3. ҚАбдолов әдебиет теория – сының негіздері жоғары оқу орындарына арналған оқУ ҚҰралы мазмұНЫ

Бірінші мысалдағы метафора Гималайды біресе көктің кіндігіне, біресе жердің түндігіне балап, әшейін бір жер атын қолма-қол заттандырып, тауға көл-көсір мағына берсе, екінші мысалдағы ауыстырулар (ақ сынап, жасыл кірпік) қырдағы айдын көл мен бала құраққа айрықша сұлу сымбат бітірген. Үшінші мысалдағы метафоралар ап-ашық әсірелеумен ұштастырылып, жер мен көктен, 'күн мен көлден тұтасқан асыңқы бейне жасаған да, ақынның туған республикаға деген махаббаттына, мақтаныш сезіміне өзгеше ажар берген.

Жоғарыда біз бір сөздің ретінде ауыстырудың ұлғайған, күрделі түрі болатынын атап өкенбіз. Күрделі метафора жасаудағы мақсат та — сөзді құбылту арқылы үғымды тереңдету; ой образын үстемелей, өсіре келе оның әсерін күшейту.

Мен — тауда ойнаған қарт Мен бір шарға ұстаған —

Табаным тасқа тиер деп Шабуын таппай кетілдім,

Сақсынып шыққан қиядан.. Қайрасаң тағы жетілдім...

(Махамбет.)

Ақын өзін маралға баласа, маралдың, күллі қасиетін, балтаға баласа, балтаның барлық ерекшелігін еселей төкпектетіп айту арқылы өлеңге де айрықша өкпін, қайсар күш дарытып, оқырманды отты сөз, өр мінезбен би-леп, баурап әкетеді.

Орысым — тағдырласым, Өмірде жан сырласым,

Оқуда әліптесім; Өнерде әріптесім.

Қазақ ақыны орыстың өзімен тағдырлас екенін атау-мен тынбай әрі нағыз сырлас, әрі әліптес, әрі әріптес екенін үстемелеп айтып, үлкен достықтың сыр-сипатын кеңірек, ұзағырақ толғайды. Бұл арада бір шумақ өлең тү-гелдей ауыстыруға — күрделі метафораға айналып кеткен.

1964 жылдың жазында Алматынын, күншығысындағы тау үстінде көз жасындай мөлдіреп жататын атақты сұлу. Есік көлі қас пен көздің арасында жоқ болды. Осы оқиғаға Қуандық мынадай әдемі өлең жазды:

Күйдірген хан мен қазыңды, Жоғалды алтын балдағым,

Күндеген талай патшалар Салып ем көзін лағылдан,

Ұрлаттым гауһар тәжімді! Қапа боп жанды қармадым!

Қай жақтан табам, бәтшағар? Қақты екен қандай қағынған?

232

Інжуден еді жиегі, таңбам,—

Сұқтанған еді-ау талай жан! Көрдіңдер қайсы ой-қырдан?

Өзегім от боп күйеді. Пері боп ұшты ғашығым,

Дертіне дәт қып төзбедім

Арылдым алтын алқамнан Есігім — есіл асылым,

Жақұтпен үзіп, ойдырған. Түскендей ағып көздерім'..

(Қ. Шацрытбаев.)

Осы өлеңдегі оқыған адамның жан-жүрерін жұлқып-жұлқып қалатын күш пен әсер ақын сәтті іздеп тапқан сұлу метафораларда жатыр. Әр шумақ Есіктің өзі емес, әр түрлі балауын баптайды да жоқтайды: патшалар кие алмаған гауһар тәж бен лағыл көз алтын балдақтан, жиегі інжу шар айна мен жақұттан үзіп ойдырған алтын алқадан айырылу, шынында да, адамның іші күйгендей оқиға. Осының бәрін ақын сіздің ойыңызға ұлғайған ме-тафоралар арқылы ұялата келіп, ең соңында “Есігім— есіл асылым, түскендей ағып көздерім”,— деп зар илегенде сіз де амалсыз аһ ұра жаздайсыз...

Енді мына шумақты оқыңыз:

Түлкі қыз қызыл алтай, кер марал қыз,

Ақ қоян, бозша байтал, ақша нар қыз

Қымыздай балға ашытқан тәтті қызға,

Жігіттер, бәріңіз де сұқтанарсыз

(/. Жансүгіров.)

