2. Дәрістік кешен 1-тарау. Криминалистиканың жалпы теориясы

1. 
   Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздердің криминалистикалық зерттеуінің түсінігі, объектілері мен мағынасы.
   
2. 
   Қару және олардың іздерін табу, қарау, бекіту және алу.
   
3. 
   Сот баллистикалық сараптама шешетін сұрақтар: идентификациялық, жіктемелік және диагностикалық.
   

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№7 лекция. Құжаттардың криминалистикалық зерттеуі.

1. 
   Құжаттардың техникалық криминалистикалық зерттеуінің түсінігі мен шешетін міндеттері
   
2. 
   Жыртылған, жанған, әлсін көрінетін, түссізденген, үстіне сия төгілген мәтіндерді, қағаздарды, бояуларды және т.б. сараптамалық зерттеуден өткізу мүмкіндіктері
   
3. 
   Сараптамаға материалдар дайындау
   

Құжаттар - мөлшері, пішіні, материалдардыңтүрлері, қорғау әдістері, мәтіні, колтаңбасы, мөртаңбалары бойынша және бүрыштамалардың болуымен сипатталады. Кәсіпорындар мен мекемелер атынан берілетін көптеген ресми кұжаттардын міндетгі элементтері белгілі бір мемлекеттік стандарттарға және нүсқауларға сәйкес болуы керек. Ресми емес құжаттардын элементтері олардың колдануына байланысты аныкталады. Кейбір жағдайда кылмыстык процеске түсетін күжаттар, бір элемент — «мәтіннен» ғана түрады.

Тәжірибеде кездесетін кужаттарды келесідей түрлерге бөлу-ге болады: тағайындалуы бойынша (қандай да бір фактілер мен құкыкты куәландыратын және белгілі бір мәліметтерден тұратын кұжаттар, мысалы: аныктамалық сипаттағы); шығу тегі бо-йынша (мемлекеттік мекемелерден шығатын, ресми және жеке тұлғалардан шығатын — ресми емес); дайындау тәсілі бойынша (колмен, машинкамен, компьютермен жазылған, баспаханалық, құрама, жеңіл баспаханалык кұралдармен дайындалған және фотосурет көмегімен жасалған); шығу кезектілігі бойынша (түп нұсқа және көшірме).

Кейбір жағдайда сараптамаға кұжаттык емес сипаттағы объектілер де түседі (жазулары бар бөшкелердің ағаш қақпак-тары, тақтай бөліктері, жәшіктердін бөлшектері, маталар, ме-талдан жасалған пластиналар). Аталған объектілерді құжаттар-дың накты түсінігі бойынша кұжаттарға да, олардың жасалу әдісіне де жаткызуға болмайды. Бұл объектілер кұжатгардың криминалистикалык сараптамасывда зерттеледі, өйткені кұжат-тарды жеке зерттеуге арналған әдістер кұжаттык емес сипат-тағы объектілерді зерттеген кезде жаксы нәтиже береді. Құжат-тар қылмыстың қүралы болған немесе кылмыстын іздерін сақ-тап қалған немесе кылмыстық әрекеттің объектілері болған ткағдайда Қылмыстык іс жүргізу кодексінің баптарына сәйкес заттай дәлелдеме бола алады.

Заттай дәлелдеме болып табылатын күжаттар Қылмыстык іс жүргізу кодексіне сәйкес қарау хаттамасында толық сипатта-лып жазылып, мүмкіндігінше суретке түсіріліп және іске тіркелуі керек. Қавдай да себептерге байланысты құжаттар кыл-мыстық істе „еақталына алмаса, олар міндетті түрде суретке түсіріледі, буып-түйіледі, мөрленеді және аныктаушы, тергеуші, сот көрсеткен жерлерде сакталады.

Егер оқиға болған жерді карау, тінту және т.б. да тергеу әрекеттерін жүргізу барысында кұжат табылып, оған карау әрекеті жүргізілмеген немесе кұжаггы тергеушіге — сезікті, айып-кер, жәбірленуші немесе куә үсынған жағдайда қүжатгарға жеке тергеу қарауы жүргізіледі.

Тергеушіден алынатын күжаттар, яғни заттай дәлелдеме-лердің бүзылып, закымдануынан немесе қандай да бір взгеріске үшырауынан сактауға барлык шараларды коддануын талап етеді. Мүндай құжаттарды іске тігуге болмайды, олар бүктеме сызығы бойынша бүктеліп, жеке конвертте сакталады. Ескірген және жыртылған құжаттарды кағаз беттерінін астыңғы жағына жа-быстыруға, кыстырғышпен кысып коюға, карындаш, каламсап немесе үшкір затпен оларға белгі салуға болмайды. Көне (ескір-

ген) және жанған (өртенген) кұжаттарды мүмкіндігінше екі әйнектін арасына салып сактау қажет.

Кұжаттарды сараптамаға жібергенде оларды таза қағаздың арасына койып тығыз конвертке салу үсынылады.

Қүжаттарды карауды екі кезеңге бөлуге болады: біріншісінде — кайшылыктардың болу мүмкіндігін аныктау максатында қүжат-тардын мазмұны зерттелінеді, ал екінші кезенде — оның кандай да бір өзгерістерге үшырағандығы аныкталады.

