегі орны ерекше. Өндірістегі істің, адам өміріндегі іс-әрекеттің дұрыс, дер кезінде іске асуы құжаттар мазмұнының анық, дәл баяндалуына байланысты.
Құжаттардың сапасыз дайындалуынан қабылданған шешім орындаушыға өз мәнінде жетпей, 35%-ке дейін шала атқарылады екен. Ісқағаздардың мазмұны екіұшты болмайды, дәл, анық жазылады.
Оның құрылысы белгілі бір тәртіп, рет бойынша ұйымдастырылады.

Мәтін қысқа құралып, баяндау стилінде жазылады. Құжаттарды жазуда мемлекет дайындаған арнаулы нұсқау басшылыққа алынады.

19. Ресми іс-қағаздар стилінде сөз таңдаудағы еркіндік қай жанрда басымырақ деп ойлайсыз? Неліктен?
Дипломатия жанрында деп ойлаймын. Себебі заң шығаруда нақтылық пен дәлділік қажет. Іс қағаздар бұл кеңсе жұмыстары болғандықтан белгілі бір шектікте ғана сөздер қолданылады. Ал дипломатияда түсінікті қарапайым тілмен жеткізу қажет.

20. Ресми іс-қағаздар стилі туралы және оған тән тілдік, стильдік, композициялық ерекшеліктер туралы өз ойыңызды тұжырымдаңыз.

Ресми стиль — ресми қатынастар аясында қызмет ететін стильдің бірі. Ресми құжаттар мен іс қағаздарының стилі деп те аталады.

Ресми стильге тілдік тұрғыдан төмендегідей талаптар қойылады:
1. түйіндеменің дәлдігі немесе бір мағыналылығы;
2. айқындық немесе жүйелілік;
3. логикалық, яғни қайшылықтың болмауы, дәлелділігі;
4. баяндаудың ықшамдылығы, артық сөздің болмауы.[1]
Лингвистиканың салалық тұрғысынан да мәтінге қойылатын талаптар болады.
• Лексикада — ресми құжаттар мен іс-қағаздарына тікелей қатысы бар сөздерді орнымен қолдану, көнерген сөздерді бейтарап, кітаби немесе әдеби сөздермен алмастыру;
• морфологияда — жалпылық мағына беретін сілтеу есімдіктерін қолданбау;
• синтаксисте — сабақтас құрмалас сөйлемдердің (себеп, мақсат, салдар, шарт бағыныңқылы) көбірек жұмсалуына мүмкіндік беру;
• қыстырма конструкцияларды қолдануды дағдыға айналдырмау сияқты принциптердің сақталуы бұл стильдің ерекшелігін айқындай түседі.
Ресми стильдің шағын үш түрі бар: кеңсе (іс-қағаздары, қ. Кеңсе тілі); дипломат. және заң Ресми стильдері.[2]
21. Ғылыми стильдегі тілдік құралдар қандай мақсатқа қызмет етеді?

Ғылыми-стиль —зат не құбылыс ғылыми негізде сипатталып, дәлелдеуді қажет ететін стильдің бір түрі. Ал, пікір дұрыстығын дәлелдеу үшін ғылыми стильге нақтылық, логикалық, мазмұн дәлелділігі қажет.

Ғылыми стильде сөйлемдегі сөздердің қалыпты орны, тіл нормасы қатаң сақталады.Яғни،ғылыми стильде сөз көп мағыналы болып келмейді.Тек сөздің белгілі бір анықтамасы арқылы қолданылады.Сонымен қатар ол сөздің мағынасын ашу үшін де ғылыми стиль қолданылады.Қазіргі таңда ғылым даму үстінде.Сол себепті күннен-күнге жаңа ғылыми сөздер пайда болуда.Адамдар осы сөздерді ғылыми стильді қолдана отырып мағынасын жазуда.Сол арқылы жаңа пайда болған сөздер жалпы халықтық лексикаға айналады.

22. Ғылыми стильдегі тілдік құралдар қалай ұйымдасады?

•
• лексикалық құрамы кітаби-жазба стиль негізінде қалыптасады;
• сөз нақты өз мағынасында қолданылады;
• көп мағыналылы сөздер, образды сөздер аз кездеседі;
• ғылым саласының ерекшелігіне байланысты термин сөздер,интернациональдық терминдер мол қолданылады;
• нақты зат есімдер жалпылама мағынада қолданылады;
• күрделі сөздер, қысқарған сөздер және символ-белгілер кездеседі;
• неологизм сөздер жиі кездеседі.

23. Ғылыми стильдің шағын стиль түрлері мен жанрлары туралы не айтуға болады? Олардың тілдік, стильдік, композициялық ерекшелігі?

24. Ғылыми стильдің тілдік, стильдік, жанрлық ерекшеліктері туралы ойыңызды тұжырымдаңыз.

Әр ғылым саласының өзіне тән терминдері мен атаулары қолданылады. Мысалы, химия ғылымында: элементтер, минералдар; физика ғылымында: атом, күш; лингвистика ғылымында: морфология, фонетика; биология ғылымында: ағза, жасуша т.б.

Ғылыми стильдің өзіне тән синтаксистік құрылымы болады. Тұрақты үлгідегі сөйлемдер, сөз тіркестері молынан жұмсалады.

3. Өткен шақ, осы шақтағы хабарлы сөйлемдер жиі қолданылады.
4. Ырықсыз етістіктен жасалған баяндауыштар көп жұмсалады.
5. Ойдың ағынын білдіретін үстеулер мен шылаулар кездеседі. Мысалы: сондықтан, содан кейін, әрі қарай, бойынша т.б.
6. Сөйлемдердегі ойдың бір-бірімен өзара қатынасын білдіретін қыстырма сөздер де ұшырасады. Мысалы: біріншіден, екіншіден, қорыта келгенде, зерттеу нәтижесінде т.б.
25. Публицистикалық стильде лексикалық, грамматикалық құралдар қалай ұйымдасады?

Публицистика (латынша: көпшілік, әлеумет)—қоғам өмірі үшін маңызды мәселелерді талқылау деген ұғымда жұмсалады.

Лексикада – қоғамдық-саяси терминдер мен сөздердің (митинг, ереуіл, демократия, парламент), эмоциялық баға беруші сөздердің (еңбек озаты, көшбасшы, еңбеккер, дем беруші), экспрессивтік бояуы бар сөздердің (қоян-қолтық, нық қадаммен), фразеологияда – перифразалардың (ақалтын – мақта, күріш; қара алтын – көмір, мұнай; екінші тың – қой шаруашылығы, көгілдір тың – құс шаруашылығы); морфологияда қос сөздердің (қоғамдық-әлеуметтік, бұқаралық-саяси, үгіт-насихаттық); бұйрық рай тұлғасының (орындайық, табысқа жетеміз), синтаксисте – сөйлемдегі сөздердің инверсиялық орын тәртібінің, қаратпа сөздердің, риторикалық сұрақтардың, жай сөйлем бөліктерінің, сан алуан қайталамаларының т.б. жиі қолданысқа түсуі публицистикалық стильдің басқа стильдерден өзгешеліктерін көрсетеді

26. Публицистикалық стильдегі көркем бейнелеуіш құралдар қандай мақсатқа жұмсалады?

Публицистикалық стиль қоғамдық талапқа сай жазылған шығармалардың негізінде қалыптасады. Белгілі бір тілде публицистиканың өз алдына бөлек стиль болып қалыптасуы қоғамдық сананың өскенін, артқанын көрсетеді. Тілдің басқа стильдері сияқты публицистикалық стиль де бірыңғай болып келмейді. Бірқатар лингвистер публицистикалық стильдің жазбаша түріне саяси тақырыпқа жазылған газет, журналдардағы мақалалар, памфлет, очерк т. б. шығармаларды, шешендік сөздер публицистикалық стильдің ауызша түріне жатады.
•
• жұртқа үндеу,үгіт айту үшін қолданылады;
• қоғамдағы маңызды мәселелер тақырып болады: саяси, экономикалық, экологиялық, мәдени, моральдық мәселелер;
• сөз нақты, жинақы, тұжырымды құрылады;
• экспрессивті, екпінді болады;
• тыңдаушыларды немесе оқырманды сол мәселеге араласуға жетелейтіндей болып құрылады;
• тақырыбына сай көркем әдебиет не ғылыми стильге жақын болады;
• ауызша, жазбаша формада болады,ауызекі айтылғанда, ауызекі сөйлеу стилінің сипаттарына ие болады.

27. Берілген мәтіндерден публицистикалық стильдің қандай шағын түрлерін анықтауға болады?

• ресми-акпараттык публицистикалык стиль;
• акпараттык-іс публицистикалык стилі; акпараттык-аналитикалык публицистикалык стиль;
• акпараттык-экспрессивтік публицистикалык стиль;
• бейресми-акпараттык публицистикалык стиль;
• жалпы публицистикалык стиль директивалык публицистикалык стиль;
• салтанатты-декларативтік публицистикалык стиль,
• таза публицистикалык стиль,
• экспрессивтік публицистикалык стиль;
• репортаж публицистикалык стилі;
• фельетон публицистикалык стилі.
28. Публицистикалық стильдегі шешендік стиль мен көсемсөз стиліне қандай тілдік, стильдік ерекшелік тән?

