123 -беттің сі казақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

Коррозия процесінің механизмі химиялық және электрохимиялық болып екі топқа бөлінеді.

Жүйеде электр тоғы түзілмей металдардың бүлінуін химиялық коррозия дейді. Химиялық коррозия кезінде металдар өзін қоршаған әр түрлі газдармен, электролит емес заттармен әрекеттесіп, бүлінеді. Электрохимиялық коррозия металдар сумен, электролиттер ерітіндісімен не дымқыл ауамен жанасқанда жүреді. Техникада қолданылатын металдарда әр уақытта қоспалар болады. Сондықтан мұндай металдар электролитпен жанасқанда көптеген микрогальвани элементтер жұмыс істеп, активті металл электрондарын беріп, бүлінеді. Активті металл-анод, қоспа-катод болса, анодта тотығу процессі Ме- nē → Meⁿ⁺, катодта сутегінің не оттегінің тотықсыздануы жүреді: 2 Н⁺+ 2ē → 2 Н⁰ – Н₂, егер рН<7

О₂+ 4ē +2 Н₂О →4 ОН^-, егер рН>7

Металдың бұзылу жылдамдығы электродтық потенциалдар айырмасы неғұрлым көп болған сайын және ауа дымқылдығы көп болған сайын тез жүреді. Металдар өте таза болса (метеориттік темір) коррозияға ұшырамайды.

2. Стимулятор мен активаторлар деп аталатын кей заттар (хлоридтер, фторидтер, сульфидтер, нитраттар, бромидтер, иодидтер) коррозияны тездетеді. Мысалы, теңіз суында хлорид болғандықтан өзен суы мен көл суынан көп есе коррозия тез жүреді.

1.Металдар коррозиясы деген не?

2.Коррозияның қандай түрлерін білесіңдер?

3.Электрохимиялық коррозияның химиялық коррозиядан айырмашылығы неде?

4.Коррозиялық микрогальвани элементтері неге пайда болады?

5.Қандай факторлар коррозия жылдамдығына әсер етеді?

6.Металдарды коррозиядан қорғау әдістері.Қысқаша әр әдісті сипатта.

7.Қандай заттарды ингибиторлар деп атайды?

Химияның негізгі мәселерінің бірі – химиялық байланыстың табиғаты жөніндегі мәселе. Химиялық қосылыстардың көп түрлілігін, түзілу мәнісін, құрамы мен құрылысын және қасиеттерін білу үшін түрлі элементтердің атомдарының бірімен-бірінің қосылып молекула түзілуінің, молекула мен молекуланың қосылуының себебін , яғни химиялық байланыстың табиғатын білу қажет. Химиялық байланыс түзуге валенттілік электрондар қатысады:

s- p- элементтерінде сыртқы, d- элементтерде сыртқы s пен қоса ішкі

d –қабатшасындағы электрондар.

Химиялық қосылыстарда валенттілік электрондардың орналасу тәртібіне байланысты ковалентті, ионды, металдық байланыстар деп бөледі.

Коваленттік байланыс. Молекулалардың атомдардан электрондар жұбы арқылы (бір, екі, үш) түзілуін ковалентті байланыс деп атайды. Бұл айланыс екі түрлі механизм бойынша түзіледі: алмасу механизмі - әр элемент байланысқа өзінің эектронын береді, мысалы,сутегі молекуласы түзілгенде Н + Н  Н  Н; донорно-акцепторлық механизм - бір атомның электрон жұбы (донор) ортақ болады, ал екінші атомнан бос орбитал ( акцептор) болады: Н⁺ + NH₃  NH⁺₄ .