Саңлақ ақынның шабыты тау өзеніндей тасыған тұста ауыстырулардағы алшақтық түгіл карама-қарсылықтар да сымға тартқан күмістей сылдырап, керемет келісім табатын секілді: сұлу қыз алтайы түлкіге не кер маралға балана ма, ақ қоянға не ақша нарға балана ма, әрілесе, •• тіпті, бозша байталға балана ма, бәрібір, біздің көз алдымызда жан тебірентер сұлу суреттер ғана тұтаса жайылып, Қыз Жібектің, аңызға айналған көшіндей тізбектеліп өте береді. Біз қараймыз да сүйсінеміз, сүйсінеміз де қараймыз, — көз ала алмаймыз. Бұл да — өлеңдегі ұлғайған метафораның әсері, құбылтудың күші.

Ауыстыру жеке сөздерде немесе сөйлем ішінде ғана ұлғаюмен тынбай, кейде бүкіл шығарманың өн бойындағы бейнелеу тәсіліне көшуі де мүмкін. Мәселен, Горькийдің атақты “Дауылпаз туралы жырында” кәдімгі жай ға-на жаратылыс құбылыстарына тура тірі кісінің мінезі, кылығы, әрекеті беріле — жансыз табиғат жандандыры-

233

ла суреттеледі: қанатымен толқынды жанап, енді бірде оқтай зымырап бұлтқа еніп, саңқ-саңқ еткен Дауылпаздың қимылы ештеңе емес-ау, тіпті “құс даусынан бұлттар шаттық үнін еститінін... бұлттар төмен сусып, теңізге қонақтайтынын, ән салатынын” қайтерсің? Жә, мынау ше: “Әуе дауылы толқындар тобын балуан құшағына қысып алып, айбарлы ашумен жартасқа лақтырады, тау тұлғалы асқар толқындарды шаңдай шашып, тозаңдай тоздырады”. Қысқасы, бұл шығармада жансыз табиғат құбылысы кәдімгі тірі кісінің қылығымен ауыстырыла суреттелген. Құбылтудың (троптың) мұндай түрі—к е й і п т е у (грекше ргоsорорёiа, орысша олицетворение).

--Аптығып асау інің келді, аксақал'

Тау, тасқа, адамзатқа салып жанжал.

Дем алайын деп келдім, аш қойныңды,

Сәлем-сауқат әкелдім, қош көріп ал,—

деп айны-қатесіз адамша саудырап сөйлеп тұрса, қартаң Қаспий, қалғыған қалпы, анау әкелген “бұғы мен маралға, адамнан тартып алған көп малға, ер-тоқымы, атымен, қаруымен тұтқындап әкелген ер шеркеске”...— біріне риза болмай ма, кім білсін, “өзін де ашпайды, тіл де қатпайды. Амалы құрыған Терек ақырында:

-Азырқандың, білемін, ақсақал шал,

Тентегіңнің сөзіне құлағын, сал.

Қазақ-орыс қатыны бір сұлуды

Әкеліп ем, қайтейін, оны-дағы ал! —

деп бағанадан бері қимай тұрған аяулы асылын ұсынғанда ғана:

Кәрі Каспий қара көк көзін ашты,

Жылы жүзбен Терекке амандасты...

Каспидің, Абайша айтқанда, “жыбыр қағып, қозғалып, сылқ-сылқ күлген” шайтан шалдың одан арғы қылығы мен қимылы да — аумаған адамның мінезі мен әрекеті— керемет кейіптеу.

234

Кейіптеу — қазіргі әдеби туындыларымызды да құбылта, құлпырта қолданылып келе жатқан әдемі тәсіл:

Сүйді жаз әбден беріле: Сілтеді суык қанжарын.

Әкетпек еді ұзатып, Жас жігіт қыршын өлді де,

Өзінің. жылы жеріне..., Қалдырып кетті жан жарын.

Жолшы қазақ — сол казақ Жұлқылайды етектен

Кете берді тепеңдеп, Құлағына сарнайды;

Сол қазақты жел мазақ Қейде алдынан жетектеп,

Ете берсем екен деп; Кейде артынан қалмайды.