Шешенсөздер ағып тұрған поэзия, тұнып тұрған философия. Ақ өлеңмен өрілген сөз тұнығы: сырлы теңеу, астарлы сын, жинақы ой, жұмбақты меңзеу, қисынды толғам, тылсымды талай. Бәрі тіл құдіретінің, пікір түйінділігінің, таңғажайып ой толғағының әмбебап туындысы.

Өмір құбылыстарына байламды шешендік сөздер орны-орнына қойылса шебер шендестіріледі. Сырланып, әрленіп, татымы нәрленсе ойды шалқытып, сезімді тербеп адам көңілін ұйытады.

Шешен (жезтаңдай, ділмар, айыркөмей, орақ ауыз, от тілді, сөзуар, тапқыр) - тілге жүйрік,сөз қисынын тауып айтатын халық қалаған сөз шебері. Ел-жұртты елеген, халқы қалаған азаматтарды ардақтаудың ана тілімізде атаулары мен дәріптеу, бейнелеу сөздерін айтып тауысу қиын. Оны қазақ теңеп те, бейнелеп те, асқақтатып та айта білген.

Көсемсөз, публицистика (лат. publіcus – қоғамдық) – әдебиет пен журналистиканың қоғамдағы көкейкесті, өткір мәселелерді қозғайтын саласы.Публицист сөзі <<Публицистика>> деп аталатын жанрға қатысты пайда болған. Публицист публицистикамен айналысатын адам.

29. Публицистикадағы мақала, фельетон, очерк, сұхбат, хабарлама, репортаж жанрлары несімен ерекшеленеді? Қалай жазылады? Мақала - коғамдық-әлеуметтік мәселелер туралы жазылған публицистикалық жанрдағы шығарма. Мақала 4 түрге бөлінеді:

1. Бас мақала заманымыздың негізгі бағытын, үкіметтің алға қойған саяси, шаруашылық, мәдени міндеттерді түсіндіріп, іске бағыт береді;
2. Проблемалық мақала шешуді, тексеруді, зерттеуді қажет ететін теориялық және практикалық мәселелерді көтереді;
3. Насихаттық мақала ғылым, техника, өнер жаңалықтары заман талабына сай бүгінгі өмірдің практикалық міндеттерімен байланыстырып отырады;
4. Публицистикалық мақала қоғамдық-әлеуметтік және саяси маңызы зор оқиғалар мен құбылыстарды, дәуір тынысын көтеріңкі үнмен, көркем тілмен баяндайды.

Фельетон (фр. feuіlleton, feuіlle – парақ) – публицистикалық негіздегі әдеби шығарма.

Әдеби термин ретінде 19 ғасырдан қолданыла бастады. Француздың “Журнал де Деба” газеті өзінің қосымша шығарған парақтарын фельетон деп атаған. 19 ғасырдың 1-жартысында болған француз революциялары кезінде бұл парақтарда негізінен қоғамды сынайтын мақалалар басылды. Кейіннен “Фельетон” термині Франциядан Германияға, кейін Ресейге ауысты. Неміс, орыс баспасөздерінің белгілі бір беттері фельетон деп аталып, онда қоғамдық-саяси мақалалар, сыни-айтыс еңбектер, әдеби шолулар жарияланды. Келе-келе фельетон белгілі бір нысананың кемшіліктерін күлкіге айналдыратын сатиралық жанрға айналды. Қазақ жерінде алғаш 20 ғасырдың бас кезінде пайда болды. “Айқап” журналы өзінің негізгі бөлімдерінің бірін фельетон деп атап, онда қазақтардың тұрмыс-тіршілігі туралы әр түрлі мақалалар, көркем әңгімелер, тарихи деректер жариялап отырды. 1920 – 30 жылы Б.Майлин, І.Жансүгіров, 1940 – 50 жылы А.Тоқмағамбетов бұл жанрды әрі қарай дамытты. Кейіннен бұл жанрда О.Әубәкіров, С.Адамбеков, т.б. жемісті еңбек етті.[1]

Очерк - деген шынайы адамдар мен шынайы өмір суреттелетін көркем әдеби әрі деректі шығарма. Очерк новелла не романдар сияқты тұлғаның мінезі, қоршаған ортамен түсінбеушілігі, қақтығысына емес, қоғамның азаматтық, рухани ахуалына негізделіп, руханият, тәрбие мәселесін көтереді. Оған қоса, ондағы танымдық дүниелер де мол. Очерктік әдебиет әдетте әдеби және публицистикалық стиль ерекшеліктеріне сай жазылады.

Сұхбат – әңгімелесудің бір түрі, екі немесе одан да көп адамдар арасындағы әңгіме. Оның барысында сұхбат беруші сұхбаттасушыларына сұрақтар қойып, олардан жауап алады. Кейбір жағдайларда бұл жазып алынады немесе тікелей эфирде өтеді.

Ол бірқатар әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдарда (психология, әлеуметтану), сондай-ақ адам қызметінің әртүрлі салаларында (мысалы, журналистикада, персоналды басқаруда (оның ішінде жұмысқа қабылдау кезінде) зерттеу әдісі ретінде қолданылады.

Хабарлама (Донесение) — жоғары тұрған командирге (бастыққа, штабқа) белгілі бір мәліметтерді хабарлау мақсатына арналған жауынгерлік немесе қызметтік есеп-ақпарат құжаты. Соғыс жағдайында төмендегідей хабарламалар даярланады: жауынгерлік, барлау, байланыс бойынша, инженерлік және химиялық қамтамасыз ету, тыл бойынша және басқа. Бейбіт уақытта хабарламалар жұмылдыру мәселелері, әскерлер қызметі, әскери тәртіп бойынша, сондай-ақ әскерлерді (күштерді) қару-жарақ, техника және басқа жабдықтау түрлерімен қамтамасыз ету бойынша баяндауы мүмкін. Тапсыру мерзімі бойынша Хабарламалар жедел (жедел хабарламалау табелінде белгіленген уақытқа жеткізіледі) және жедел емес (жай) (жағдайдың шұғыл өзгеру кезінде жедел хабарлар табелін есепке алмай жеткізіледі) болып бөлінеді. Шешім баяндалған жауынгерлік хабарламаларға командир және штаб бастығы, ал қалғандарына — штаб бастығы мен тиісті қызметтің бастығы қол қояды. Қамтамасыз ету мәселелері бойынша (инженер лік, химиялық, тыл және т.б.) хабарламаларға тиісті бастық қол қояды.[1]

Репортаж - журналистік іс-әрекеттің бір түрі; оқиға орнынан баспа, радио, теледидар арқылы берілетін, ішкі және халықаралық өмір оқиғалары туралы ақпарат, әңгіме.[1] Репортаж оқиға болған жердің топырағында туады. Сондықтан да репортаж дегеніміз-оқиғаның өзі. Репортаждың басқа жанрлардан ерекшелігі-өткен оқиғаны емес, болып жатқан оқиғаны сол бойда баяндайды, соны суреттейді. Ол жаңадан ғана қонған космонавтар туралы да, іске қосылып жатқан құрылыс, жаңа ашылған стадион немесе мәдениет сарайы жайында да, қалай болғанда да болып жатқан оқиға ғана баяндалады.

30. Публицистикалық стильдің тілдік, стилъдік, жанрлық ерекшеліктері

Публицистикалық стильдің тілдік ерекшеліктері:

Қоғамдық-саяси терминдер мен сөздер: Демократия, өркениет, тәуелсіздік туы, саяси партия, қаржы дағдарысы т.б.
Баға беруші сөздер: Еңбек озаты, көшбасшы, ұлтжандылық, бәсекеге қабілетті, ұрпақ сабақтастығы т.б.
Стандарт тілдік бірліктер: Арнайы тілші репортажы, жаһан жаңалықтары, тілшіміз әңгімелейді, хабардар етеміз т.б.
Перифразалар: Ақ алтын – мақта, күріш. Қара алтын – көмір, мұнай. Көгілдір отын – газ т.б.
Қос сөздер: Қоғамдық-әлеуметтік, бұқаралық-саяси, үгітнасихаттық т.б.
Бұйрық рай тұлғасы: Ана қадірін білейік, жұмыла жасайық, табысқа жетіңдер т.б.
Қаратпа сөздер: Жарқырай бер, Димаш! Арғы беттегі ағайын, халің қалай? т.б.

Публицистикалық стиль ерекшеліктері

• жұртқа үндеу,үгіт айту үшін қолданылады;

• қоғамдағы маңызды мәселелер тақырып болады: саяси, экономикалық, экологиялық, мәдени, моральдық мәселелер;
• сөз нақты, жинақы, тұжырымды құрылады;
• экспрессивті, екпінді болады;
• тыңдаушыларды немесе оқырманды сол мәселеге араласуға жетелейтіндей болып құрылады;
• тақырыбына сай көркем әдебиет не ғылыми стильге жақын болады;
• ауызша, жазбаша формада болады,ауызекі айтылғанда, ауызекі сөйлеу стилінің сипаттарына ие болады.
31. Қазіргі публицистикада қолданылып жүрген жанрлар туралы, олардың стилистикалық ұйымдасу ерекшелігі туралы өз топшылауларыңызды білдіріңіз.