Кез келген химиялық байланыс түзілгенде жүйенің энергиясы төмендейді. Химиялық байланыс түзілгенде атомдардың алғашқы және соңғы күйлерінің энергияларының айырымы байланыс энергиясы деп аталады, оның мәні 125-1050 кДж/моль арасында. Екі атом ядроларының арасы байланыс ұзындығы деп аталады - d. Ортақ электрондар жұбын сызықпен де белгілейді, байланыстың еселігі артқан сайын байланыс ұзындығы азайып, байланыс энергиясы артады:

С – С, С =С , С  С сәйкесінше (нм және кДж) 0,154 және 348 ; 0,135 және 598; 0,120 және 838. Ковалентті байланыстың қасиеттері: қанығу, бағытталу және поляризациялану. Ковалентті байланыстың қанығуын элемент атомындағы жұптаспаған электрондардың болуымен түсіндіреді. Атомдағы жұптаспаған электрондар санымен не қозған кезде пайда болған жұптаспаған электрондар санымен анықталған валенттілікті спинваленттілік деп атайды. Сонымен валенттілік деген элементтің химиялық байланыс түзе алу қабілеті. Паули принципі бойынша АО – да тек екі электрон ғана бола алады, ал химиялық байланыс түзілгенде электрондар жұптасады, яғни бір ұяшықта тек 2 электрон болады (қанығады).

Молекула ішіндегі атомдардың химиялық байланыстарының бағытталуы деп қосылушы атомдардың валенттілік электрондары бұлттарының (орбитальдары) тұйықтасып бірін-бірі қаптау бағыттары. Электрон бұлттарының пішіні әр түрлі болатындықтан олардың өзара қауышуы әр түрлі әдістермен іске асады. Қауышу әдістеріне байланысты - , - , - байланыстар болады.

Сигма – байланыста ( -) атомдар қосылатын сызық бойымен электрон бұлттары қауышады.

Пи – байланыс ( - ) атомдар қосылатын сызықтың екі жағынан электрон бұлттары қауышса, түзіледі. Дельта- байланыс (-) параллель жазықтықта орналасқан d – электрон бұлттарының барлық төрт қалқаншаларының қауышуымен түзіледі. Сонымен , s – орбитальдар тек  - байланыс, р – электрондар - және  - байланыстар, ал d – орбитальдар  - ,  - ,  - байланыстар түзеді.

Ве ... 2 s² 2p  Ве^* ... 2 s¹ 2p¹ ; В ... 2s² 2p¹  B^* 2s¹ 2p²; С ...2s² 2p²  C^* …2s¹2p³ . Бұл электрондар әр күйде болғандықтан, олардың электрон бұлттары (орбитальдары) да әр түрлі, бірақ бұл жалқы электрондар басқа реакцияласатын атомдардың электрондарымен қосақтасып жаңа орбиталь түзгенде бір-біріне әсерінен алғашқы орбитальдардың пішіні өзгеріп, жаңа, бірақ барлығы бір түрлі орбитальдар түзеді.Осы өзгерісті гибридизация деп атайды. Гибридизация нәтижесінде түзілген химиялық байланыс берігірек болады, әр молекуладағы электрон тығыздығы симметриялы орналасқандықтан жалпы энергия ұтымы болады, сондықтан энергетикалық жағынан тиімді. sp - гибридтелу бериллий, мырыш, кадмий, сынап сияқты элементтер галогенидтер түзгенде байқалады, арасындағы бұрыш 180 болады. sp² - гибридтелу бор қосылыстарында болады, байланыстар бір жазықтың бетінде үш жаққа бағытталған, арасындағы бұрышы 120 болады, ал sp³ - гибридтелуді СН₄ молекуласында, түзілетін төрт гибрид бұлт кеңістікте симметриялы түрде орналасып, тетраэдрдың төрт ұшына қарай бағытталады, арасындағы бұрыш 109^ тең .

