Алғашқы орналастыру орындары

Қонақ үй индустриясының алғашқы кәсіпорындарының пайда болуы Ежелгі Риммен (б.з.д. 50 ж.) байланысты. Үлкен Рим империясында жұмыстармен жиі басқа жерлерге баратын әкімдер мен саудагерлер көп болды. Олар үшін қалалар мен елді мекендерде, басты жолдар бойында аялдау бекеттері салына бастады. Рим империясының құлдырауымен бірге (б.з.д. І ғасыр) бұл аялдау бекеттері мен таверналар тоқырап, тек орта ғасырларда сауда мен саяхаттың дамуына байланысты қайта жаңғырды. Еуропалық экономикалық қайта өрлеу дәуіріндегі қауырт дамуы, жаңа кәсіптердің, елдер арасындағы сауданың пайда болып, дамып, кеңеюі қонақ үйлерге деген қажеттілікті көбейтті. Сол кездерден бастап-ақ қазіргі қонақ үй индустриясының негізі қалана бастады.

Туризмнің қалыптасуындағы келесі кезең XІІ — XІV ғасырларда басталған кайта өрлеу және XVІІІ ғасырдағы Ағарту дәуірлері болды. Бұл ғасырларда оқу-білімінің, тәрбиенің, өнердің жан-жақты дамуына байланысты қоршаған ортамен танысу, тәрбие, оның ішінде әсіресе, дене тәрбиесі құралы ретінде, көп жағдайда балалар тәрбиесімен байланысты Европаның сол кездегі мемлекеттерінде, Батыс Еуропада, саяхаттар мен серуендер жиі пайдаланыла бастады. Олардың білім беру мен тәрбиенің маңыздылығы жайлы сол дәуірдің ұлы ағартушылары мен ойшылдары — Томас Мор, Руссо т.б. әр түрлі ойлар айтып, өздерінің еңбектерін жазып қалдырған.

Туризим толық түрдегі қоғамдық құбылыс және термин ретінде XІX ғасырда қалыптасты. Бұған ішінара сол кездегі параходтар мен темір жолдардың пайда бола бастауы әсер етті. 1815 ж. саяхатшы және жазушы Дж. Галиньяни Парижде ең алғашқы саяхат ұйымдастырды. 1829 ж. неміс саяхатшысы К. Бедекер өз бетінше саяхат жасаушылар үшін жол көрсеткіш кітапшалар дайындап шығарды. 1841 ж. ағылшын Томас Кук (1808 — 1892) алғаш Лестерде, сонан соң Лондонда коммерциялық (паушельдық — бірдей бағадағы) саяхаттарды ұйымдастырған алғашқы саяхаттар бюросын құрған, 1843 ж. ол теміржол вагондарын жалға алып және туристерді азықпен, ат сайыстарына деген билеттермен қамтамасыз ете отырып, алғашқы көп адамдық тур ұйымдастырған. Ал 1847 жылдан бастап Томас Кук Еуропаның әр түрлі елдеріне экскурсия билеттерін тарата бастады. Томас Кук халықаралық туризмнің негізін салушы болып есептеледі. 1854 ж. Т.Куктың бюросы үлгісі бойынша К. Ризель Берлинде алғашқы неміс саяхатшылар бюросын ашты. XІX ғасырдың екінші жартысында Еуропаның көптеген елдерінде туристік бюролар, фирмалар, клубтар ашылды. Мысалы, осы жылдары Лондонда велосипед саяхаты, Берлинде су саяхаты, Аустрияда тау саяхатшылар клубтары құрылып жұмыс істей бастады.