Көркем публицистикалық жанрлар (журналистика) – журналистикадағы ең әдемі жанрлардың бірі. [1]

Тақырыпты талдау үстінде көркем әдебиеттік, сатира, юморлық, публицистика элементтерін тоғыстыра қолданады. Публицистикада бүкіл қоғам мүшелерінің назарын аударатын оқиғалар, мысалдар, типтік фактілерді талдау, сипаттау әдісімен түсіндіріледі. Сондықтан ірі оқиғалар мен құбылыстар публицистің тудырған бейнесі арқылы айқындала түседі. Ал бейне арқылы оқырманға оқиға жайлы толықтай мәлімет алуға мүмкіндік береді. Бұл көркем-публицистикалық жанрларға тән сипат. Әсіресе, очерк пен фельетонда әдеби көркемдеуіш тәсілдер молынан қолданылады.
32. Көркем әдебиет стилінде тіл құралдары қалай ұйымдасады?

Көркем әдебиет стилі - проза, поэзия, драматургия салаларында жазылған көркем шығармалардың стилі (тілі). Көркем әдебиет стиліне тән бірнеше ерекшеліктер бар. Солардың бірі - тіл байлығы. Көркем шығармаларда қолданылмайтын сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер аз. Кез келген шығарма тек қана авторлық баяндаудан ғана емес, кейіпкер тілінен де тұрады. Ал кейіпкерлер әр жастағы, әр мамандықтағы, әр дәрежедегі білімді адамдар болып келетіндігі белгілі. Сондықтан да көркем шығармада кәсіби сөздер де, жергілікті тіл ерекшеліктері де, жаргондық сөздер де ұшырасып отырады. Көркем әдебиет стилінің екінші ерекшілігі - оның көп стильді болып келетіндігі. Мұның мәнісі қай жанрда жазылған шығарма болса да, онда тіл арқылы қарым-қатынас құралдарының барлық түрінің қолданылуында, яғни ауызекі сөйлеу тіліне қоса, публицистикалық, ғылым, ресми стильдердің элементтері осы стильде әр түрлі ыңғайда ұшырасып отырады. Көркем әдебиет стилінің тағы бір ерекшілігі бұл стильде орындалатын еңбектердің басты міндеті эстетикалық тәрбие беретіндігімен тығыз байланысты болып келеді. Екінші сөзбен айтқанда, көркем шығармада сөздің эстетикалық қуаты, сөздің бейнелілігі алғашқы орынды алады.

Сөздердің әртүрлі ауыспалы мағынада қолданылуы, көркемдегіш, бейнелеуіш, суреттеме (теңеу, метафора, метонимия, антитеза, т.б.) құралдары еркін қолданылады. Шығарманы шынайы беру мақсатында диалект, кәсіби, ауыспалы мағынадағы бейнелі сөздер мен сөйлеу тілін де қолданады. Көп жанрлы (проза, драма, поэзия, т.б.). Әр жазушының өзіндік стилі болады. Ол әр суреткердің тілдік амал-тәсілдеріне қарай танылады.

33. Көркем әдебиет стилінің өзге стилъдерге ұқсамайтын басты ерекшелігі неде?

көрем әдебиет стилі образды ой тудыру, әсерлі суреттемелер, зат пен құбылысты шебер бейнелейтін сөздерді қолдану. Көркем шығарма қоғамдық-тарихи оқиғалар мен мәселелерді қозғауға, бағалауға үлес қосады. Көркем шығарма тілі ақын-жазушы шеберлігімен, стильдік ерекшелігімен астасып жатады. Түрлі образдар, табиғат көрінісі, әр кезеңдегі іс-әрекетті сипаттау үшін автор қажетті сөздерді талғап, ойды беру мақсатына қарай сұрыптап қана қоймай, сөздерді қолдану барысында жаңа мағына, қосымша рең, тың бояу үстейтіні шындық.

34. Көркем әдебиет стиліне тән көркем бейне қалай жасалады?

Көркем әдебиет стилінде (ауызекі сөйлеу стилі де) фразеологизмдер, мақал-мәтелдер кеңінен қолданылып, ойды жандандырып, тіліміздегі қолданыстардың ұлтымызға тән сипатын айқындай түседі. Тұрақты сөз тіркестері (қанатты сөз, мақал-мәтелдер, идиомалар) аз сөзбен көп мағына беретін ықшамдылығымен, жинақылығымен тілдің стильдік сапасын арттыра түседі. Мақал-мәтелдерде астарлы, айшықты, кестелі, бейнелі, қорытылған ой-тұжырым көріністері басым. Көп сөз – көмір, аз сөз алтын. Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі т.б.

Өзіндік ізденісімен сөз қолдану тәсілдері жазушының стиліне жан бітіреді. Жеке жазушылардың шығармасының тілін зерттеп, олардың сөздерді сұрыптап қолдану тәсілдерін, тыңнан қосқан қолданыс үлгілерін айқындап, жан-жақты талдау жасай білген жөн.
35. Көркем әдебиет стилінің жанрларының тілдік, стильдік, композициялық ерекшелігі туралы қандай қорытындылар жасауға болады

Көркем әдебиет стилінде автор арнайы тілдік тәсілдер арқылы оқырманмен сырласып отырғандай әсер қалдырып, кейіпкердің бейнесін сомдау барысында немесе пародиялау үшін экспрессивті тәсіл ретінде бейәдеби сөздерді қолдана алады. Басқа стильдерге тән тәсілдерді кеңінен қолдану, эмоционалды-экспрессивті сөздерді, көркемдеу құралдарын, поэтикалық синтаксисті пайдалану және әр автордың өзіндік сөз қолданыстарының болуы бұл стильді стильдің басқа түрлерінен ерекшелендіріп тұрады. Көркем әдебиет стилінде сөйлеу лексикасы да, жалпыхалықтық, кітаби лексика да, шағын топ өкілдерінің қолданысындағы арго, жаргон, кәсіби сөздер де, көркемдік тәсілдер мен көріктеу құралдарының барлық түрлері де пайдаланылады. Айшықтау, теңеу, ауыстыру, алмастыру, шендестіру, шешендік арнау, инверсия т.б. тілдік тәсілдерді қолдану автордың шеберлігін танытып, шығарманың көркемдік құндылығын арттыра түсетін стильдік ерекшелік болып табылады. Көркем әдебиет стилінде сөздің бірнеше мағынасы туындап, авторлық қолданыста жаңа сипатқа ие болады. Кейде сөйлемнің қалыпты құрылымының өзгеріске ұшырап қолданылуы оқырманға тың серпін береді. Сонымен қатар көркем туындының көлемді болуы, прозалық шығарманың тарауларға, драмалық шығарманың көріністерге, поэтикалық туындының ырғақ, бунақ пен тармаққа бөлінуі көркем әдебиет стилін басқа стильдерден ерекшелендіретін құрылымдық белгілерге жатады. Көркем мәтін қазақ тілінің мөлдірлігі мен байлығын, ой ұшқырлығы мен қабылдау кеңдігін танытады. Көркем әдебиет стилінің қолданылу аумағы әдебиеттің көне тегіне жататын эпос, лирика, драмадан бастау алып, эпопея, роман, повесть, әңгіме, жыр, терме, айтыс, қара өлең, өлең, комедия, трагедияға дейін жетіп отыр.

37. Көркем әдебиет стилінде қолданылатын бейнелеу тәсілдері туралы өз ойыңызды қорытындылаңыз.

Жазушы кейіпкерлер өмір сүретін, әркет ететін қоғамдық ортаны, жағдайды нақты бейнелейді, олардың іс-әркетінің, мінез-құлқының белгілі тарихи жағдаймен байланысын айқындап береді. Әдебиет өмірді көрккем образ арқылы бейнелейді, адамның дараланған характерін жасау, жеке оқиға, жағдайларды суреттеу арқылы қоғамдық өмірдегі аса маңызды заңдылықтарды ашып береді.

Қоғамдық өмірде әдебиет қозғамайтын мәселе, назар аудармайтын жағдайлар аз-ақ, жоқтың қасы. Алайда әдебиет алдымен адамның тұтас тұлғалы бейнесін көрсететін болғандықтан, қоғамдық өмірдегі қай мәселеге болсын эстетикалық қатынас тұрғысынан қарап, оны шығармадағы көрсетілетін нақтылы өмірлік жағдайларға орай бейнелейді. Көркем шығармада өмір құбылысы, оның әр түрлі ерекшеліктері тұтас көрсетілсе де, ненің маңызды, мәнді екені айқын ажыратылып, дәл танылады.

38. Көркем әдебиет стиліндегі дара стиль туралы өз ойыңызды айтыңыз.

Жазушының стилі — көркем шығарма жазу үстінде қалыпта-сатын әр жазушының өзіндік мәнері, сөз қолдану тәсілдері. Жа-зушыньщ стиль ерекшелігі, оның өзінін, өмір тануына, шырарма-сының идеялық мазңұнына сай жалпы халықтық тіл қазынасын меңгеріп, оны қалай қолданғандығынан байқалады. Ал жазушы-лардың тілдік қүралды қолдану тәсілдері біркелкі. болмайды, Өмірдегі адамдар каншалықты көп болып, олардың түрлері бір-біріне ұксас келмейтіні тәрізді жазушылардың да жазу мәнерінде, стилінде ұқсастық бола бермейді. Әр ақын-жазушылардың өзіндік ерекшелігі болады. Ақын-жазушылардың өзіндік стиль ерекшелік-тері, жазу мәнері жалпы халықтық тілдің негізінде қалыптасып жетіледі.