Түзілген молекуланың ішінде ортақ электрон жұбының орналасу симметриясына байланысты ковалентті байланыстың екі түрі: полярлы (полюсті) және полярсыз (полюссіз), яғни таза ковалентті, байланыс болады. Полярсыз молекулаларда электрон жұптары ядролар арасында симметриялы орналасады: НН, СІСІ, ал полярлы молекулаларда ядроаралық электрондық тығыздық электртерістігі жоғарырақ атомға қарай ығысады: Н СІ, Н О Н. Зарядтардың ауырлық орталығы (+) және (-) сәйкес келмейді , екі мәндері бірдей, бірақ зарядтар белгісі қарама-қарсы жүйе (электр диполі) пайда болады: + және - , бұл зарядтардың ара қатынасы диполь ұзындығы l деп аталады. Байланыстың полярлылығының дәрежесін дипольдың электр моментінің мәнімен анықтайды () :  = q I . q – электрон заряды, мәні 1,6010^-19 Кл.

Тәжірибе арқылы дипольдың электр моментін анықтап, сол мән бойынша диполь ұзындығын табады: l =  / q.

Диполь моменті – векторлық шама, яғни бағыттылығымен сипатталады (шартты түрде оң зарядтан теріс зарядқа қарай).

Ковалентті байланыстың поляризациялануы - сыртқы электр өрісі әсерінен полярлы болу қабілеттілігі.

l = 0,0225нм, сонда і = l/d = 0,0225/0,1280 = 0,18(0,2) . Сонымен, Н- СІ байланыс иондығы 20%

( 18%) , атомдардың эффективті заряды : +0,2 және -0,2.

Атомдар жұбы үшін электртерістік (ЭТ) мәндерінің айырымы , диполь ұзындығы және эффективті зарядтар мәні көп болған сайын , байланыс иондығы да көп болады. Толық, яғни 100% электрондық тығыздықтың ығысуы болмайды, себебі иондардың өзара поляризациясы әсер етеді, ең көп иондылық сілтілік металдардың галогандермен қосылыстарында.

Ионды байланыстың (ковалентті байланыстан айырмашылығы) 1) кесімді бағыты жоқ , ионды қосылыстарда иондарды шар тәрізді деп , олардың күш өрісі кеңістікте барлық жаққа біркелкі тараған деп , әрбір ион қарсы мәнді ионды қай жағынан келсе де өзіне тартып ала береді деп қарауға болады;

2) қанықпаған, қарсы мәнді екі ион кездескенде олардың күш өрістері бірін-бірі толығымен қанықтырмайды, сондықтан ол иондардың бос бағыттарының , қарсы мәнді басқа иондарды өзіне тарту қабілеті болады.

Коваленттік байланыстың табиғатын түсіндіретін валенттілік байланыс теориясының (ВБТ) және молекулярлық орбитальдар теориясының (МОТ) ерекшелігі мен айырмашылығын мысалдар арқылы көрсету керек;

2.Химиялық байланыстың сандық сипаттамаларын - байланыс энергиясы, байланыс ұзындығы, валенттілік бұрышы, байланыс реті - мысалдармен түсіндіру керек;

3.Химиялық байланыстың негізгі типтерін көрсетіп, - , - байланыстарды мысалдар арқылы түсіндіру керек;

4.Ковалентті байланыстың қанығуы, бағытталуы, полюстілігі;

5.Иондық байланыстың қасиеттері.

Коваленттік не иондық байланыс арқылы атомдардан молекулалық қосылыс түзілсе, олар бірінші ретті деп аталады. Бірінші ретті қосылыстардың электронейтрал молекулаларының өзара әрекеттесуінен түзілген көптеген қосылыстар болады. Оларды жоғары ретті молекулалар немесе комплексті қосылыстар деп атайды: NH₃ + HCl → NH₃•HCl → NH₄Cl

Комплекс қосылыстағы химиялық байланыстың түзілу механизмін қарастырып, комплекс қосылысқа анықтама беруге болады. Мысалы: NH₄Cl молекуласы қалай түзіледі

Барлық комплекс қосылыстарда донорлы-акцепторлы (д.-а.) байланыс болады. Комплексті қосылыстар дегеніміз донорлы-акцепторлы байланыс арқылы түзілетін жоғарғы ретті қосылыстар.

