3 1-тарау. МӘнерлеп оқУ
Сөйлеу қарқыны мен ырғағы (темп)
жүктеу/скачать 5,95 Mb.
|
Мәнерлеп оқу КІТАП
| 2.7. Сөйлеу қарқыны мен ырғағы (темп)
Мәнерлеп оқу мен тіліміздегі дауыс ырғағының әсерлі шығуының тағы бір тәсілі – сөйлеу қарқыны. Сөйлеу қарқыны да сөздің нақышты шығуының әсерлі тәсілінің бірі. Дауыс қарқынының түрлі реңктерін пайдалану сөзге ерекше бір өріс, ойнақылық, нақыш береді. Егер сөз бір қалыпты солғын үнмен қарқынсыз сөйленсе, ол өңі қашып сүреңсіз шықпақ. Мәнерлегіш тәсілдердің басқалары (негізгі дауыс сарыны, сөз сазы, екпін, кідіріс) сияқты сөз қарқыны да шығарма мазмұнына байланысты шықпақ. Ол орындаушының айтқысы келген ойымен тығыз байланысты болады. Мысалы, Тұманбай Молдағалиевтің «Қаздар қайтқанда» деген лирикалық өлеңін алсақ, оны оқығанда дауыс қарқыны баяу, мұнды үнмен шығады: Жайнап тұрған кешегі гүл ескіріп, Қара суық хабар тұр естіліп, Қаздар қайтып барады, оралмайтын Қанатына көктемді ілестіріп. Керісінше А.С. Пушкиннің «Қысқы кеш» өлеңінің басқы жолдары сергек, шат көңілді білдіреді. Оны жылдам қарқынмен оқу керек: Әрі аяз, әрі шуақ күн тамаша! Маужырап жатпақшысың достым қанша?.. Алайда, бұдан мәтінді басынан аяғына дейін бір ғана талғап алынған дауыс қарқынымен оқылады деген ой тумаса керек. Тіпті қысқа мәтіннің өзінде де дауыс қарқыны өзгеріп отырады, бірақ олар бір-бірінен жігі бөлінбей үйлесіп, бірегей болып естілмек. Дауыс қарқынын пайдалану ережесі мынадай: Мәтінді баяу қарқынмен оқу (бұлай оқу мектеп жасына дейінгі балаларға, қабылдауы шабан балаларға тиімді). Шығарма баяу қарқынмен орындалса, оның түрлі реңктері ерекше айқындалып, сөз мәнерлі шығады. Дауыс қарқынын дұрыс пайдалана білгенде оқылатын немесе сөйленетін сөз, сөз тіркестеріне, сөйлемдерге ойнақылық, шат көңілділік, бірқалыптылық, солғындық пен бояулық сияқты сан түрлі сипатта құбылтуға мүмкіндік береді. Басқа да мәнерлегіш тәсілдермен тығыз байланысты орындалып, бірін-бірі толықтырып шығарма мазмұнын сөйлеушінің тыңдаушыға әсерлі жеткізуіне мүмкіншілік жасайды. Сондықтан сөйлеу қарқыны орындаушының айтпақ ойымен тікелей байланысты. Мысалы, кез-келген ертегілерді оқи бастағанда баяу созыңқырап, асықпай бірқалыпты дауыс қарқынымен оқылады. Сол арқылы әңгімелегелі отырған оқиға, іс әрекеттің өте еретеде өтіп кеткені сезіліп тұрады да, бала бір таныс емес ғажайып сезімнің құшағына еніп бара жатқанын сезбей қалады. Дүниені оймен өрнектеп, қиялымен қызықтап жұмбақ дүниеге араласып кете барады. Ертегі мазмұнына байланысты оқиғаның ішіндегі кейіпкерлердің жағымсыз іс-әрекеттері сол іске лайықты оқыла бастағанда, кенет өзін-өзі жинақтап, бағанағы тәтті қиял, әсемдік әлемі ыдырап бара жатады да, келеңсіздік, жиіркенішті сезім алмаса бастайды. Бұдан дауыс қарқыны бір шығарманың ішінде оқиғаның мазмұнына сәйкес жоғары, төмен, орташа қарқынға ауысып, үздіксіз алмасып тұратынын байқауға болады екен. Соның өзінен көркем шығарманы оқу кезіндегі дауыс ырғағының сан түрлі иірімдері бала психологиясына қалай әсер ететіні байқалады. Олай болса, бала санасына із қалдырып, ұмытылмастай әсерлендіру кез келген мұғалімнің қолынан келе бермес. Алайда, мүмкіндігінше даярланып, жаттығу арқылы оған қол жеткізуге болады. Сонымен дауыс қарқынын кез келген ертегі кейіпкерлерінің сөзін оқып талдау арқылы түсінуге болады. Сөз қарқыны мәнерлеп сөйлеудің бір элементі бола тұрып, сөз сазының реңк бітімін түзуге себін тигізеді. Айталық, көркем сөз орындаушы Абайдың «Қыс» деген өлеңін баяу оқып не жатқа айтып, қыстың бейнесін зор денелі, ақ сақалды, демінен аяз бен үскірік бұрқыраған қарттың аяғын сықыр-сықыр нық, байсалды басып, үлкен салмақ сала келе жатқанын беймаза, сұсты, ежелгі жегжатқа теңеп көз алдыңа елестетеді. Керісінше. І.Жансүгіровтың мына өлең жолдары лепті қарқынмен тез оқылмақ: Тас домалай, Қырда жарқ-жұрқ Тау тулай, Найзағай Құз құлай, Түссін жай, Жер сілкінсін! Көк күрсінсін! Кетсін тұман, Мұз құласын, Бұлт көшсін, Қар кетсін!... Ақырасын, Соқсын жел! Егер біз ертегілердегі икемсіз, қорбаң аюдың образын оқып беретін болсақ, онда баяу қарқынды пайдаланамыз. Мысалы, «Маша мен маймақ» деген орыс ертегісіндегі аюдың: -Отырып алып түбірге, Самсаның жейін бірін мен! – деген сөзі баяу оқылады. Сонымен шығарманың мазмұнына орай сөйлеу қарқынының әр түрлі реңктерде пайдалану дауысқа ерекше дыбысталу, үн, нақыш береді. Бірақ мәтіннің мазмұнына байланыссыз қарқынды түрлендіре беру орындаушы сөзінің табиғилығын бұзады. Сондай-ақ, ешбір реңсіз бірсыдырғы қарқын сөзді жансыз етеді де, тыңдаушыларын жалықтырып жібереді. Көркем сөз оқушы сөйлеу дағдысына машықтануы қажет: ол – сөзді бірде жай, бірде тез, жеңіл, ашық, айқын дыбыстау деген мәнде болмақ. Әдеби мәтінді дауыстап оқуға не әңгімелеп беруге дайындалғанда ескеретін бір жайт, ауызекі сөйлегенде қарқын мен ырғақ құбылғыш келеді, тіпті бір сөйлемді аяқтағанша сөйлеу қарқыны көптеген себептердің салдарынан құбылуы ықтимал. Егер тыңдап отырған адам айтылған сөзге түсінбей қалса, толас жасап, әңгімені қайта бастау, жайлап түсіндіріп, негізгі ойды не кейбір жерлерін нақты етіп баса айту қажет. жүктеу/скачать 5,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|