Жазушынын, стиль ерекшелігі — жалпы халықтық тілдің жал-ғасы ретінде дамитын әдеби тілдің маңызды бөлшегі.
39. Фонетикалық стилистика. Дыбыстау стильдері. Дыбыстаудың түрлері.

Фонетика тілдегі дыбыстардың жасалуын, жҥйеленуін зерттесе, стилистика дыбыстарды, оларға тән белгі, интонация, қайталау, дыбыс ҥйлесімділігі сияқты фонетикалық ерекшеліктерді белгілі мақсатқа икемдеп, қайткенде мәнерлі қҧрал ретінде пайдалану жағын кӛздейді. Стилистика фонетикалық единицалардың мәнерлі қолдану заңдылықтарын зерттейді.

Біз бҧл салыстырудан тіл білімінің әр саласының зерттеу объектілері де, мақсаттары да бір-бірінен ӛзгеше екендігін байқаймыз. Сӛйтіп фонетика, грамматика, семасиология тілдің қҧрылысын қарастырса, стилистика тілдік единицалардың қолданылу заңдылықтарын зерттейді.
Стилистика жалпы халық тілінің стильдік жҥйелелерін, жалпы халықтық тілдің ауызекі және жазба тҥрлері, олардың ӛздеріне тәң ерекшеліктері, әдеби тілдің стильдерін тегіс қамтиды.
Сӛйтіп, стилистика тілдік единицалардың мәнерлегіштік мҥмкіншіліктері мен олардың қандай формада және стильдін қай тҥрінде қалай қолданылатыны туралы мәселелерді қарастырады.
40. Дыбыстардың стилистикалық мағынасы мен бояуын анықтау.

Дыбысты зерттейтін бейтілдік ғылыми пәндермен салыстырғанда фонетика дыбыстық құбылыстарды тілдік қарым-қатынас үшін қажетті сөздер мен сөйлемдердің материалдық тұрпатын жасаушы тілдік жүйенің элементі ретінде қарастырады. Тілдің дыбыстық жағы мұндай қызметтен ажырап қалса, түсініксіз болады. Тіпті сөз ағымындағы жекелеген дыбыстардың өзі тілдің мазмұндық бірліктерімен байланыста, яғни фонеманың өкілі (варианты, аллофоны) ретінде ажыратылады. Мысалы, майсөк сөзі мәйсөк түрінде берілгенмен, алғашқы буындағы фонема а болады, себебі қазақ тілінде май деген түбір бар да, мәй деген түбір жоқ.

1. Синхронды фонетика тілдің қазіргі жағдайындағы дыбыстарын, дыбыстық құбылыстарын, яғни дыбыстық жүйенің статикасынзерттейді

2. диахронды фонетика тілдің дыбыстық жүйесі мен ондағы құбылыстардың тарихын, уақыт пен кеңістіктегі өзгерістерін, яғни динамикасын зерттейді. 40. Дыбыстардың стилистикалық мағынасы мен бояуын анықтау.

• адамның дыбыстау аппаратының мүмкіндіктерін, дыбыстық бірліктердің акустикалық, артикуляциялық, перцепциялық ерекшеліктерін зерттеп, оларды айырым белгілеріне қарай таптастырады;

• дыбыстардың әуендік, әуездік сипаттарын анықтайды;
• дыбыстардың тіркесімділігін, буын ерекшеліктерін, олардың сөздегі үйлесімі мен үндесімін;
• буын табиғатын, дыбыстардың буынға бірігу заңдылықтары мен сөз ағымының буынға жіктелуінің факторын;
• сөздің фонетикалық ұйымдасуын, екпін мен үндестік заңын;
• сонымен қатар тілдің интонациялық құралдары болып табылатын дауыс әуенін (негізгі тон жиілігін), қаттылығын (интенсивтілігін), жылдамдығын, әуезін, кідірістерді қарастырады.

Фонетикалық заңдар — тілдің дыбыстық материясының қызметі мен дамуының заңдылықтары. Олар дыбыстық бірліктердің тұрақтылығын және үздіксіз болып отыратын өзгерістерін, өзара алмасуы мен тіркесуін реттеп отырады. Күнделікті сөйлеу процесінде болып отыратын құбылыстарды, аллофондық түрленулерді (варианттарды), дыбыстардың сөз құрамындағы позициялық алмасуларын тілдің дыбыстық материясының қызметіндегі заңдылыктар арқылы түсіндіруге болады. Аллофондық түрленулер көрші дыбыстардың әсеріне байланысты кез келген сөзде кездеседі

41. Контекстік синонимдер, олардың стилистикалық қызметі.

Контекст (лат. contextus — "қосылу"," байланыс") - тіл мен қарым-қатынасты тікелей немесе жанама зерттейтін бірқатар гуманитарлық ғылымдарда (лингвистика, семиотика, әлеуметтану, философия, антропология) кеңінен қолданылатын термин. Бастапқыда бұл термин жазбаша мәтінге қатысты болды, бірақ кейіннен кеңірек түсініліп, ауызша сөйлеуді де, белгілі бір қарым-қатынас болатын жағдайды да қамтыды. Әр түрлі зерттеушілер контекст түрлерін жіктеуге әр түрлі көзқараспен қарайды, бірақ дәстүрлі түрде әр түрлі болады ауызша контекст (немесе лингвистикалық) және ситуациялық контекст (немесе экстралингвистикалық, вербалды емес).

Контекстік синонимдер (кейде оларды контекстік-сөйлеу, ситуациялық, окказиялық, жеке, авторлық деп атайды) — мағынасы бойынша жақындасу белгілі бір контекст жағдайында ғана болатын сөздер (бұл контекстен тыс олар синоним емес).

42. Контекстік антонимдер, олардың стилистикалық қызметі мен түрлері.

Поэтикалық және прозалық мәтіндерде антоним болып табылмайтын, бірақ контексте қарама-қарсы мағынаға ие болатын сөздерді салыстыруға болады. Мұндай сөздер контекстік (немесе контекстік) антонимдер деп аталады.

Контекстік антонимдер немесе контекстік антонимдер - бұл белгілі бір жағдайда, белгілі бір контексте мағынасы жағынан қарама-қарсы сөздер. Мысал:

Олар жиналды. Толқын және тас,
Өлеңдер мен проза, мұз бен жалын.
Бір-бірінен онша ерекшеленбейді. (толқын мен тас, өлеңдер мен проза, мұз бен жалын-контекстік антонимдер).
43. Метафоралық мағынаның жасалуы және стилистикалық қызметі.

Метафора әрдайым ауыспалы мағынада жұмсалады. Соның өзінде кемінде екі мағына болуы мүмкін. Сонысына байланысты метафора екі түрлі қызмет атқарады: белгілі бір затқа, құбылысқа немесе адамға сипаттама беру және сол заттың, құбылыстың немесе адамның атын атау (номинация). Бірінші жағдайда метафора сөйлем ішінде баяндауыш болады да (Сен қасқыр екенсің), екінші жағдайда бастауыш немесе толықтауыш болады (Қасқыр қайда кеткен? Ол қасқырмен көп байланыса берме). Сөйлеу практикасында қалыптасып қалған аң атаулары ғана (аю, түлкі, қоян, доңыз, қой, ит т. б.) ғана емес, метафора қызметінде адам болмысындағы, қызметіндегі әр алуан жайлар алына береді (бастық, чиновник, ғұлама, әкім т. б.). Мундай жайлар, сөйлеу жағдайында анық байқалып отырады; (Мынауың дайын тұрған ғұлама ғой! - Өзір ғұламалық ертерек шығар, бірақ түбінде болып қалатын да сыңайы бар).

44. Стилистикалық фигуралар және олардың стилистикалық қызметі.

Әдеби тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшықтай білген жөн. Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де аса қажет тәсіл фигура (айшықтау) - сөз тіркестерін, сөйлемді дағдылы синтаксистік қалыптан гөрі өзгешелеу ораммен, айрықша айшықпен құру. Мұндағы мақсат біреу-ақ сөздерге ерекше екпін, леп, тыныс беру, сөйтіп, олардың оқырманға әсерін күшейту.

Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың. Жақсы менен жаманды айырмадың, Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың... Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді, Аузымен орақ орған өңкей қыртың. Өзімдікі дей алмай өз малыңды, Күндіз күлкің бұзылды, түнде ұйқың... Бас-басына би болған өңкей қиқым, Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын.

(Абай)

Бұл жарлай арнаудың үлгісі: ақын жеке адамға емес, жалпы жұртқа қайырыла сөйлеп, жеке адаммен оңаша емес, жалпы жұртпен жария кеңескен.

Шырағым-ау, шашың неге ағарды? Әлде біреу кемітті ме бағаңды? Сенің қара тұлымыңнан сипаған, Сарғайдың ба ойлап мендей ағаңды? - Тентегім-ау, мұртың неге қыраулы Көрдің бе әлде көп бейнетті, сынауды?