Комплексті қосылыстарда:

1.Комплекс түзуші, олар көбінесе оң зарядталған металл иондары болады, көбінесе d-элементтері жатады.

2.Комплекс түзушінің маңайында лигандтар орналасады, олар теріс зарядталған аниондар немесе электронейтрал молекулалар.

3.Лигандтар саны координациялық сан деп аталады.

4.Комплекс түзуші мен лигандтар комплексті қосылыстарының ішкі сферасын түзеді, ол квадрат жақшаға алынады.

5.Ішкі сфераға кірмеген иондар сыртқы сфераны құрайды.

2. Катионды комплексті қосылысты атағанда, алдымен катионның, одан соң анионның атын атайды. Ішкі сферада лигандалар түрінде электронейтрал молекулалар болса, олардың аттарын өзгеріссіз атайды. Мысалы: С₆Н₆- бензол, С₂Н₄- этилен, N₂Н₄- гидразин, Н₂О- аква, NН₃-аммин.

Саны бірнешеу болса, олардың санын грек тілінде көрсетеді: 2-ди, 3-три, 4-тетра, 5-пента,

6-гекса,7-гепта, 8-окта. Ішкі сфераға кіретін анион- лигандтарының аттарын атау үшін олардың әрқайсысының аттарына «О» жұрнағы қосылып айтылады. Мысалы, бромо-Br^-, О^2—оксо,

N^3—нитридо, ОН^—гидроксо, СN^—циано, СО₃^2—карбонато, РО₄^3—фосфато, S₂O₃^2--тиосульфато,

С₂О₄^2- оксалато т.б.

Осыдан кейін комплекс түзушінің атын ілік септігінде атап, оның атынан кейін рим сандарымен жақша ішінде комплекс түзушінің зарядын көрсетеді. Ең соңында сыртқы сфераның анионның атына «ы» деген жалғау қосып айтылады.

[Ag(NH₃)₂]Cl- диаммин күміс (І) хлориді;

[Cu(H₂O)₄]SO₄∙H₂O- тетрааква мыс (ІІ) сульфат гидраты;

[Pt(H₂O)(NH₃)₂OH]NO₃- гидроксодиамминаква платина (ІҮ) нитраты;

[Ru(SO₂)(NH₃)₄Cl]Cl- хлоротетраммин күкірт диоксид рутений (ІІ) хлориді.

K[Ag(CN)₂]- калий дицианоаргентаты (ІІ);

Na₃[Co(NO₂)₆]- натрий гексанитрокобальтаты (ІІ);

K₃[Ni(NO)₂(S₂O₃)₂]- калий дитиосульфатодинитрозилникеляты (ІІ).

[Co(NH₃)₃Cl]- трихлоротриаммин кобальт;

[Ru(H₂O)(NH₃)₄SO₃]- сульфиттетраамминаква рутений.

10.2 Комплексті қосылыстардың диссоциациясы.Тұрақсыздық константасы.

Комплексті қосылыстардың сыртқы және ішкі сфераларының арасындағы байланыстар иондық болғандықтан, суда еріткенде, олар комплексті ион мен қарапайым сыртқы сфераның иондарына ыдырайды:

[Ag(NH₃)₂]Cl→ [Ag(NH₃)₂]⁺ + Cl^-

K[Ag(CN)₂] → K⁺ + [Ag(CN)₂]^-

Түзілген комплексті иондар өте аз мөлшерде өздерінің құрамына кіретін бөлшектерге (иондарға, молекулаларға) ыдырайды.