Дүние жүзінің экономикалық алдыңғы катарлы елдерінде кең көлемдегі туризм көп адамдық ұшақтардың пайда бола бастауының, автомобилдердің кең тарай бастауының, жол-көліктік жүйелердің дамуының, демалыс мерзімдеріне ақы төлеу жүйесінің ендірілуінің нәтижесі ретінде 1950 жылдардан бастап нығая бастады. 1970 — 80 жылдары туристер арасында көп таралған жақын жерлерге отбасылық автомобильдер саяхаттары, орташа және алыс қашықтықтарға жасалынатын авиачартерлік инклюзивтурлар, автобустық турлар мен теңіздік круиздік саяхаттар ұйымдастырды. Осы жылдары жаңа туристік аймақтар пайда болды. Халықаралық туристік ұйымдар, ішкі және халықаралық туризмнің рыноктары, туристік жарнама мен насихат сферасы қалыптасып, маркетингтің негізгі принциптері құрылды. Ал 27 қыркүйек —Дүние жүзілік туризм күні болып жарияланды. Дүние жүзілік туристік ұйымның берген ақпараты бойынша қазіргі кезде жыл сайын 2 — 2,5 млрд. туристік саяхаттар жүзеге асырылады (шет елдерге жасалынатыын саяхаттары қоса алғанда). 2000 ж. 390 млн. астам адам туристік саяхаттарға шыққан (дүние жүзі бойынша).

Туризмнің Рессей және бұрынғы ТМД елдеріндегі даму кезеңдері.

Рессейдегі туризм туралы алғашқы мәлімет XVІІІ ғасырға қатысты. 1777 жылдың желтоқсанында “Московские ведомости” газеті “Бөтен өлкелерге жасауға болатын саяхаттар жоспарын” газет бетіне басып шығарған. Бұл жоспарды құрған Мәскеудегі ақсүйектер пансионының иесі Вениамин Генш болатын. Ол Германия, Швейцария, Италия және Франция елдері бойынша осы елдердегі фабрика ісімен, өнермен және университеттермен танысу мақсатындағы саяхаттар үшін жас дворяндардың шағын тобын құруды ұсынды. Бұл жоспар туристік мақсатта шет елдерге коллективтік сапарларды ұйымдастырудың алғашқы қадамы болатын.

18 ғасырда Мәскеу және Санкт-Петербург қалалары бойынша алғашқы жол көрсеткіш басылымдар пайда болды. Олардың бірі: “Санкт-Петербургтың алғашқы 1703 жылдан салынуынан бастап 1751 жылға дейінгі тарихи, географиялық және топографиялық сипаттамасы” деп аталынады, авторы-архивариус Андрей Богданов (1779 ж.), ал екіншісі: өз бойында қазыналық көпірлердің, сарайлардың, шіркеулердің, монастырлардың, шағын көшелердің және үлкен көшелерің аттары бар императорлық, астаналық қала “Москваның суреттемесі” (авторы В.Г. Рубан, 1782 ж.) деп аталды. Бұл жолсерік кітапшалар сол кездердегі саудагерлерге арналған, тек жолаушылар мен көрушілерге арналып жасалынды. Богданов пен Рубанның және т.б-дың осындай жолсілтеме кітапшалары 18 ғасырдың аяғында жарық көрген Рессей астанасының ерекше жерлері мен олардың көркемдік бағасын сипаттайтын бірінші кітаптар болды.

19 ғасырдың 1-жартысында туризм Рессей азаматтарының тек бір ғана шектелген бөлігі (негізінен дворяндар мен көпестердің) айналысатын ісі болып қалып қойды. Саяхаттар көбіне батыс елдерге және Санк-Петербург пен Мәскеуге жасалды. Саяхаттар ұйымдастыратын арнайы мекемелер болған жоқ. Оларды насихаттауда саяхаттар туралы жазылған әдебиеттің рөлі жоғары болды. Мысалы ол жылдары Н.М. Карамзиннің “Орыс саяхатшысының хаттары” (1791 —1792), Н.И. Гречтің “Англиядан, Германиядан және Франциядан жол хаттары” (1839) т.б. кітаптар жарық көрді. Бұндай авторлардың көпшілігі шет елдерге жасалынған саяхаттарды сипаттап жазды. Ресейдің басқа бөліктеріне арналған жол сілтегіш кітапшалар пайда болды. Дмитриевтің “Мәскеуден Санкт-Петербургқа дейін және кері қарай жол сілтемесі”, 1847 ж. жарық көрді.