(Қ.Бекқожин)

Бұлар - сұрай арнаудың үлгілері: ақын немесе ақын жырға қосып отырған адам өз ойын өзгеге арнап, сан-сала сауал арқылы айтып жеткізеді де, өзі сол сауалдарға жауап күтеді

Мұның да бірнеше түрі бар. Күн еді - өмір бойы күлді! - дер ме? Күн еді - сүймеуші еді түнді! - дер ме? Күн еді күндей айқын күле білді, Сол күлумен ақыры өлді - дер ме? „Күн еді - өмір бойы күлді - дер ме? "

Бұл - жай қайталаудың үлгісі. Мұнда ақынның ерекше мән бере толғап, толғана жырлап отырғаны - жер дүниеге шуағын шашып тұрған күн, оқырман назарын да осыған мықтап аударып, оның ойында күн туралы бүтін бір ұғым қалыптастырғысы келді де, күн деген сөзге ерекше акцент жасап, бірнеше жерде қайталап отыр.

Қалың зергер, құзды шаттар, Құзды шаттар қалың ну. Сарқырайды мұз бұлақтар, Мұз бұлақтар у да шу.

Бұлар еспе қайталаудың үлгісі. Мұндайда ой мен сыр шынында да бір түрлі есіле түйдектеп, еселеніп келеді де, алдыңғы ұғымның аяғы соңғы ұғымның басына қайталана көшіп, өлеңге әсем әуез, әдемі әсер дарытқандай болады.

Менде қала қалпы бар.

Ұйқыдан соң - Жаңа ашылған күн көзіндей, Жаңа ашылған гүл жүзіндей, Ой аспаным жарқырар!

(С.Мәуленов)

Бұл - әдепкі қайталаудың, яғни анафораның (грекше апаphora - биікке шығару) үлгісі. Мұнда өлеңнің әр жолы немесе әрбір ой ағымы бір сөзден басталып отырады.

Фигураның бір түрі - дамыту, градация (латынша - gradatio - бірден бірге күшейе беру) - алдыңғы сөзден соңғы сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды, адыңғы құбылыстан соңғы құбылысты асыра, асқақтата түсу [8,232]. Мұның жа жұртқа мәлім мынадай үлгілері бар.

Шырағым, Бурыл шу! - деді. Құбылып Бурыл гуледі. Табаны жерге тимеді. Тау мен тасты өрледі.

45. Қазіргі қазақ газеттерінің лексикалық ерекшелігін танытатын мысалдар жинап, оларға талдау жасаңыз.
47. Функционалды стильдердің лексикалық құралдарының ұйымдасу ерекшеліктері туралы не білесіз?

Функционалды стиль ұғымы — қазіргі стилистикадағы негізгі ұғым. Функционалды стильдер тілдің қолданысымен, қызмет етуімен тікелей байланысты, яғни шынайы сөйлеуде, мәтінде көрінеді. Функционалды стильдерде әртүрлі тілдік деңгейлердің тұлға-бірліктері мен олардың стильдік бояуға ие түрлері белгілі бір қатынас саласында қызмет ету міндеттеріне сәйкесті түрде бірігеді. Функционалды стильді В.В.Виноградов былай анықтайды: Стилъ — бұл жалпыхалықтық, жаллыұлттық тілдің белгілі бір саласында тілдік қарым-қатынас құралдарының сұрыпталып тіркесу, қолдану тәсілдерінің қоғамдық тұрғыдан қабылданған, функционалдық тұрғыдан шартталған, іштей біріккен жиынтығы. Ол басқа мақсатқа қызмет ететін, басқалай қызмет атқаратын өзі сияқты бейнелеу тәсілдерімен бір қатарда тұрады

Функционалды стильдердің қалыптасуына әсер ететін факторлар тілден тысқары (экстралингвистикалық) және таза тілдік болып екі топқа бөлінеді. Функционалды стильдерді сипаттауда олардың екеуі де ескеріледі

48. Сөз таптары мен қосымшалардың грамматикалық қызметі, мағынасы мен стилистикалық қызметі, мағынасы арасында қандай айырмашылығы бар?

Сөз таптары орыс. части речи — өздеріне тән лексика-семантикалық, морфологиялық және синтаксистік ортақ белгілердің негізінде қалыптасқан категориялары бар сөз топтары. Сөз таптары үш түрлі белгісімен сипатталады:

• а) Белгілі топқа жататын сөздердің семантикалық жағынан бірыңғайластығы (мысалы, зат есімге заттық атаулар, етістікке қимылдық атаулар жатады);
• ә) Сөз түрлендіруші грамматикалық категорияларының ортақтығы;
• б) Синтаксистік қызметінің ұқсастығы. Бірақ бұл үш белгі сөз таптарының бәрінен бірдей табыла бермейді. Мысалы, зат есім, етістіктен үш белгінің үшеуі де табылады, ал одағайға екінші (морфологиялық) белгі тән емес.

Сөз таптары толық мағыналы сөздер (зат есім, сын есім, етістік, үстеу) және көмекші сөздер (шылау, демеулік, частицы, артикль т. б.) болып табылады. Типологиялық тұрғыда есімдік пен сан есімді жеке сөзтабы ретінде қарастыру күмәнді деп есептеледі. Олар синтаксистік функциясы мен мағынасы жағынан әр текті және басқа сөз таптарына қатысты болып келеді. Кейбір тілдерде басқа сөз таптарының құрамында қаралады. Мысалы, үш, төрт есептік сан есімдері — зат есім-сан есімдер, үшінші, төртінші реттік сан есімдері сын есім-сан есім түрінде қаралады. Есімдік пен сан есім дәстүр бойынша толық мағыналы сөз таптарына жатқызылып жүр.

Қосымша[1] – түбірге жалғанып, оның лексикалық немесе грамматикалық мағынасын өзгертетін, сөздерді өзара байланысқа түсіретін морфема. Мағыналық, тұлғалық дербестігі, арнаулы лексикалық мағынасы жоқ. Сөздерден бөлек, жеке қолданыста болмайды, түбір сөзге тіркесіп ғана қолданылады. Қосымшалар түбірге белгілі бір грамматикалық категорияларға тән заңдылықтар бойынша жалғанады. Түбір сөзбен дыбыстық, әуездік жағынан үйлесіп тұрады. Бір қосымша әр түрлі түбірге жалғанғанмен, түрлі мағына бермейді. Мысалы, кел-ді, тұр-ды, айт-ты, кет-ті; ауыл-ға, жер-ге, ат-қа, т.б. Қазақ тілінде мағыналық және қолданыс ерекшеліктеріне қарай жұрнақ және жалғау болып бөлінеді.

49. Сөз таптары мен қосымшалардың функционалды стильдік жұмсалу ерекшелігі туралы өз ойыңызды тұжырымдаңыз, мысалмен дәлелдеп түсіндіріңіз.

Сөз таптарын сөздердің лексика-грамматикалық категориялары деп қарайтындар сөздер өзіне тән белгілері, атап айтқанда, семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілері бойынша топталады.

Орыс тіл білімінде сөз таптарын таза грамматикалық категория деп қарайтын лингвистер де бар. Мысалы, О. П. Суник сөз таптарын жүйелеуде негізгі алынып жүрген заттылық, атрибутивтік, іс-әрекет тәрізділерді лексикалық мағына емес (ал А. А. Шахматов бұларды лексикалық мағынамен ұштастырады), жалпы грамматикалық мағына деп есептейді. Оның пікірінше, заттылық (предметность) – зат есімдерге тән және оны басқа сөз таптарынан ажырататын жалпы грамматикалық мағына (общеграмматическое значение). О. П. Суник сөз таптарының әрқайсына тән жеке грамматикалық категориялар мен мағыналарды, грамматикалық формаларды сөз таптарын ажырататын белгілер ретінде емес, сөз таптарының жалпы грамматикалық мағынасынан туатын құбылыстар деп қарайды. Сонымен, ғалым-лингвист сөздерді сөз таптарына классификация жасауда сөз таптарының жалпы грамматикалық мағыналары – заттылық, атрибутивтік, процессуалдық және т.б. мағыналарды негізге ала отырып, сөз таптарын таза грамматикалық категория ретінде қарастырады [16, c. 113-116].
Сөз таптарын А. А. Реформатский де грамматикалық категория деп санайды. Ол былай жазады: «Сөз таптары – грамматикалық категориялар, олардың құрамы мен орналасуы әрбір тілде басқаша болады және олар өздерінің лексикалық қасиеттерімен емес, морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктерінің жиынтығымен және мүмкіндіктерімен айқындалады» [13, c. 324].
Біздің байқауымызша, сөз таптарын лексика-грамматикалық категориялар немесе сөздердің лексика-грамматикалық топтары деп қарайтын лингвистердің байымдаулары ғылыми жағынан дәлелді деген ойдамыз.
Сөздердің белгілі бір тобы белгілі сөз табы ретінде қарастырылғанда, ең алдымен, оның білдіретін мағынасы есепке алынады да, зат есімдер тобына тән мағына – заттылық мағына, сын есімдер тобына тән мағына – процессуалдық мағына ретінде қаралып, аталған мағыналарды лингвистердің бірі лексикалық мағынаның (А.А. Шахматов) немесе лексика-семантикалық мағынаның қатарына жатқызса (В. М. Жирмунский), екіншілері категориалды мағынаның (категориальная семантика) қатарына (А. Н. Савченко, А. Н. Тихонов, А. Ы. Ысқақов және т.б.), үшіншілері грамматикалық мағынаның қатарына жатқызды (Н. С. Поспелов, М. И. Стеблин-Каменский, О. П. Суник, Э. В. Севортян, Б. И. Косовский және т.б.).
50. Сөз таптары мен қосымшалардың контекстік жұмсалуына мысал келтіріп, қолданымдық ерекшеліктері туралы өз ойыңызды жинақтаңыз.