[Ag(NH₃)₂]⁺ ↔ Ag⁺ + 2NH₃

[Ag(CN)₂]^- ↔ Ag⁺ + 2CN^-

Комплексті иондардың диссоциациясы аз мөлшерде жүретін қайтымды процесс болғандықтан оларға массалар әсерлесу заңын қолдануға болады және процестер сан жағынан диссоциация константасы арқылы анықталады:

К_т.з.= ([Ag⁺]∙[NH₃]²)/[Ag(NH₃)₂]⁺ =6,8∙10^-8

К_т.з. = ([Ag⁺]∙[CN^-]²)/[Ag(CN)₂]^- =1,0∙10^-21

Келтірілген комплекс иондарының диссоциациялану константаларын тұрақсыздық константасы К_т.з. деп атайды. Тұрақсыздық константаларының сандық мәндері комплексті иондардың тұрақтылығын немесе беріктігін көрсетеді. К_т.з. пайдаланып, комплексті қосылыстың арасындағы реакция қай бағытта жүретінін анықтауға болады.
Осы дәріс материалымен танысқан соң, мына мағлұматтарды :

Комплекс түзгіштер, лигандалар, координациялық сандар, ішкі, сыртқы сфералар, тұрақсыздық константасы ұғымдарын білу керек. Комплексті қосылыстардың жіктелуін, аталуын білу және олардың қолданылу облысын білу қажет.
Өзін- өзі тексеру сұрақтары:

1.Комплекс түзуші заттың тотығу дәрежесі мен координациялық санын көрсетіңдер. Комплекс қосылыстарды атаңдар: K[AuBr₄], K₂[Cd(CN)₄], [Pt(NH₃)₂Cl₂], K[Cr(SO₄)₂], Na₃[Ag(S₂O₃)₂]. Комплекс қосылыстың диссоциацияларын жазыңдар.

2.Комплекс қосылыстар жазып, оларды атаңдар: PtCl₄∙6NH₃, PtCl₄∙5NH₃, PtCl_4∙∙4NH₃, Co(NO₃)₃∙6NH₃, Co(NO₂)₃∙KNO₂∙2NH₃.

3.Қай негіз күштірек: [Cu(NH₃)₄](OH)₂ не Cu(OH)₂ ме?

4.Қай комплекс ион тұрақтырақ: [Zn(NH₃)₄]²⁺ не [Cd(NH₃)₄]²⁺? [Co(NH₃)₄]²⁺ не [Co(NH₃)₄]³⁺?
Осы тақырып бойынша көрсетілген әдебиеттердің мына беттерін оқу керек:

1.Омаров Т.Т., Танашева М.Р. Бейорганикалық химия.Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2008. 445--451 беттер.

2.Кулажанов К.С., Сулейменова М.Ш. Неорганическая химия. Учебник для студентов специальностей 5В072700 и 5В072800, обучающихся по кредитной технологии/ Алматы: 2012. 92-104 стр.

3.Кабдулкаримова К.К., Омарова Н.М.,Абекова Р.С. Жалпы химия курсы бойынша есептер мен жаттығулар. – Семей,2012 – 69-72 беттер.
МОДУЛЬ 7. ЭЛЕМЕНТТЕР ХИМИЯСЫ
ДӘРІС №19,20. Бейметалдардың жалпы қасиеттері. р- элементтер. VA топша элементтері (Азот,Фосфор ) Жалпы сипаттамасы. Азотты алу, химиялық және физикалық қасиеттері, қосылыстары,алу, қасиеттері , қолданылуы

Фосфорды алу, қолданылуы, қосылыстары, қасиеттері
Жалпы сипаттамасы. Азотты алу, химиялық және физикалық қасиеттері, қосылыстары, алу, қасиеттері , қолданылуы

2 типті элемент – N, P – және мышьяк пен ванадий топшасы – V топта. Азот - газ, фосфор - қатты зат. VIA топта оттегі күкіртке қарағанда активтігі жоғары, алVA топта әсіресе ақ фосфор азотқа қарағанда активтігі жоғары. N₂ молекуласын атомға бөлу үшін көп энергия керек. Ал азот атомы фосфор атомынан активті. ЭТ _N =3,0; ЭТ _Р =2,1. Осы 2 элемент те жануарлар мен өсімдік организмде кездеседі.

