Осы дәріс бойынша бақылау сұрақтары: 1.Су ағзаның тіршілік әрекетінде ерекше маңызы неліктен?
2.Ортаның белсенді реакциясы деген не? Неменанықталады? 3.Буферлікжүйелер деген не?
4.Диффузия және осмос дегенне?
5.Минералдық заттар: биологиялық ролі және тағамдық көздері.
2
7
Тақырыбы:Дәрумендер алмасуы
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары): Дәрумендер, классификациясы, зат алмасудағырөлі.
Суда және майда ерігішдәрумендер.
Тағамдық өнімдер – дәрумендеркөзі.
Авитаминоз, гиповитаминоз және гипервитаминоздар.
Спорт түрлерімен айналысқан кезде дәрумендердіңқажеттілігі.
Дәрістің қысқаша мазмұны: Дәрумендер– организмнің тіршілік әрекетіне қажетті, құрамында әртүрлі химиялық молекулалары бар төменгі органикалық қосылыстар. Дәрумендер – биологиялық белсенді заттар, зат алмасуының қатысушысы және реттеушісі. Дәрумендердің өмірлік қажеттілігі – олардың көбісі ферменттердің және коферменттердің (В тобының дәрумендері) бір бөлігі болуында немесе заттардың синтезіне қажетті (В12, фоли қышқылы, А, Д, Е, К). Организмде қандай да бір дәруменнің жетіспеушілігі немесе болмауы зат алмасуының өзіндік бұзылуына әкеп соғады, авитаминоз(қандай да бір витаминнің мүлдем болмауы), гиповитаминоз(ағзаға жеткіліксіз түсуі). Кейбір дәрумендердің мөлшерден тыс қабылдануына байланысты гипервитаминозға әкеп соғады. Қазіргі кезде 30-дан артық түрлі дәрумендер белгілі. Оларды табиғи өнімдерден және химиялық синтез жолымен алады.
Дәрумендердің классификациясы. Дәрумендер екі топқа бөлінеді – майларды еритін және суда еритін. Майда ерігіш дәрумендер: А витамині (ретинол, антиксерофтальмиялық), Д витамині (кальциферол, рахитке қарсы), Е витамині (токоферол, көбею витамині), К витамині (филлохинон). Суда ерігіш дәрумендер: В тобының дәрумендері (В1, тиамин, антижүйкелік), В2витамині (рибофлавин), В3витамині (пантотен қышқылы), В6дәрумені, В12 дәрумені, Н витамині (биотин), С витамині (аскорбин қышқылы), РР дәрумені (никотин қышқылы), фолацин тобы (фолиевая қышқылы және т.б.).
Дәрумендерге қажеттілік көптеген факторларға байланысты – жасқа, тамақтану сипатына, қоршаған ортаның шарттарына, ағзаның функциональдық белсенділігіне. Балалық жаста, ересектерге қарағанда, дәрумендерге салыстырмалы қажеттілгі (1 кг дене салмаққа есептегенде) анағұрлым жоғары. Дәрумендерге қажеттіліктің факторларының қатарына келесі жатады: жоғары және төмен температуралардың әсері, ағзаның жеткіліксіз оттекпен қамсыздануы, мысалы, таулы жерлерде, инфекциялық аурулар және интоксикация, яғни зат алмасу жалпы белсенділігін күшейтетін немесе оның әртүрлі реакциясы кезінде.
Бұлшық ет әрекеті және жоғары деңгейде психикалық шиырлану барысында организмнің дәрумендерге қажеттілігі анағұрлым ұлғаяды. Спорттық жарыс кезінде осы екі факторлардың әсері бірге қалыптасады. Сондықтан спортпен шұғылданатын адамдардың ағзасы басқаларға қарағанда дәрумендерді көп қажет етеді. Қарқынды жаттығу кезінде және жауапкершілікті жарыстар кезінде, сонымен қатар ас өнімдерінде дәрумендердің құрамы азаятын мезгілдерде (қыс және көктем) кезде қосалқы витаминизация қажет болады.