Сөз таптарын А. А. Реформатский де грамматикалық категория деп санайды. Ол былай жазады: «Сөз таптары – грамматикалық категориялар, олардың құрамы мен орналасуы әрбір тілде басқаша болады және олар өздерінің лексикалық қасиеттерімен емес, морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктерінің жиынтығымен және мүмкіндіктерімен айқындалады» [13, c. 324].

51. Синтаксистік тұлға-бірліктердің грамматикалық қызметі мен стилистикалық қызметінің арасында қандай айырмашылық бар?

Синтаксис ( гр. σύνταξις - құру, тәртіп, амал-тәсіл ) - сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғылым. Сөйлеу дағдысы бойынша сөздер өзара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады. Синтаксис сөйлеудің қалыптасу ережелерін зерттейді. Қазақ тілінің синтаксисі грамматикалық ілім ретінде екі салада зерттеліп келеді: сөз тіркесінің синтаксисі, сөйлемнің синтаксисі. Соңғысы өз ішінен жай сөйлем синтаксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі болып жіктеледі.

• Синтаксистік байланыс — сөздерді түрліше грамматикалық тәсілдер арқылы мағыналық, формалық жақтарынан өзара байланысқа түсіретін, сөз тіркесін, сөйлем жүйесін кұрастыратын формалардың көрінісі. Сөздер негізінен бір-біріне бағынынқылық және тен дәрежеде қатынас жасау арқылы Синтаксистік байланысқа түседі. Синтаксистік байланыстың екі түрі қалыптаскан:
• Синтетикалық байланыс — сөздердің қөсымшалар арқылы бір-біріне бағына байланысуы: жасымда ескермедім, өмірде кездесу, түсініп сөйлеу. Синтетикалық байланыс сабақтаса байланысу арқылы жүзеге асады.
• Аналитикалық байланыс — сөздердің қосымшасыз, орын тәртібі, интонация арқылы тен дәрежеде байланысуы: темір пеш, ағаш курек, осы ауыл. Аналитикалық байланыс салаласа байланысу арқылы жүзеге асады.
• Синтаксистік емес категориялар — жасалу формасы жағынан сөйлемдегі басқа формаларға тәуелді емес, яғни сөйлемдегі бір сөздің басқа сөздерге бағыныштылығы байқалмайтын лингвистикалық категориялар. Бұған, мысалы, сын есім шырайларын, етістіктің етіс түрлерін, зат есімдердің көпше түрін жаткызуға болады. Синтаксистік категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
• Синтаксистік категориялар — сөйлемдегі бір сөздің не форманың баска сөзге не формаға бағыныштылығын білдіретін лингвистикалық категориялар. Мысалы: зат есімнің септік жалғаулары, синтаксистік Жақ категориясы, байланыс түрлері т.б. Синтаксистік емес категорияларға қарама-қарсы құбылыс.
• Синтаксистік қатынастар — синтаксистік құрылымдардың (сөз тіркестері, сөйлемдер) компоненттері арасындағы қатынастар. Синтаксистік қатынастар компоненттердің категориалды-семантикалық, грамматикалық қасиеттеріне негізделеді. Синтаксистік қатынастардың көп кездесетін түрлері предикативтік, атрибутив/атрибутивтік, объектілік, пысықтауыштық т. б. қатынастарға байланысты.
• Синтаксистік құрылым — белгілі грамматикалық белгілердің негізінде бірлескен синтаксистік тілдік құралдардың тұтастығы. Синтаксистік құрылым атқаратын қызметінің сипатына қарай әртүрде кездеседі. Мысалы: сөзтіркесінің Синтаксистік құрылымы есімді немесе етістік тіркестерден әр түрлі жолдармен жасалса, жай сөйлемнің Синтаксистік құрылымы жеке сөздер мен синтагмалық топтардан жасалып, предикаттық, айқындауыштық немесе жақты, жақсыз, қыстырынды т. б. құрылымдарда көрінеді.
• Синтаксистік мағына — синтаксистік категориялар мен құралдардын ішкі мазмұны. Сөйлемдегі, сөз тіркестеріндегі тіл құралдарының өзара байланысынан, қарым-қатынасынан туады. Мысалы: предикаттық (баяндауыштық) мағына, бастауыштық (тәуелсіз заттық) мағына, толықтауыштық (тәуелді заттық) мағына, аныктауыштық (заттың тәуелді белгісі) мағына, пысыктауыштық (белгінің белгісі) мағына т. б. түрде көрінеді.
• Синтаксистік талдау — сөйлемді түрлеріне, сөз тіркестеріне, сөйлем мүшелеріне қарай талдау.

52. Синтаксистік тұлға-бірліктердің функционалды стильдік ұйымдасуы барлық жағдайда бірдей ме?

Синтаксис пәні, оның зерттеу объектісі: сөз тіркесі, сөйлем, синтаксистік тұтастық. Сөз тіркесі туралы түсінік. Сөз тіркестерінен туындайтын мағыналық және синтаксистік қатынастар. Есімді сөз тіркестері: байланысу амал-тәсілдері мен формалары, синтаксистік қатынастары. Изафеттік тіркестер.
Тіл білімінде әлі де толық зерттелмеген, көптеген мәселелері жөнінен талас пікірлері мол сала – синтаксис. Орыс тіл білімінің өзінде солай. Ал, тюркологияда, соның бір саласы қазақ тіл білімінде әлі зерттеуді қажет ететін, кеш қалған сала.
Синтаксис мәселесінің жалпы тіл білімінде қойылу тарихына келетін болсақ, оның зерттеу объектісі, міндеттері әртүрлі көзқарастар тұрғысынан шешіліп келді.
«Синтаксис» термині грек тілінен алынған –«syntaxus» – қоспа, біріктіру деген мағына берген. Бұл сөз алғаш сөздердің бірігуі, қосақталуы деген мағынада жүрсе, кейіннен тілдің синтаксистік құрылысы және оны зерттейтін ғылым деген ұғымдарға жіктелді.
Соңғы мәтінді алып қарағанда, синтаксис – грамматиканың морфология сияқты үлкен саласы. Оның зерттеу объектісі не?
Тілде сөздік құрам бар және грамматикалық құрылыс бар. Тілдің лексикалық материалы болып табылатын сөздер тілдік қолданысқа біріккен кезде грамматиканың заңдары мен қағидалары бойынша ұйымдасып жұмсалады.
Егер морфология сөздің мағынасы мен формасын сөздің ішіндегі қарама-қарсылықтың элементтері ретінде зерттесе, синтаксис бір сөздік форманың екінші бір сөздік формамен тіркескенде пайда болатын мағыналарын зерттейді. Басқаша айтқанда, морфология жеке сөздердің құрылысын, өзгерісін зерттейтін болса, синтаксистің предметі — өзара байланысты сөздер тобының (сөйлеудің) құрылысы.
53. Синтаксистік тұлға-бірліктердің (сөз тіркесі, сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық, абзац) және сөзжасамдық тәсілдердің (қосымшалардың, қосарланған, біріккен, тіркескен сөздердің) стилистикалық қызметі мен жұмсалу ерекшелігі туралы өз ойыңызды тұжырымдаңыз.

Сөз тіркесі деп толық мағыналы екі я бірнеше сөздің бір-біріне тұлғалық әрі мағыналық жағынан бағына байланысуын атаймыз.[1]

Мысалы: Қайрат балаларға Досанмен болған әңгіменің мән-жайын баяндады деген сөйлемдегі сөздер мына сияқты тіркестерден құралған:
1. Қайрат балаларға;
2. балаларға Досанмен;
3. Досанмен болған;
4. болған әңгіменің;
5. әңгіменің мән-жайын;
6. мән-жайын баяндады.
Мұнда әрбір сөз өзін керек қылған, қажет етіп тұрған сөзбен ғана байланысқан. Сөздердің мағыналық байланысын сұрау қою арқылы табамыз.

Сөйлем - біршама аяқталған ойды білдіретін сөздер, сөздер тобы.[1]

Тиянақталған ойды ауызша да, жазбаша да білдіруге болады. Ауызекі сөйлеуде сөйлем мен сөйлемнің арасында кідіріс (пауза) болады. Жазуда бір сөйлем екінші сөйлемнен нүкте, сұрау және леп белгілерінің бірімен айырылады.
Сөйлемдер айтылу мақсатына және дауыс ырғағына қарай хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты болып төртке бөлінеді.

Күрделі синтаксистік тұтастықтың үш бөліктен тұратыны: кіріспе бөлік, негізгі бөлік және қорытынды бөлік. Олардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері. Күрделі синтаксистік тұтастықтардың функционалды стиль түрлеріндегі ерекшеліктері, олардың композициялық-сөйлеу формаларындағы түрлері.

