2. Дәрістік кешен 1-тарау. Криминалистиканың жалпы теориясы

1. 
   Криминалистикалық фотография, бейне- және дыбысжазбаларының түсінігі, манызы және жүйесі.
   
2. 
   фотографиялық процесс, оның сатылары және мазмұны.
   
3. 
   бейне және дыбысжазбаларын криминалистикада қолдану.
   

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№5 Лекция. Іздер туралы криминалистикалық ілім (трасология).

Мақсаты: криминалистикалық іздерді зерттеу барысында маңызға ие, әрі криминалистиканың үлкен бір ілімі туралы түсінік қалыптастыру

1. 
   Қылмыс іздері туралы түсінік, олардың түрлері.
   
2. 
   Қол іздері, олардың криминалистикалық мағынасы.
   
3. 
   Криминалистикалық із танудың заты мен міндеттері.
   

1942 жылы және кейіннен де Б.И. Шевченко із жөніндегі ұғымдарды «заттардың баска да бір материаддық заттарға сырт кы көрініс бейнесін каддыру (түсіру) трасологияның объектісі болып табылады» — деп толыктырады. Трасология үшін маңы-зы бар төмендегідей тәртіп ережелерін ұсынған:

1. 
   Трасологияның объектісі болып кдтты денелердің табылуы;
   
2. 
   Іздін — активті және пассивті іздердің өзара байланыска түсуі аркылы пайда болуы;
   
3. 
   Қатты денелердін сыртқы қүрылысының жекелілігі, олардың сырткы көрінісінін бедерінен тұрады, бұл катты дененің жалпы және кажетті касиетіне жатуы;
   
4. 
   Объектілердің сыртқы құрылысы ішкі факторлардын -заттын өзіндік касиеті және коршаған ортадағы затгардың сырттай әсер етуі аркылы калыптасуы;
   
5. 
   Объектінің сыртқы кұрылысы үздіксіз козғалыстағы және өзгерістегі касиеттер ретінде кдрастырылуы;
   
6. 
   Трасологиялык идентификация процесі объектінің сырткы кұрылысының кайталанбайтын жеке белгілерінін жиынтығын аныктаудан түруы;
   

Іздердің кәмегімен шешілетін мәселелерді идентификация-лык және идентификациялык емес деп екі топка белуге бола-ды. Іздер бойынша анықталатын идентификациялык емес сұрак-тарды негізінен тергеуші мен криминалист-маман окиға бол-ған жерді карау, тінту кезінде шешеді. Идентификациялык си-паттағы мәселелер әдетте трасологиялык сараптама шеңберінде аныкталады. Іздердің кәмегімен аныкталынатын нақты жағдай-ларды (идентификациялык, және идентификациялык емес) төменде керсетеміз.

Іздерді криминалистикалык зерттеудін негізінде пайда бол-ған негізгі кдғидаларға мыналар жатады:

• материалдык. дүниедегі объектілердін жекелілігі, соның ішінде объектінін сырткы кұрылысынын жекелілігі. Бір топтык объектілердің сыртқы күрылысы жалпы белгілері бойынша сәйкес келуі мүмкін, бірак олар жеке белгілері (формасы, көлемі, түрі және т.б.) бойынша ерекшеленеді. Трасологиялык. жеке белгілерге - іздін сырткы кабаты бедерінін (ерекшеліктері) немесе із өрнегінің («суретінін») детальдары жатады. Шабу іздеріндегі бедер детальдары балта кырының тегіс емес кедір-бұдыр жерлерімен каддырылған кыртыс пен көтерінкі шыккдн, арасы шұңкырланған сызыктардан тұрады; кол саусағынан қал-ған іздерде папиллярлы өрнектің детальдары калады, автокөлік дөнгелектерінің протектрлерінен калған іздерде жекеленген акау белгілері (мысалы: дөңгелек резенкелерінің жырылуы) калады;