Күжаттың мазмүнындағы қайшылықтар, оның жекелеген реквизиттерін салыстыру жолымен анықталады. Атап айтқан-да: бланктерін, мөр және мөртанбаларын, күжатты беру және бланкті дайындау мезгілдерін. Құжаттағы қайшылыктар, дүрыс дайындалған кұжат үлгісімен салыстыру арқылы ғана анықта-лады. Егер құжат бірнеше данадан жасалған болса, олардың барлығын салыстыру керек.

Бухгалтерлік құжаттарды қарау кезівде оған байланысты құжаттармен салыстырып, ондағы сандық мәліметтерге ариф-метикалық тексеріс жүргізу кажет.

Құжаттардың мазмұнын зерттеу кезівде — берілген мезгіліне көңіл бөліп, оларды күнтізбемен ал, кейбір жағдайда қүжаттар-ды беру орныменен салыстыру қажет.

Қүжатгың мазмүнын мұқиятталдау аркылы кұжатта берілген және көпшілікке танымал фактілер арасында, сондай-ақ істің нақты жағдайларындағы қайшылықтар анықталуы мүмкін.

Құжаттың мазмұнын зерттеу барысында интеллектуалдық және материалдықжалғандықанықталады. Қүжатгағы материал-дық жалғандықты, құжаттың мазмұнындағы өзгерістерді куә-ландыратын белгілерді анықтау үшін тергеуші кодда бар бар-лық техникалық кұралдарды (лупаларды, инфрақызыл және ультракүлгін сәулелердің көздерін өлшеу кұралдарын, жарық-фильтрлерді, электрооптикалыққұралдарды) пайдаланғаны жөн.

Кұжаттар шашыраңкы жарық, сондай-ак тік және қиғаш түсетін бағыттағы жарык, арқылы зерттелінеді.

Баспа мәтіндерін, мөр және мөртаңбаларын қарау кезінде сьізғыш, циркуль өлшеуіштерін пайдалану тиімді. Олар әріптердің өлшемдері мен (биіктігін, енін) олардың арасындағы арақашықтығының айырмашылығын аныктауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік мөр-бедерлік шеберханада дайындалған мөр мәтініндегі әрбір сөздегі әріптердің аракдшыктығы бірдей, ал дөнгелек мөрді бойлаған осьтер шенбер радиусы бойынша ор-наласады. Кұжаттарды карау жағдайлары мен нәтижелері Кыл-мыстық іс жургізу кодексінін баптарына сәйкес хаттамада: кұжаттың атауы, оның нөмірі, берілген куні, кімнін атына беріл-гевдігі, кұжаттың өлшемдері, онын жиектерінің (шеттерінің) сипаты, жыртылған жерлерінің, дактарының, бүктеулердің бо-луы, құжатты дайындауға колданған материалдардың турлері (қағаздың түсі мен тығыздығы, бояғыш заттардын түсі), транс-крипцияның, колтаңбалардың және мөр мен мөртаңбалардың орналасуы, қарау кезінде анықталған жалғандық белгілер си-патталып жазылады.

Хаттамада карау кезінде қолданылған техникалык кұрал-жабдықтар, оларды колдану шарттары мен тәртібі, техникалық құраддар қолданылған объектілер көрсетіледі. Қарау барысын-да табылған құжат және кұжаттың белгілері фотосурет әдіс-терімен де бекітілуі мүмкін.

Тергеушіге құжаттарды қарау, бекіту және алу кезіңде, әсіре-се, электрографиялық көшірмелерді, кұжаттық емес сипаттағы компьютермен теріліп принтерде басылған құжаттарды, ерек-ше жағдайларда мөртанбалары басылғанХұжаттарды т.б. карау кезінде мамандар үлкен көмек көрсетеді.

Құжаттарды криминалисткалык зерттеудің үш түрі карас-тырылады:

қолжазуды криминалистикалык зерттеу (қолжазбатану);

мәтін авторын криминалистикалық зерттеу (автортану);

кұжаттарды техника-криминалистикалык зерттеу.

Криминалистикалык автортанудын міңдеті қолжазба не бас-па мәтінінің авторын анықтау.

Техника-криминалистикалық зерттеудің мақсаты тергеуге маңызды кұжатгьщ алғашкы мазмүнын өзгертудін және күжат-ты дайыңдаудың әдісі мен жағдайларын аныктау. Осы аталған мівдеттерді шешу үшін арнайы ғылыми білімдерді және кри-миналистикалык әдістеме негізівде әр түрлі ғылым саласындағы әдістерді колдануды талап етеді.

Құжатгарды криминалистикалық сараптаудың пәніне кұжаттың түп нұскасын немесе жалғандығын аныктау жатпайды. Бұл кұкыктык мәселе болып табылатындықтан, оны тек қана тергеуші мен сот шешеді. Күжаттардын криминалистикалык сараптамасы - аныктама өндірісінде, алдын ала тергеуде және кылмыстык істер бойынша сот талкылауында және істерді аза-матгьІК процесте карау кезівде тағайындалады. Егер де ұсыныл-ған кұжаттын түпнұскасына күмән келтірілетін жағдайлар туындаса, мұндай сараптаманы тағайывдау қүқығы мемлекетгік нотариуска және нотариалдық әрекетті жүзеге асыратын лауа-зымдьі тұлғаларға (мемлекеттік нотариат туралы заң) беріледі.