7 N )₂)₅ …2s²2p³ ↑↓ ↑ ↑ ↑ :N × + 3×H →:NH₃ үш байланыс алмасу механизмі бойынша, бір байланыс донорлы-акцепторлы байланыс .Азоттың max валентілігі IV. N⁺ катионында 4 байланыс та алмасу механизмі бойынша болады. Азот қосылыстарда -3, -2, -1, 0, +1, +2, +3, +4, +5 тотығу дәрежелерін көрсетеді, көп кездесетін қосылыстары -3, +5, +3 тотығу дәрежесіне сәйкес. Кездесуі, алу. Жер қыртысында 0, 01 %, 75% ауада азот болады. NaNO₃ –чилий, KNO₃ –индий, Ca(NO₃)₂ - норвегия селитралары кен күйінде кездеседі,сонымен бірге ақуыз құрамында, мұнайда, тас көмірде болады. Азоты бар органикалық заттар шірігенде, отынды жаққанда қосылыстағы азот бос азотқа айналады. Ауадағы азот N₂ +О₂ →NO→NO₂+H₂O→HNO₂+HNO₃, судағы металл иондарымен нитратқа айналадыда, яғни өсімдік алады, өсімдік арқылы тірі организмдегі ақуызға (белокқа) айналады, органикалық қалдықтар айрылғанда азот молекулалық күйде қайтадан атмосфераға өтеді. Алу. (Өндірісте) Сұйық ауадан алады, оттегіден тазалау үшін балқытылған мыс арқылы өткізеді , сонда мыс, мыс(ІІ) оксидіне CuO айналады. Зертханада алу:

1) NaNO₂ + NH₄Cl →NaCl + NH₄NO₂→N₂ + 2H₂O; 2) 2NH₃ + 3Br₂ = 6HBr + N₂

Таза азот металдар азидтерін термиялық айыру арқылы алады: 2NaN₃=2Na+3N₂

Физика-химиялық қасиеттері: N₂-суда, органикалық еріткіште ерімейді. N=N болғандықтан өте берік, жанбайды және жануды қолдамайды. Li +N₂ →Li₃N бөлме температурасында тек литий нитриді алынады. Ме (активті металл) + N2 ® нитрид , реакция тек қыздырғанда жүреді. N₂ → N+N электр тоғымен айырады. Азот атомы: N+S, P, Hg→ әрекеттеседі, нитридтер түзіледі. N₂ +H₂, O₂, C және басқа элементтер →^2500-30000C ; Сутекті қосылыстары. N₂ +3H₂ ↔2 NH₃ 2s²2p³ sp³-гибридті орбиталь ; NH₃-улы, түссіз, өткір иісті газ. -33⁰С - NH₃ сұйық, -78 ⁰С қатты болады, (болат баллонда) р=7,1.10⁵ -8,1.10⁵ сұйық күйінде қысымда тасымалдайды. NH₃ сұйық және қатты күйінде молекуласында сутектік байланыс болады. Суйық аммиакта сілтілік, сілтілік -жер металдар, күкірт, фосфор, иод, көптеген тұздар мен қышқылдар ериді. Сұйық аммиактың өзінің ионизациясы 2NH₃ сұйық ↔NH₄⁺ + NH₂ ^– ; NH₃ суда өте жақсы ериді: 0⁰С 1көлем суда 1200 көлем NH₃ ериді, сутектік байланыс әсерінен. NH₃+H₂O↔NH₄OH↔NH₄⁺ + OH^- K_d = 1.8 ×10^-5 ;NH₄⁺ - аммоний ионы, тұздары суда жақсы ериді, калий тұздарына ұқсас, себебі радиустары жақын: (NH₄⁺)=0,142 нм, К⁺ (0,133 нм); тек гидролиз реакциясында айырмашылық болады,себебі КОН күшті негіз. NH₄⁺ тұздары термиялық тұрақсыз, түзілетін өнімдері анионның қасиеттеріне байланысты. Егер анион тотықтырғыш болса, NH₃ – құрамындағы азот тотығады: NH₄ NO₃ →N₂О + 2H₂O Бұл реакция формула ішіндегі конпропорциолану реакциясы. 2N^-3 – 8e→2N⁺¹;