(X. Ергалиев.)

,

Алдыңғы екі шумақта Әбділда әдеттегі кыс пен жазға әдеттен тыс мінез бен әрекет беріп, жансызға жан сала суреттеу арқылы ойды биік философияға көтеріп әкеткен болса, кейінгі шумақтарда Хамит Бетпақтың беймаза желін құдды тірі кісідей құбылтып, оған кызық-қызық қылықтар жасату арқылы өзі 'суреттеп отырған шындыққа тағы бір тың шырай береді, шынайы сыр дарытады.

235

Дегенде кораз айтты;:

.--Сенде де ес жоқ

“Кукара-ку” болмай-ақ мен шақырған,

Таң атырып, онсыз жұрт күн батырған.

(А. Тоқмағамбетов.)

Асқардың қораз арқылы пернелеп айтып отырған ұғымы — пәтуасыздық, парықсыздық.

Дүние жүзілік әдебиет тарихына қарап отырсақ, пернелеу арқылы дерексіздік деректілікке көшіріліп қана қоймаған, қызық-қызық аллегориялық образдар жасалғанын көреміз. Мысалы, Данте жазған әйгілі “Тәңрінің тәлкегінде” арыстан, тағы мысық, қаншық қасқыр тәрізді аңдар арқылы адамға тән әр түрлі құштарлықтар пернеленіп қана қоймайды, бірсыпыра бейнеленеді, кәдімгі көркем образдар жасалады. Қазақтың ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдерде бейнеленетін тұлғалар түгелімен — ал-легориялық образдар. Кейде тіпті Фонвизиннің Простаковы мен Правдині, Грибоедовтың Скалозубы мен Молчалині, Гогольдің Ляпкин-Тяпкині мён Собакевичі секілді Майлиннің Мырқымбайы мен Мүсіреповтің Қоңқайы-ның, Мұқановтың Итбайы мен Мүстафиннің Сойдақтісінің аттарының өзі олардың мінез-құлқындағы аллегориялық сипатты нұсқап көрсетіп тұрғандай.

Құбылтудың бір түрі — астарлау, яки с и м'в о л (грекше sутbоIоп — шартты белгі) —бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас басқа бір нәрсеге, не құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстырып, бүкпелей бейнелеу, ойды да ашық айтпай, тартымды тұспалмен түсіндіру. Мұның өзі ой мен образға әрқашан астыртын, бұлдыр мағына береді деу де қате (символды символизмнен айыра білу керек); ең бастысы — символ сөз өнерінде көркем кестеленіп отырған шындыққа әсем ажар, байсалды философиялық астар береді, шығармаға бір түрлі сыршыл сипат бітіреді. Астарлы шығарманың идеясы жалаң, жалаңаш көрінбейді, автордың ой толғаныстары арқылы көңіл ұйытып, көкірекке терең ұялайды. Пушкиннің “Анчары” мен Лермонтовтың “Желкені”, Тютчевтің “Фонтаны” мен Блоктың “Әдемі әйел жайлы жыры” — әлгі айтқанымыздай сұлу сыр мен сезімге толы астарлы өлеңдер,

Отырмын теңіз бойында, Соғады толқын шың, жарды

Ойнайды дауыл ойымда. Шертеді көңлім мұқлы әнді.

236

Достарым қандай көп еді. Көпірген теңіз төңірегім,

. (Ә. Тэжібаев.)

Әдемі өлең! Аз ғымырында әрқашан ақ ылды болу үшін әркім-ақ айрықша ескеруге тиіс бір шындықты ақын көз алдында төңбекшіп жатқан теңіздей ағыл-тегіл философиялық сырға шомылдырып, шүлен шабытпен жырлаған. Бұл өлең — символмен бірге психологиялық параллелизмнің де (бұған кейін тоқталамыз) үлгісі.

Қабағын түйіп құз тас тұр, Шық моншақтап — шыпшып тер,

Төңірегіне парық сап; Сорғалар жасы жүзінде...

Шыңында шулап құстар жүр, Сол құзды көр де — мені көр,

Айнала ұшып шарықтап. Ойға бір шомған кезімде.

Кеудесі жалын қара бұлт

Келеді төніп аспаннан.