объектілердің сыртқы құрылысының салыстырмалы турактылыгы — бүл белгілі бір уакыт аралығында объектінің өз формасы мен басқа объектілерден бөліп қарастыруға мүмкіндік беретін айрыкша белгілерін сақтау касиеті. Трасологиялык зерттеудің объектісіне тек кана кдтты заттар, яғни кдсиеттері салыстармалы түрде өзгермейтін объектілер жатады. Із калдырған объектінің белгілері және ізде көрініс тапқан белгілер белгілі бір уақыт аралығында езгеріске ұшырамаған жағдайда ғана трасологиялык идентификацияны жүзеге асыруға болады. Қатты заттардың сырткы кұрылысы салыстырмалы тұракты болғандыктан, олардың іздері ұзак, уакыт аралығында өзгеріске ұшырамайды және зерттеу жүргізу үшін қажетті акпаратты сактай алады. Бүл касиет із қалдырушы мен із кдбылдаушы объектілерден әр түрлі көрініс табуы мүмкін. Мысалы, бұзу кұралының бөгетге калдырған ізі уакыттың етуіне карамастан өзгеріске үшырамайды, ал тістін тағамда (алма, алмұрт) калдырған ізі аз уақыттын ішінде де өзгеріске үшырайды. объектілердің сыртқы қурылысы, соның ішінде онын жеке белгілері (детальдары), белгілі бір жағдайларда басқа бір объектілерде өз бейнесін дәлме-дәл түсіру кабілетіне ие жеке белгілердің дәлме-дәл, әрі толык. көрініс табуы. Жеке белгілердің толык және дәлме-дәл көрініс табуы іздің пайда болу жағдайларына байланысты. Олардын негізгісіне — із қалдырушы мен із кабылдаушы объект материадцарының физикалык касиеті жатады. Сонымен катар, объектілердің карым-катынаска түсу механизмі де жатады. Із кабыддаушы объект неғұрлым иілімгіш (созылмалы), күрамдык күрылысы үсағырақ болса, пайда болатын іздің детальдары соғүрлым нактырак, айкынырақ көрініс табады;

• пайда болатын ізде объектінін сырткы кұрылысының көрініс табуы айналы түрде кері жүретін процестің нәтижесі түріңде карастыруға болады. Мысалы: деңес (шығынкы) объектілер (аяқкиім ұлтаны (табаны) жүмсак, материалдарда: кұмда, лай-батпақтарда) көлемді іздерді қаддырады. Іздің пайда болу кезіндегі жағдайларға катысты баска да өзгешеліктерді байкауға болады. Мысалы: беткі қабаттын, бедерлі болуынан із тырна-лыптүседі.

Сонымен, трасологиялық зертгеудің негізгі объектісі болып табылатын із-бейнелеуші объектілер екі объектінің өзара қарым-катынаскд түсу нәтижесінен пайда болады. Із қалған объект — із-қабылдаушы, ал із кдлдырған объект — із-қшідырушы деп ата-лады. Із пайда болған кезде кдрым-катынасқа түсетін беткі қабат-тар — түйісу кабаттары деп аталады.

Іздердің түйісуі кезінде объектілер физикалық, химиялық және биологиялық әсерге түседі. Физикалык әсер ету механи-калык және жылулық болуы мүмкін.

Трасология — механикалық әсерге түсетін іздерді зерттейді. Трасологиялык зерттеудін мәнін — түйісетін (контактілі) объек-тілерге механикалык, жағынан әсер етудің ерекшеліктерін және •осының нәтижесінде пайда болатын іздерді зерттеу құрайды.

Қалыптасу жағына байланысты іздерді келесідей топтарға жүйелеуге болады: статикалық және динамикалык,; квлемдіжәне беткі қабатты', локальды және перифериялық.

Статикшіык, іздер дегеніміз — із қалдырушы объектінің әрбір бөлігінің (нуктесінің) із кабылдаушы объектіде дәлме-дәл бейнеленуі нәтижесінде пайда болатын іздер. Мүндай іздер коз-ғалыста болған объектінің тоқтауы кезінде пайда болады. Із пай-да болған кезде объектілер салыстырмалы түрде (тыныштық) кимылсыз (статика) күйде болады. Мысалы: адамнын тұрған кездегі аяқкиімінің ізі, қолдын папиллярлы ернектері бар ізінің қалуы, есіктегі бүзу қүралының басылып-жаншылған ізі.