19 ғасырдың екінші жартысында орыс саяхатшылары Англиялық (дүние жүзі бойынша алғашқы тау саяхатшылары клубы 1857), Австриялық (1862), Швейцариялық (1863) т.б. тау саяхатшылары клубтары жұмыстарымен танысып, Альпі тауларындағы осы клубтар маршруттарымен жүріп өтті. Шет елдер клубтары үлгісімен 1878 ж. Тифлисте Рессейде алғаш рет тау клубы — “альпілік кавказ клубы және жаратылыстану әуесқойлары қоғамы” құрылған болатын, ол ресми түрде Рессейлік география қоғамының Кавказ бөлімшесінің құрамында болды. Алайда бұл қоғам көп жұмыс атқарған жоқ, небәрі 6 жыл да, бірнеше экскурсиялар жүргізіп, Кавказдың табиғаты туралы мақалалары бар бірнеше кітапшалар шығарды. Рессей туризмінің тарихында 1890 ж. Қырым тау клубы ретінде құрылған Қырым-Кавказ тау клубы көбірек із қалдырған. Бұл клубтың әсіресе Ялта бөлімшесі ерекше танымға ие болды, бұл бөлімшені ұзақ уақыт дәрігер В.Н. Дмитриев басқарды. Бөлімше Рессейде алғаш рет Қырымның ең қызғылықты жерлеріне; Бахчисарайға, Учан-Суға, Массандраға, Алупкаға, Ливадияға, Ай-Петриге көптеген туристік сапарлар ұйымдастырды. 1896 — 1913 жылдары бөлімше өткізген экскурсияларға 120 мыңнан астам адам Рессей қалаларынан келіп қатысты. Оқушылар экскурсияларын ұйымдастыруға ерекше көңіл бөлінді, олар Қырымға өз мұғалімдерімен бірге топ-топ болып (тіпті әр топта 150 адамға дейін) саяхаттар ұйымдастырған болатын.

1885 ж. Петербург өзінің алдына Европа елдерімен таныстыруды мақсат етіп қойған және коммерциялық сипаттағы “Дүние жүзінің барлық елдеріне жасалатын қоғамдық саяхаттар үшін құрылған кәсіпорын”, ол кейінірек 1895 ж. жол-анықтауыш кітаптарды шығарумен, Рессей әр түрлі қалаларда туристерді қабылдауға арналған қонақ үйлерді құрумен, өз мүшелерінің ұжымдық сапарларын өткізумен айналысқан, кейінірек аты “Туристердің рессейлік қоғамы” болып өзгерген “Велосипедші-туристердің Рессейлік қоғамы” құрылды.

1910 ж. соңғы аталған қоғам өз бетінше жасалатын көп күндік экскурсиялар үшін материалдық жағдайлары жоқ адамдар үшін Кавказға, Қара теңізге, Оралға және Ресейдің басқа да аудандары мен аймақтарына саяхаттар ұйымдастырды. қоғам мүшелерінің шетелдерге жасалынған саяхаттары қатысушы адамдарың өздері құрған маршруттар бойынша шағын топтар арқылы жүзеге асты. Қоғамның Бельгияның, Австрияның, Англияның, Италияның және басқа елдердің туринг-клубтарымен жасаған келісім шарттарының нәтижесінде Рессейден келген туристер жол билеттерін сатып алу, қонақ үйлерде орналасу, велосипедтерді жөнге келтіру және кедендік төлемдер кезінде т.б. жерлерде жеңілдіктерге ие болды. Қоғам сонымен бірге оқушылармен жүргізілетін экскурсияларға көп көңіл бөлді, олар туралы “Русский турист” журналында әңгімелер, мақалалар жиі жарияланып тұрды.