2N⁵⁺ + 8e →2N⁺

Егер анион -тотықтырғыш болмаса, тұз аммиакка және қышқылға айналады.( NH₃) PO₄=3NH₃+H₃PO₄ ;N₂+3H₂↔2NH₃, t⁰=450-500⁰C, p=30 мПа, Fe-катализатор. 4NH₃+3O₂=2N₂+6H₂O 2N^3- -6e→N₂ ;NH₃ –молекуласында тотырғыш болса ( Н⁺): Na+NH₃→NaNH₂ + 1/H₂ ;

Na-1e^-→ Na⁺ ; 2H⁺+2e^-→ H₂ ;NH₃ –бұл жерде қышқылдық қасиет көрсетіп тұр. NH₃ тұздары- амидтер NaNH₂; NaNH-имид ; Na₃N-нитрид. 2) Азоттың басқа сутекті қосылысы

N₂H₄ - гидразин (диамид)

2N^-3H₃ + Na⁺O^-2Cl⁺ →N₂^-2H₄⁺ + NaCl +H₂O; 2N^3- - 4e^- →N₂^-2 N^3- - 2e^-→N^-1

2| Cl⁺ +2e^- →Cl^- Cl⁺+2e^-→Cl^-

N₂H₄ – түссіз, ұшқыш сұйықтық, аммиакқа ұқсас; N₂H₄ + H₂SO₄→N₂H₆SO₄ гидразин сульфаты – N₂H₂ ×H₂SO₄ . 2NH₃ + H₂SO₄→(NH₄)₂SO₄ ; N₂H₄ –те NH₃ сияқты тотықсыздандырғыш.

N₂H₄ + О₂=N₂+2H₂O; N₂H₄+2I₂=N₂+4HI ; Гидразин металдармен әрекеттескенде гидразинид түзіледі: 2 N₂H₄ +2Na→2NaN₂H₃+H₂ ; 3) Азот қышқылын атомдық сутегімен тотықсыздандырып, гидроксиламин : HNO₃+6H=NH₂OH+2H₂O алады. Ол түссіз кристалл, тұрақсыз, 100⁰С қопарылыс береді. NH₃, N₂H₄, NH₂OH молекулалары арасында сутектік байланыс болады, негіздік қасиеті NH₃ → N₂H₄→ NH₂OH азаяды. Тұздары гидроксиламмоний деп аталады. NH₂OH+ HCl→ NH₂OH ×HCl→[ NH₃OH]Cl N^-1H₂⁺OH^- - тотықтырғыш та, тотықсыздандырғыш та болады, бірақ ол реакция ортасына байланысты:

HI^-+N^-1H₂OH→ I₂ + N₂H₄ +2H₂O pH~8 :2I^- -2e^-→I₂ ; 2NH₂⁺ +2e^-→N₂H₄

I₂+2NH₂OH=2HI+N₂+2H₂O pH ~9: I₂+2e^-→2I^- ; 2N^- - 2e^-→N₂⁰

3) HN₃ – сутегі азиді. H⁺ -N^-=N⁺=N^- ; азот атомдары II, III, IV валентті.

Судағы ерітіндісі азотты сутек қышқылы, оны мына реакция арқылы алады:

N^-2₂H⁺₄+HN⁺³O₂=HN₃+2H₂O НN₃ - әлсіз қышқыл, диспропорциялану реакциясына түседі HN₃+H₂O→N₂⁰+N^-1H₂OH 2| N₃^- - 1e^-→3N⁰

N₃^- +2e^-→3N^-1 , сусыз жағдайда HN₃ қыздырғанда, шайқағанда жарылады: 2 HN₃ =3N₂+H₂ ;