Динамикалық іздер дегеніміз — із қалдырушы объект нүктелерінін із кабылдаушы объект бетінде сырғу-жылжу нәтижесінде пайда болған іздер. Объектінін, дөңес жерлері ойыс іздерін, ал ойыс жерлері томпак (жүмыр) іздерін қалдырады. Динамикалык, іздерге кесілген, шабылған, үйкелген және т.б. іздержатады.

Көлемді іздер дегеніміз — із калдырушы объектінің із қабыл-даушы жұмсак объектіде шүнқыр түрівде қалуы, яғни қабыл-даушы объектінің деформацияға түсу (өз қалпын өзгерту) нәтижесінде пайда болған іздер. Мұндай іздерде үзындығы, енімен катар үшінші өлшем — терендігі көрсетіледі. Сондыктан осы іздерді зерттеу аркылы мәліметтерді көлемдірек түрде алуға болады. Мысалы: лайлы жерде қалған көлік күралының про-текторларының іздері және т.б.

Беткі қабатты іздер дегеніміз — тығыздығы жағынан шама-мен бірдей (немесе із кабылдаушы объектініңтығыздығы көбі-рек) объектілердің бір-бірімен катынасқа түсу нәтижесінде пай-да болған іздер. Бұл іздер көлемді емес, беткі кдбатты болып табылады. Мысалы: шыны бетіндегі кол саусактарынын майлы іздері, протектордын асфальтта калған іздері, бояу жағылған еден бетіндегі аяқкиімнің іздері.

Беткі кабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қатпарлану (от-слоение) және қабаттшіу (наслоение) іздері. Қабатталу іздері - із қалдырушы объекті бөліктерінің із кабылдаушы объектінің бетінде кдлып кою нәтижесінде пайда болады. Байланысқа түскен объект беткі кабатта өз белгілерін калған бөлшектері аркылы бейнелейді. Мысалы: қол саусактарының майлы іздері, канаған колымен - есік, терезе бетін үстау нәтижесінде қанға боялған іздердің қалуы және т.б. Қатпарлану іздері — із қалды-рушы объект із қабылдаушы объектінің беткі қабатының бөліктерін өзімен алып кету нәтижесінде пайда болатын іздер. Мысалы: бояуы кеппеген еден бетінде аяккиімнің калған іздері жәнет.б.

Локальды іздер дегеніміз — объектілердің беткі кдбатының бай-ланысқатүсуі нәтижесінде пайдаболған іздер. Мысалы: аяқкиім ізі (көлемді немесе беткі кдбатты) мен жер (топырак) бетінің байланысқа түсуі кезінде езгеріске ұшырауынан пайда болады, бірақ іздің жан-жағындағы беткі кдбат өзгерісіке үшырамайды.

Перифериялык, іздер — керісінше байланыскд (контактіге) түсетін объект жиектерінің сыртындағы өзгерістердің нәтиже-сінде пайда болған іздер. Мысалы: сыртқы беті шаң болған аяқ киімнен таза еден бетінде кылмыскердің жүруі кезінде шаң аяқ киімнен сырғып түсіп, аяк киім жиектерінің сыртындағы табан конфигурациясын кайталайтын із еден бетінде калуы арқылы пайдаболады.

Көріну дәрежесіне байланысты іздер: көрінетін, элсіз көріне-тін (нашар) және көрінбейтін болып бөлінеді. Көрінетін іздер арнайы әдістерді колданбай-ак. карапайым көзге көрінеді. Әлсіз көрінетін іздер немесе көрінбейтін іздер — із кдбылдайтын объектінщ түсі тасаланып өзгеруі немесе түскен із көлемінің шағын көлемді (микро іздер, микро бөлшектер) болуы негізінде пайда болады.