1901 ж. Мәскеу-Казан теміржолының директоры А.К фон Мекканың ұсынысы бойынша құрылған Орыс тау қоғамы өз мүшелеріне арнап Кавказға арзан саяхаттар ұйымдастырды, Сол үшін аттар ұстады, қонақ үйлер мен қонақ жайлар құрып, саяхатшыларды тау құрал-жабдықтарымен қамтамасыз етті. 1902 ж. Пятигорскіде, Кавказ Минералды сулары курорттарында демалушыларға экскурсиялық қызмет көрсету үшін Кавказдық тау қоғамы құрылғанды. Бұл қоғамның мүшелері Эльбрустың беткейлерінде “Кругозор” үйшігін салды, әскери-Осетин, әскери-Грузин жолдары бойынша, Эльбрустың етегіне, “Нарзандар” аңғарына арнайы маршруттар құрды. 1909 ж. Владикавказда тау клубы политехникалық қоғам жанынан құрылды. Кавказ туристер арасында кең түрде тартымды аймақ бола бастады. 1912 ж. Тифлисте туризмді Кавказда кең түрде қолдаудың басты комитеті құрылды. 1910 жылдары бүкіл ел бойынша Рессейде туристік қозғалыс қарқынды болды: көптеген қалаларда (Мәскеу, Ростов, Владивосток т.б.) экскурсиялық комиссиялар, бюролар, комитеттер, жеке туристік кеңселер құрылды. Олар туристік топтар мен жеке экскурсантардың астаналармен және губерниялық орталықтармен танысуы кезінде көмек көрсетуге арналды. Халықаралық туризмнің дамуына едәуір үлес қосқан 1908 ж. құрылған техникалық білімдерді тарату қоғамының үйлестіру бөлімінің экскурсиялық комиссиясы болды, ол 1908 — 1913 жылдары Германияға, Швейцарияға, Ұлыбританияға, Жапонияға және басқа мемлекеттерге 7000 мыңнан астам адам, оның ішінде, 4500 мұғалімдер (көпшілік адамдарға саяхаттар жеңілдіктермен ұйымдастырылды) жіберді. 1917 жылға дейін саяхаттар әуесқойлары тек астаналарды емес, солармен бірге, ірі губерниялық қалаларды, Қырым мен Кавказды игерді, Орта Азияда, Алтайда, Байкалда болды. Ішкі туризм шет елдерге қарағанда кең ауқым алды. Алайда мемлекеттік туристік ұйымдар бұрынғысынша құрылмады, туризмнің дамуы әуесқойлар мен жеке кәсіпкерлердің қызметтері бойынша айқындалды.

Кеңестер одағы кезіндегі туризмнің дамуы

Революциядан кейін бұған дейін өмір сүрген туристік қозғалыстың ұйымдастыру формалары: тау клубтары, экскурсиялық комиссиялар мен бюролар, жеке туристік кеңселер т.б. өздерінің өмір сүруін тоқтатты. Алайда 1919 жылдың ақпанында Халық ағарту комиссариаты жанындағы бірыңғай еңбек мектебі бөлімінде мектептердегі экскурсия жұмыстарын жандандыру мақсатында экскурсиялық секция құрылды. Ересектер арасында туризмді насихаттаумен Бас саяси ағарту кеңесінің экскурсиялық бюросы айналысты. Ол экскурсиялық әдіс-тәсілдемелер жасады, клубтар, кәсіподақтар т.б. ұйымдар жанынан ашылған экскурсиялық мекемелердің қызметтерін үйлестірді. Бұл бюро бірнеше экскурсиялық станциялар ашты. Олардың ішінде әсіресе Петроградта (1920 ж.) ашылған “Экскурсанттар үйі” станциясы өз қызметімен ерекше көзге түседі. Алайда экономикалық қиын жағдайларға байланысты бұл станциялар көп ұзамай жабылып қалды. Басты себебі экономикалық әлеуметтік жағдай деп есептейміз.

