1 зертханалық жұмыс Хромосома Сабақтың мақсаты

Студенттерге хромосомалардың типін анықтауды, хромосомалардың индексін есептеуді, эухроматин және гетерохроматинді, кариограмма жасауды үйрену.

а) кариотип туралы түсінік. Хромосомалардың морфологиясы.

б) Кариограмма және идиограмма. Жаттығулар орындау.
Сабақтың Mазмұны:

Хромосоманың морфологиясы

Хромосома - организмнің барлық генетикалық материалы қамтылған ДНҚ, Гистон, PНҚ және басқа ақуыздаи құралғаи. Ол клетканың бөлінуіне сай өзгеріп тұратын динамикалы құрылыс. Клетканың бөліну барысында интерфейстен басқа барыстарында ғана нығыздалған хромосома формасында болады. Ал клетка бөлінуінің басқа барыстарында ширатылған формада болып, хроматин деп аталады. Яғни хромосома мен хроматин атауы. ДНҚ ның ұқсамаған клетка бөліну барысындағы ұқсамаған морфологиялық тұлғаға ие атауы. Экариот организмдердің гендік құрылысы өте күрделі болады. Мысалы, Адам ағзасында 31.16 миллиард негізгі жұп (base pair) бар. ДНҚ ның нығыздалып хромосоманы түзуі, осыншама көп негізгі жұптардың шиленісуіне жол бермейді.

Жасушалардың бөліну метафазасы кезінде әр хромосомада екі хроматид болады, оларды әпкелі- сіңлі хроматидтер деп атайды.

Екі әпкелі- сіңлі хроматидтер бір-бірімен тарылған центромерада байланысады. Центромерадан хромосоманың екі ұшына дейінгі бөлігін хромосома білегі (Иіні) деп атайды. Хромосомалардың екі шетіндегі бөлімі теломерлер деп аталады. теломерлер - хромосомаларды қорғайтын қорғаныс. Центромерадан хромосоманың теломерлерына дейін ұзындау болмаса, оны ұзын иін (q) , қысқалау болса қысқа иін (р) деп бөлуге болады.

хромосома серігі (спутнигі )- бұл хромосоманың соңында орналасқан дөңгелек немесе цилиндр тәрізді хромосома сегменті, ол екінші реттік тарылу арқылы хромосоманың негізгі бөлігімен байланысқан.Ол негізінен гетерохроматиннен тұрады және құрамында ДНҚ-ның қайталануы өте жоғары, оның құрамында эвхроматин болмайды. Функционалды қызмет. Спутниктің морфологиялық мөлшері хромосомада тұрақты, сондықтан хромосоманы анықтаудың тағы бір маңызды морфологиялық ерекшелігі болып табылады. Серігі бар хромосома Сат-хромосома деп аталады. Екінші реттік тарылудың боялмайтын бөлігі нуклеолярлық жиынтық аймағы деп аталады. Рибосомалар түзетін полицистрон осы бөлікпен шектелгендіктен, егер бұл бөлік жетіспесе, нуклеолдардың түзілуіне кедергі болады, сол арқылы рибосомалардың түзілуіне кедергі болады.

Хромосомаларды Кариотипін сипаттайтын үш параметр бар:

Салыстырмалы ұзындық- әр хромосоманың ұзындығын көрсету үшін пайдалануға болады (Әрбір хромосоманың ұзындығы/ Гаплоавтосоманың қосындысы + X) *100.

центромерлік индекс- Хромосоманың қысқа иініның ұзындығының хромосоманың толық ұзындығына қатынасы【 (p/p+q)*100%】.

(Центромера индексі центромераның салыстырмалы орналасуын анықтай алады)

Леван классификациясының стандартына сәйкес центромера индексі келесіде:

50.0-37.5 аралығындаM

37.5-25.0 аралығында СМ

25.0-12.5 аралығында ST

12.5-0.0 аралығындаT

Иіндік индекс- Хромосоманың ұзын иініның ұзындығының хромосоманың қысқа иініның ұзындығына қатынасы(q /p).

Субцентральды және субтерминальды центромералық хромосомаларды дәлірек ажырату үшін Леван 1964 жылы жіктеу стандартын ұсынды:

1.0-1.7 аралығында бұл орташа центромералық хромосома (M)

1.7-3.0 аралығында бұл субцентральды центромералық хромосома (SM)

3.0-7.0 аралығында бұл соңғы центромералық хромосома (ST)

7.0-ден жоғары, бұл терминалды центромералық хромосома (T)