Нашар көрінетін немесе көрінбейтін іздерді арнайы жарық-тандыру әдістерін колданып немесе іздің түсуі мүмкін беткі қабатка әр түрлі заттармен механикалык немесе химиялык зерт-теу жүргізу арқылы тауып айқындауға болады. Іздерді табу, бекіту және алу әдіс-тәсілдері іздердің қай категорияга (яғни көлемді немесе беткі кабатты ма, көрінетін немесе керінбейтін бе) жататындығына байланысты тандап алынады. Окиға болған жерде ізді іздеп таппас бүрын оньщ жағдайымен танысу керек. Ол үшін окиға болған жердегі жекеленген заттардын жағдайы мен орналасуын анықтап зерттеу қажет; қылмыскердің келуі мен кетуі мүмкін жолдарын анықтау керек; қандай заттарды қолмен ұстағанын, орнын ауыстырғанын және т.б. мәселелерді шешу кажет. Осы мақсатта кәзімен көрушілер мен жәбірлену-шілердің жауаптарын оқиға болған жерді шолып қарауының нәтижесінде қолданылады.

Іздерді табу, бекіту және алудық жалпы ережеяері. Көптеген іздер, мысалы: аяқкиімнің көлемді немесе боялған іздері, бұзу қүралдарының іздері, кәлік күралдарының іздері жай карау, кезінде анықталады. Ал үсак іздерді табу үшін әр түрлі үлкейт-кіш шынылар (лупалар) колданылады. Егер із түсі бойынша қабылдау объектісінің түсімен бірдей болып бірлесіп жатса, оны айқындап табу үшін жарыкфильтрлері, ултракүлгін жарықтан-дырғыштары колданылады.

Табылған іздер ең алдымен фотосуретке түсіріледі. Ізді та-былған объектімен бірге, содан соң іздің өзі жеке (детальды, масштабты) түсіріледі. Түсірілім масштабты фотосуретке түсіру ережесін қолдану арқылы жүзеге асырылады. Бекіту әдісі ретівде ізді суретке салып алу әдісі колданылады. Салынып алын-ған схемада маңызды белгілерді көрсетуге мүмкіндік береді. Оқиға болған жерді карау хаттамасына тіркелетін жоспарда іздердің орналасуы көрсетіледі.

Іздерді бекітудің бірден-бір негізгі әдісі тергеу әрекетінің хаттамасында сипаттау болып табылады. Ен алдымен із табыл-ған тұрғын-үй, ғимарат, ашык жерлер, заттар сипатгалады, со-дан сон іздің бейнеленуіне, табылуына, сакталуына әсер ететін ізді тікелей кабылдаған объектілердін беткі кдбатының касиеті мен жағдайы көрсетіледі. Сонымен катар, хаттамада объектіде іздердін орналасу жағдайы (бірнеше іздер болса, өзара орнала су жағдайы), іздердің белгілері: пішіні, өлшемі, бөлшектері си-патгалады. Әсіресе, ерекше белгілеріне көңіл бөлінеді. Хатта-мада ізді табу, бекіту және алу әдіс-тәсілдері мен кұрал-жаб-дыктары керсетіледі. Хаттаманың корытынды бөлімінде кандай іздер алынғаны, олардын қалай буып-түйілгені және кайда жіберілгені сипатталынады.

Ізді объектімен бірге алу мүмкін болмаған жағдайларда (үлкен қолайсыз болуына, ерекше кұнды болуына байланыс-ты) іздін көшірмесі, қүймасы алынады.

Ізі бар объектілер немесе із көшірмелері буып-түю орауыш-тары ізге тимейтіндей етіп орналастырылады. Әсіресе, кол сау-сактарының іздері бар тез сынып калатын заттарды (бөтел-ке, стакан және т.б.) мүқият буып-түю кажет. Оралынған объек-тіге мер койылып, түсіндірме жазбалар жазылады. Онда: кім, кашан, кандай іс бойынша заттай дәлелдемелер алынғаны көрсетіледі.