1920 жылдың басында бұрынғы, революцияға дейін болған рессейлік туристік қоғамдар (РТҚ) қайта жаңғырып, өз жұмыстарын жалғастыра бастады. 1927 жылдың басында жаппай-көпшілік туризмді дамыту үшін алғаш Мәскеу комсомол комитетінде, кейінірек Бүкілодақтық комсомол комитеті жанынан туризм бюролары ашылды, олар көптеген (20 мыңдай адам) әуесқойларды “пролетарлық туризм” деп аталған жаңа қозғалысты біріктірді. Туристердің өз еркімен құрылған қоғамдарын кеңейту мақсатында Рессей туристік қоғамы ашылды, оған 1928 ж. коммунистер мен комсомол мүшелері жаппай кіре бастады. қоғам жарғысы бойынша 1928 ж. кезексіз конференция өткізілді, жаңа басқарма сайланды, оның төрағасы болып партия және мемлекет қайраткері Н.В. Крыленко бекітілді. 1929 жылдан бастап РТҚ елдегі туристік қозғалыстың ұйытқысы болды, оның бөлімшелері көптеген басқа қалаларда, кәсіпорындарда, ұйымдар жанынан т.б. жерлерде ашылды. 1929 жылдың қаңтар айында бұл бұл қоғам пролетарлық туризм қоғамы болып қайта құрылды, жаңа жарғы қабылданды. Қоғам өзінің алдына туризмді еңбекшілер арасында кеңінен таратуды, туризмді әскерилендіру арқылы Кеңестер Одағының қорғаныс қабілетін нығайтуға көмек етуді, туризмге өлкетану элементтерін енгізуді мақсат етіп қойды. Пролетарлық туризм қоғамының бөлімшелері барлық жерде ашыла бастады, мүшлерінің саны 50 мыңға жетті, бір жылдың ішінде жасалған жорықтарға 300 мың адам қатысты. қоғам туристік кадрлар дайындай бастады, өзінің арнайы басылымдарының ішінде “Құрлықта және теңізде” журналы шыға бастауы дәлел.

1920 жылдардың соңына қарай елде туризмді ұйымдастырумен сондай-ақ Халық ағарту комитетінің шешімімен 1928 ж. құрылған “Советский турист” (“Совтур”) акционерлік қоғамы да айналысты. Оның мақсаты Кеңестер Одағының барлық аумағы бойынша турбазалар ашу және маршруттар құру болды. 1930 ж. елдегі туризмді дамыту жұмыстарын жақсарту мақсатында Халық комиссарлар кеңесі “Совтур” мен Пролетарлық туризм қоғамын қосып Пролетарлық туризм және экскурсия қоғамын құру жайлы шешім қабылдады. 1934 ж. Халық ағарту комитетінің Орталық балалар туристік-экскурсиялық станциясы құрылды. Халықаралық туризм бойынша ұйымдастыру жұмыстарымен бұл кезде 1929 ж. 11 сәуірде Еңбек және қорғаныс кеңесінің шешімімен құрылған Бүкілодақтық акцонерлік қоғам — “Интурист” айналысты. 1936 ж. Орталық Атқару комитеті туризм жұмыстарын өз еркіндігі негіздегі қоғам шеңберінде қалдыруды сапасыз деп тауып 17 сәуір күні туризм мен альпинизм бойынша барлық жұмысты Орталық атқару комитетінің жанындағы бүкілодақтық кеңесіне тапсырды. Осымен бір мезгілде бүкілодақтың кәсіподақ қоғамына альпинизм, жаппай туризм, алыс, жақын маршруттар бойынша жорықтар ұйымдастыруға басшылық жасау тапсырылған болатын. Бүкілодақтық кәсіподақ бұл мақсат үшін Туристік — экскурсиялық басқарма (ТЭБ) құрды. 1930 жылдары туристік кеуде белгілері, туристік клубтар пайда болды. ТЭБ көптеген ұйымдар мен оқу орындарында туристік бөлімшелер құрды, жоспарлы туристік маршруттар санын арттырды, бірқатар жерлерде туристік демалыс үйлерін салды, және турбазаларды жөндеуден өткізді. Соғыс кезінде көптеген турбазалар әскери емхана ретінде пайдаланылды.