3N⁺³+10e^-→N^-₃

2| 3N^2- - 5e^-→N^-₃

HN₃ қышқылы - тотықтырғыш ретінде

HN₃ +2HI=I₂+N^-3H₃+N₂ ; 2I^- -2e^-→I₂

N₃^- +8e^-→3N^3-

N₃^- - 1e^- →N⁰

HN₃ +3HCl – бағалы металдарды да еріте алады, себебі атомдық хлор бөлінеді HN₃ +3HCl=2Cl+N₂+NH₄Cl ; Азотты қышқыл тұздары азид деп аталады, ерігіштігі галогенидтерге ұқсас. Сілтілік металдар азидтері суда жақсы ериді, тек AgN₃, Pb(N₃)₂, Hg(N₃)₂ – жаман ериді. Сілтілік және сілтілік - жер металдар азидтері қыздырғанда балқығанға дейін тұрақты. Ауыр металдар азидтері тез жарылады: Pb(N₃)₂ → Pb+3N₂

N^3- - 4e^-→N⁺¹

N⁵⁺+4e-→N⁺¹

N^-1H₂OH + HNO₂ →[NH₃OH]NO₂ (қыздырғанда)→ N₂O +2H₂O Нитрит гидроксиламмония N₂O бөлме t⁰-да активтігі төмен, қыздырса, Ме, H₂, Р, С, S, органикалық заттармен әрекеттеседі, оларды тотықтырады: Cu + N₂O = N₂+CuO

Cu-2e^-→Cu₂⁰

2N⁺+2e^-→N₂

Күшті тотықтырғыштармен тотықсыздандырғыш қасиет көрсетеді:

8KMnO₄ + 5N₂O + 7H₂SO₄=5Mn²⁺⁽NO₃)₂+3MnSO₄+4K₂SO₄+7H₂O

8| Mn⁷⁺+5e^-→Mn²⁺

5|2N⁺ - 8e^- →2N⁵⁺

700 ⁰C жоғары болса, N₂O диспропорциялану реакциясы жүреді: 2N₂O=2NO+N₂ 2N⁺+2e^-→N₂

2N⁺ - 2e^- →2N²⁺

N₂O суда ерімейді, тұз түзбейтін оксид. N₂ +О₂ →^{3000 0C} 2NO

Зертханада: Сu + HNO₃ сұйық =Cu(NO₃)₂+NO+H₂O

өндірісте: 4NH₃+5O₂→^к 4NO+6H₂O катализатор:Pt, Fe, V ;2NO+O₂→2NO₂ ауада өте тез тотығады , N⁺²O + Г₂⁰→N⁺³O^-2Г^- - нитроэтилгалогенид; Күшті тотырғыштар NO-ны HNO₃ –ке айналдырады: 5NO + 3KMnO₄+6H₂SO₄=3MnSO₄+5HNO₃+3KHSO₄+H₂O

5|N ²⁺ - 3e^- →N⁺⁵

3|Mn ⁷⁺ + 5e^- →Mn²⁺

N⁺²O тотықсыздандырғыштың күшіне байланысты N₂O, N₂, NH₂OH, NH₃

2N⁺² +2e^- →2N⁺, тотықсызданады (SO₂)

N ²⁺ +3e^- →N^- (CrCl₂+H₂⁺O)→

2N ²⁺ +4e^- →N₂ ⁰ (H₂, Cu)

N²⁺ +5e^- →N^3- (CrCl₂+ H₂O)

NO + Cu(H₂)→CuO+N₂ ; CrCl₂+NO+HCl→NH₂OH+CrCl₃ CrCl₂+NO+ H₂O→NH₃+Cr(OH)Cl₂ ; NO+SO₂→N₂O+SO₃ ; Сілтілік ортада NO диспропорцияланады: NO+NaOH→N₂O+NaNO₂+H₂O; NO+NaOH→N₂+NaNO₂+H₂O NO – суда ерімейді, тұз түзбейтін оксид. N₂ O₃ – (-100 ⁰C) қатты күйінде болады. N₂⁺³ O₃ (сұйық газ) ↔N⁺²O + N⁺⁴O₂ (диспропорцияланады);