Сөйлем синтаксисі жай сөйлем синтаксисі және құрмасалс сөйлем синтаксисі болып бөлінеді.
Жай сөйлем синтаксисі жай сөйлемнің құрамын, құрылымын, мағынасын, қызметін зерттесе, құрмалас сөйлем синтаксисі құрмалас сөйлемнің құрылу заңдылықтарын зерттейді. Таратып айтқанда: құрмалас сөйлем қалай жасалады, бірнеше жай сөйлемді тізе берсек, одан құрмалас сөйлем жасала ма, құрмалас сөйлемнің белгілері, оның жай сөйлемнен айырмашылығы қандай, құрмалас сөйлем құрамындағы сыңарлардың /компоненттердің/ мән-маңызы, олардың бір-бірімен байланысы, қатынасы, құрмалас сөйлемнің мағыналық, құрылымдық түрлері қандай – міне, осылар зерттеледі.

Абзац (нем. absatz - шегініс) - мәтіннің мәлім бір өзекті ойды сипаттау мен суреттеуге арналған дербес бөлігі. Мәтін бірқанша азатжолдардан тұрады. Олардың негізгілері ретінде Мәтінді таныстыру, азатжол І, Азатжол ІІ, ..., Қорытынды бөлігі қатарлылар.

Бұл мәтіннің мағына жағынан бірыңғай тиянақты бөліктерін бір-бірінен ажырату үшін қажет. Логикалық мазмұн тұрғысынан мәтіннің бір тынысты кезеңін бөліп алып отыру, ой желісін дұрыс ширатып, өрбіте жүйелеуге өте ыңғайлы. Азатжол мәтіннің түсінікті, түйінді, тұжырымды болуына септігін тигізеді.[1]
Сонымен қатар "Азатжол" сөзі мынадай мағыналарды білдіреді:
1. Бір азатжолдан екінші азатжолға дейінгі күрделі синтаксистік тұтастықты білдіретін мәтін бөлігі;
2. Азатжол. Жаңа жолдан бастап жазуда оңға қарай жасалған шегініс.

Қос сөз[1] – қосарлану немесе қайталану арқылы бір ұғым ретінде жасалған сөздер. Қос сөздер мағыналық, тұлғалық жағынан әр түрлі. Жасалу тәсіліне қарай қосарлама және қайталама қос сөз болып бөлінеді. Қосарлама қос сөз өзара мәндес немесе қайшы мәндес сөздердің қосарлануынан жасалады. Мысалы, ата-ана, салт-сана, құрт-құмырсқа, ер-тоқым (мәндес қос сөз); күні-түні, азды-көпті, үлкенді-кішілі, ертелі-кеш (қайшы мәндес қос сөз). Қайталама қос сөз бір сөздің қайталанып айтылуынан жасалады. Мысалы, сөйлей-сөйлей, төбе-төбе, қолма-қол, жекпе-жек. Бірқатар қос сөздердің екінші сыңары жеке қолданылмайтын, мағынасыз сөздер болып келеді. Мысалы, оқта-текте, анда-санда, ырың-жырың. қос сөз дефис арқылы жазылады. Сөздердің қосарлануы, қайталануы нәтижесінде жалпылау, жинақтау, топшылау, болжалдау, мөлшерлеу секілді грамматикалық мағыналар үстеледі, жаңа мағыналы сөздер туады. Сөздердің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөздерді қос сөз деп атайды. Сөздерді қосарланып немесе қайталап қолдану жаңа сөз жасаудың бір долы болып табылады. Мысалы: Жан-жануар, адам-зат анталаса, Ата-анадай елжірер күннің көзі.(Абай) Бұл сөйлемде жан-жануар, ата-анадай дегендер - қос сөздер, олар жаңа мағына білдіріп тұр: жан - жануар - бүкіл айналадағы, табиғаттағы жанды заттар; ата - анадай ең жақынтуғандар ата мен анадай деген мағынада, яғни шынайы мейірімділік деген мәнде қолданылады.

Біріккен сөздер — екі, кейде одан да көп сөздердің бірігіп, тұтас бір ұғымды білдіретін сөзді атайды. Біріккен сөздер сөз табының барлығында ұшырасады (Контаминация).[1]

Олардың кейбір тобы құрылымдық жағынан сөз тіркестеріне жақын. Мысалы, ақкөңіл, қырықаяқ, теміржол, атаққұмар, үшбұрыш, антұрған, т.б. Негізінен, біріккен сөздерге біртұтастылық қасиет тән боп келеді.
Оларды бірнеше топқа бөлуге болады:
1) екі компоненті бірігіп, ортақ мағына пайда болады. Мысалы, ақбоз, алтыбақан, басқұр, еңбеккүн;
2) әр компонент ортақ екпінмен айтылып, екі сөз бірігеді, соның нәтижесінде сөз құрамы түрлі фонетикалық өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, алаөкпе (ала+өкпе), алауыз (ала+ауыз), жамбас (жан+бас), күздігүні (күзді+күні), қайынаға (қайын+аға), т.б.
Кейбір біріккен сөздердің құрылымы тарихи даму барысында танымастай өзгеріп, кіріккен сөздерге айналған.
Мысалы, әкел (алып+кел), бүгін (бұл+күн), ағайын (аға+іні), білезік (білек+жүзік).
Біріккен сөздердің өзіне тән графикалық ерекшелігі бірігіп жазылу не дефис арқылы жазылуы. Біріккен сөздер негізінен, сөз тіркесінен туатындықтан, олардың құрама бөліктерінің өзіне тән тіркесу тәсілдері бар:[2]
1. Салаласа тіркескен біріккен сөздер (компоненттері тең дәрежеде): біртұтас, желмая, қолхат, жолсерік, өнеркәсіп, ақсары, т.б.);
2. Сабақтаса тіркескен біріккен сөздер (компоненттерінің арасында басыңқы, бағыныңқы қатынас, көбінесе, анықтауыштың не толықтауыштың қатынасы болады): алабұға, қолөнер, жиһанкез, қоғамтану, алжапқы, жанашыр, т.б.
Екі компоненттің бірігуі арқылы пайда болған біріккен сөздерді сөзжасамның бір тәсілі деп қарауға болады. Олар әр түрлі мағына береді:
1. адам, зат, өсімдік, жануар, ұғым атауы. Мысалы, бой+жеткен, қол+жазба, қой+бүлдірген, ақ+құман, алты+атар, алты+бақан, т.б.
2. экспрессивті ауыспалы мағына. Мысалы, ақ+жүрек, ақ+көңіл, ақ+сүйек, ала+ауыз, алып+сатар, арам+тер, ашық+ауыз, бақ+құмар, басы+байлы, бет+ашар, қаңғы+бас, т.б.[3]

Тіркескен сөз – екі немесе көп сөздер тіркесіп келіп, бір ұғымды білдіретін күрделі сөздің түрі.

Тіркескен сөздер 5 түрлі жолмен жасалады.
1.Күрделі зат есім.Мысалы, Алматы қаласы-мәдениет сарайы.
2.Күрделі сын есім.Мысалы,қара кер, бидай өңді, ұзын бойлы т.б.
3.Күрделі сан есім.Мысалы, он бес, екі жүз сексен т.б.
4.Күрделі етістік.Мысалы, келіп отыр, деп айтты т.б.
5.Күрделі үстеу.Мысалы, күні бойы, ала жаздай т.б.
Тіркескен сөздің екі түрі бар:
1.Еркін тіркестің құрамындағы сөздердің орнын ауыстыруға немесе басқа сөзбен алмастыруға болады. Мысалы, оқып отыр, оқып жүр т.б.
2.Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орнын ауыстыруға немесе басқа сөзбен алмастыруға келмейді. Тұрақты сөз тіркесінің құрамына енген сөздердің орындары бұлжымайтындай аса берік. Мұндағы сөздердің орнын ауыстыруға да, өзгертуге де болмайды. Бір тілден екінші бір тілге сөзбе-сөз аударуға да болмайды. Мағыналық жағынан бұл тіркес бір бүтін тұлға ретінде жұмсалады.Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздер бірігіп, бір ғана мағына береді.Мысалы, қас пен көздің арасында (тез) деген тіркесті кірпік пен көздің арасында десек „тез” деген мағынаны бермейді.Түйе үстінен сирақ үйіткенде деген тұрақты „илікпейтін, икемсіз” деген мағынаны білдіреді.
54. Синтаксистік құралдар мен сөзжасамдық тәсілдердің контексте қолданылу ерекшелігіне бақылау жасап, өз ойыңызды жинақтаңыз