1945 жылдан кейін ТЭБ-лар көптеген басқа жерлерде жұмыс істей бастады. Жаңадан турбазалар ашылды. 1950 ж. 67 туристік базаларда 40 мың адам демалса, 1955 ж. туристік базалардың саны 100-ге жетті. Өз бетінше ұйымдастырылатын туристік жұмыстар қайта өрлей бастады. 1949 ж. туризм біріңғай бүкілодақтық спорт классификациясына ендірілді. 1950 жылдары туризм дене тәрбиесі факультетерінде жеке сабақ болып ендірілді. 1958 жылдың маусым айында Бүкілодақтық комсомол комитеті шетелдік жастар ұйымдары мен туристер алмасу ұйымдастыру және Халықаралық жастар туризмі бюросын — “Спутникті” құру жайлы шешім қабылдады. 1962 ж. ТЭБ орнына Туризм бойынша орталық кеңес, ол 1969 ж. Туризм мен экскурсия бойынша орталық кеңес Бүкілодақтық кәсіподақтар қасынан құрылды. Кәсіподақтар қарамағына өз бетінше ұйымдастырылатын туризм толығымен көшті. Туризм сферасы бойынша кәсіптік шеберлікті жетілдіру үшін 1970 ж. Сходня қаласында (Мәскеу облысы) туризм-экскурсия қызметтерінің мамандығын көтеру үшін Орталық курстар ашылып, ол кейіннен, 1982 ж. Туристік-экскурсиялық ұйымдар қызметкерлерінің мамандығын жетілдіру институты болып қайта құрылды. Көптеген университеттердің география факультетінде 1960 —70 жылдары “Өлкетану және туризм — өлкетану жұмыстарын ұйымдастырудың әдістері” мамандығы ашылды (Дондағы Ростовта, Минскде, Киевте, Тбилисиде, Ташкенте т.б. жерлерде). 1979 — 80 ж. Мәскеуде елдегі ең ірі (9,5 мың орындық) қонақ үй комплексі “Измайлово” т.б. қонақжайлар мен (туристер үшін) орындар ашылды. 1988 ж. турбазалар мен қонақ үйлерде 42 мыңдай адам демалды, экскурсанттардың саны 207 млн адамға жетті.

Қазақстандағы туризмнің дамып қалыптасуы.

Қазақстандағы туризмнің қалыптасып, дамуы 1920 жылдардан кейін басталды. Республикада құрылған алғашқы оқу орны — Абай атындағы қазақ педагогикалық институтының дене дайындығы кафедрасынан республика аумағы бойынша жорықтар ұйымдастырыла бастады. Бұл жорықтар шаңғы, тау және жаяу туризм бойынша ұйымдастырылды. Шаңғы туризмі бойынша Іле Алатауымен және оның етегімен және Қырғыз Алатауы етегімен Бурное селосына дейін Жамбыл облысының Жуалы ауданының орталығы жорықтар ұйымдастырылды. Бұл жорықтарды ұйымдастырушылар тау туризмінің және альпинизмнің мамандары болды (Белоглазов, Зимин т.б.). Жаяу туризм бойынша жорықтар Іле Алатауы арқылы Қырғызстан аумағына ұйымдастырылды (Сонгкөл, Нарын, Буам шатқалы, Көкшел-тау т.б.). Бұндай жорықтарға институт студенттері де қатысты. Жорықтар 1941 жылға дейін жалғасып тұрды.