Синтаксистік құрылым - синтаксистік құралдардың тілдің грамматикалық ережелерінің негізінде бірігуі. Мысалы, сөз тіркесі құрылымы белгілі бір топтағы сөздердің белгілі заңдылықтар негізінде байланысынан жасалса, жай сөйлем құрылымы жеке сөздер мен синтагмалық топтардың сондай негізде бірігуінен тұрады. Құрмалас сөйлем құрылымын жай сөйлемдердің құрылымдық және олардың бір-бірімен байланысу ерекшеліктері жасаса, текст құрылымын оған бірігуші жай сөйлемдер мен құрамалас сөйлем құрылыстарының ерекшеліктері жасайды. Синтаксисте, сонымен қатар, есімді құрылым, етістікті құрылым, айқындауыштық құрылым, бірыңғай мүшелі құрылым, қыстырынды құрылым, жақты құрылым, жақсыз құрылым т. б. құрылымдар бар. Предикаттық құрылым дегеннен әр түрлі тұлғадағы сөздерден жасалған баяндауыштың құрылымы түсініледі. Мысалы, жатыс септік баяндауыштық құрылым: Асқар үйде. Атау септік тұлғалы зат есім баяндауыштық құрылым: Асан—студент. Параллель құрылым — сөйлем құрылымдарының синтаксистік қатар құрауы. Мысалы, Ананың көзі балада, баланың көзі далада. Парцелляциялы құрылым — текст ішінде сөйлемдердің айтушының көздеген мақсатына сәйкес үзіліп құрылуы. Мысалы, "Құнанбай аға сұлтан болды да, өзгелерінің қатарынан озғындап кетті. Онда әкімдік бар. Сыртқа да, ұлыққа да жақындық бедел бар. Әрі қолы ұзын, малды. Сөзге жүйрік, мінезбенен іске де алғыр. Осының бәрі өз ортасын бойымен басып жыға беруге себеп болатын" (М.Әуезов).[1]

Туынды сөздің жасалу жолдары ғылымда сөзжасамдық тәсілдер деп аталады. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бері қарай қолданылып әбден орныққан, қалыптасқан негізгі тәсілдері мыналар: 1) синтетикалық тәсіл, 2) аналитикалық тәсіл, 3) лексика-семантикалык тәсіл. Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасауда екі тілдік бірлік қызмет атқарады: 1) лексикалық мағыналы сөз, 2) сөзжасамдық жұрнақ. Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына арқау болады. Сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады. Мысалы, жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сияқты туынды сөздердің жаңа мағынасы жүлде, ак, ақыл, бәле сөздерінің негізінде жасалған, сондықтан олар негіз сөздер деп аталады. Негіз сөз дегеніміз — туынды сөздің лексикалық мағынасына арқау болатын сөз. Сөзжасамның аналитикалык, тәсілі. Аналитикалық тәсіл деп екі я онан да көп сөзден бір лексикалық мағыналы сөздің жасалуы аталады. Қазақ тілінде аналитикалық тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл болумен бірге, оның іштей бірнеше түрі бар: 1) сөзқосым, 2) қосарлау, 3) тіркестіру, 4) қысқарту сияқты аналитикалық тәсілдің төрт түрі бар.Бұлардың әрқайсысы да тілдің сөзжасамында өнімді қызмет атқарады, олар арқылы жасалған туынды күрделі сөздер тілде ете мол. Сөзжасамның лексика-семантикалык тәсілі. Лексика-семантикалық тәсіл арқылы, зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған,қамал, айтыс, қоршау, ақ, асар, жетісі, екпін, тіл т.б. Лексика-семантикалык тәсіл арқылы сөздің жаңа мағынаға көшуіне байланысты сөз бір сөз табынан екінші сөз табына ауысады, оны ғылымда конверсия деп атайды. Конверсия жолымен жаңа сөздің жасалуы — өте көп тараған тәсіл, оның ішкі ерекшеліктері де бар. Сөздің жаңа мағынаға ие болуы, сол арқылы басқа сөз табына көшуі түрлі жолмен іске асады. Оның ішінде ғылымда заттану (субстантивация)-тілдерге кең тараған түрі. Ал заттану — көбіне ықшамдау зандылығына байланысты болатын қүбылыс.

55. Ауызекі тұрмыстық стильдің жанрлары.

Ауызекі сөйлеу стилі — 1. Тілдің негізгі қызметі қарым-қатынас жасау қызметінің жүзеге асуына байланысты. [1].

Бұл өте кең таралған функционалды стиль. Тұрмыста, отбасыда, өндірістегі бейресми қатынастарда адамдардың еркін қарым-қатынас жасау саласын қамтамасыз етеді. Ауызекі сөйлеу стилі өте функционалды стильдерге, әсіресе олардың ауызекі түрлеріне ықпал жасайды: баяндама, дәріс, пікірталас т.б.
2. Ауызекі сөйлеу стилі өзіндік ерекшеліктерін жасайтын айрықша белгісі жағдайға байланысты сөйлеу мәнері, эмоцияға қарай тілдік бірліктерін қолдану өзгешелігі болады. Бұл ерекшелігі ең алдымен, ондағы лексика-фразеология байқалады;
а) ауызекі сөйлеу стилі диалогқа құрылады. Қатысушы екі адам. Интонация ерекше қызмет атқарады. Сөйлеу тілінің тағы бір ерекшеліті монолог (бір кісінің сөзі көпшілік алдында сөйлеу, баяндама, дәріс, консультация);
ә) Ауызекі сөйлеу стилі ерекшеліктерінің екінші түрі онын эмоциялылығы, өйткені айтушы өз эмоциясын сол сөздің аясына сыйғызуға тырысады. Мыс., "Көбірек сөйлеп кетті" (бәсендеу түрі, бірақ эмоция сезіледі), "Мылжыңдап кеттің ғой!" (эмоцияның қатаң түрі);
б) Ауызекі сөйлеу стилі әдеби кейіпкердің сөйлеу ерекшелігі мен мінезін таныту үшін ол өмір сүрген ортадағы жергілікті диалект сөздерді стильдік мақсатта әдеби қолданады;
в) Ауызекі сөйлеу стилінде қыстырма, қаратпа, одағай сөздер жиі қолданылады. Мыс., "Айналайын-ау, сені түсінеді деп айтып отырмын". Сондай-ақ, сыйлау, құрметтеу, кішірейту, еркелету амал-тәсілдері көбірек пайдаланылады;
г) Ауызекі сөйлеу стилі тілдің көркемдегіш бейнелеуші тәсілдері де қолданылады (теңеу, эпитет, гипербола). Мыс., "Өгіздей біреу алдымнан шыға келді";
т) Ауызекі сөйлеу стилі басқа стильдерден өзгешелігі мен ерекшелігі, ең алдымен синтаксистен сөйлем құрылысынан байқалады. Стильдің бұл түрінде сұраулы, лепті сөйлемдер катысады. Диалогке құрылады. Ауызекі сөйлеу тілінің стилі ой көбіне автоматты түрде (аяқастынан) дайындықсыз айтылады.
56. Публицистикалық стиль жанрлары.

58. Көркем проза тілінің жанрлық, тілдік-стильдік ерекшелігі.

Көркем әдебиет тілі - поэзиялық яки прозалық шығарманың тілі, сондықтан оның поэтикалық құрылымы осы өзгешелікке де байланысты болады. Мәселен, прозаның тілі поэзия тіліне қарағанда оралымды, көп қабатты, әсіресе кейіпкер тілінің ерекшеліктерін көрсету мүмкіндігі зор деп есептелінеді

Проза (лат. prōsa) — әдеби жанр, қара сөзбен жазылған көркем шығарма (әңгіме, повесть, роман).[1]

Проза әдебиеттің эпикалық тегімен байланысты, лирикалық проза немесе прозалық өлеңдер кездеседі. Проза XVII ғасырдың ортасына дейін сөз өнерінде поэзиямен аралас өмір сүрді. Тарихи шежірелер, жылнама, трактаттар, естелік, сапарнама, діни уағыздар, т.б. өлең жанрына тән шығармалар болып есептеледі. Шын мәніндегі проза Қайта өрлеу дәуірінде қалыптасып, поэзиядан бөлініп шықты. Осы кезден бастап әдебиеттің дамуында проза жетекші орынға ие болды. Рабғузи, Бабыр, М.Сервантес, Д.Дефоның шығармаларынан бастау алатын проза сөз өнерінің дербес, айрықша түрі ретінде қалыптасты. Сөз өнері тарихында проза поэзиямен тығыз байланысты дамыды. Прозада өмір құбылыстары, адам характерлері кең ауқымды қамтылып, жан-жақты суреттеледі.
Бүгінде дүние жүзі оқырмандарының қолына тиіп отырған күрделі, көркем туындылары бар, биік даму дәрежесіне, кемел шағына жеткен, танымдық, тәрбиелік, эстетикалық әсері күшті қазақ совет прозасының эволюциялық өсу жолында жиырмасыншы жылдарда туған әр түрлі идеялық-көркемдік ізденістердің жемісі саналатын алғашқы үлгілердің маңызы зор. С. Сейфулиннің «Жер қазғандар», «Айша» повестері, «Тар жол, тайғақ кешу» романы; Б. Майлиннің «Раушан – коммунист» повесі, «Қадыр түнгі керемет», «Шариғат бұйрығы», «Жол үстінде» және т.б. әңгімелері; М. Әуезовтің «Қорғансыздың күні», «Жетім», «Қаралы сұлу», т.б. шығармалары жиырмасыншы жылдардағы қазақ прозасының даму қарқынын, саяси-әлеуметтік нысанасын, идеялық-көркемдік деңгейін танытатын қатардағы шығармалар ғана емес, әдебиетіміздің алтын қорына қосылатын ұлттық классика үлгілері.

жүктеу/скачать 69,12 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5