Алып құз тас сұп-сұрғылт

Жамылып шапан — боз тұман.

(Қ. Аманжолов )

Адамның көз алдын табиғаттағы бір алуан таңғажайып, тамаша суреттерге толтырып, жанын тебіренте толғандырып әкеледі де, осыдан әркім өзінше түйін түйді-ау деген тұста ақын өзінің түңғиық терең ой үстіндегі қалпын дәл әлгі көк терге түскен қүз таспен салыстыра жарыстырып жібергенде, бұл астардан аңғарылған сыр мен шындық көкейге уыздай ұйып, қонады да қалады.

Құбылтудын, бір түрі — а л м а с т ы р у, яки м е т о н и м и я (грекше теfопутіа — қайтадан атау) — ө з а р а ш е к т е с з а т т а р м е н с е б е п –т е с қ ұ б ы л ы с т а р д ы ң, ө з а р а б а й л а н ы с т ы ұ ғ ы м д а р мен ш а р т т ы с ө з д е рд і ң б і р і н і ң о р н ы н а б і р і н қ о л д а н у. Мұның да әдеби тілде атқарар қызметі әжептәуір: кейде ой ықшамдығы үшін, кейде образ нұсқалылығы үшін қажет. Чехов былай депті: “Сұраншы әйелдің жоқ-жітіктігін ақғарту үшін көп сөз жұмсап, оның бейшара мүскін қалпын қазбалаудың қажеті жоқ, иығындағы өрім-өрім жирен жамылғысын әшейін атап өтсен, жетіп жатыр”. Осынау жирен жамылғы секілді әр нәрсенің бар болмысын бір-ақ танытар шағын деталь — метонимия.

Сөгетін Гомер, Феокритті, Өзі сұлу, өзі ақын.

Оқыды бірақ Адам Смитті... Пікірлері Қантқа жақын

(Пушкин.)

237

Бұл арада әдеби, не философиялық шығармаларлы көп пікір, ұзақ әңгіме орнына авторлар ғана аталып отыр. Онегин Гомер мен Феокритті сөксе,— олардың дері емес, шығармаларын ұнатпағаны; Адам Смитті оқыса,— оның өзін емес, щығармасын оқығаны. Сондай-ақ Ленскийдің пікірлері Қантқа жақын болса,—' атақты философтың өзіне емес, дүние танымына жақын болғаны. Бірақ мұның бәрін Пушкин ащы шектей шұбатып жатпайды, алмастыру тәсілімен атап-атап .қана өте шығады.

Сүйіншіге шапқанға.

Болыстың семьясын, туған-туысқанын түгел тізіп жатқан Абай жоқ, бәрін үйі деген бір ғана сөзбен алмастырады. Әрине, мәз болған үй емес, үй ішіндегі адамдар екені өзінен-өзі түсінікті.

Қасиетті қабірге қасіретті Герат жас төкті.

(Айбек.)

Автордың айтып отырғаны — Навоидың қазасына Герат тұрғындарының түгел қайғыруы.

Мамасы, босат, еркімен өссін тал шыбық!

Ауа мен күнге, ай менен нұрға малшынып.

Бұлқынып жатыр, ұмтылып жатыр, қарашы,

Кішкентай жүрек көрсетіп жатыр қарсылық!

(М. Мақатаев )

Ақынның тал шыбығы да, кішкентай жүрегі де — өзінің сәби бөбегі; ұғым метонимия тәсілімен шартты түрде әдейі өзгертілген. Кішкене жүрек, бір жағынан, м е г з е у, яки с и н е к д о х а (грекше зупеһсіосһе — арақатысын ашу) тәсіліне де көшіп тұр. М е г з е у — алмастырудың бір түрі — б ү т і н н і ң о р н ы н а б ө л ш е к т і немесе к е р і с і н ш е, ж а л п ы –н ы ң о р н ы н а ж а л қ ы н ы немесе к е р і с і н ш е қ о л д а н у.

Дұғай сәлем жазамын Күйісбайға,

Бермек болған айғырдың көзі қайда?

Алдамшы атанғанның несі пайда?

238

Аудитория есігінен буаз портфель бұлт етті де, ізінше ақ жібек шалбар-дың бір балағы мен ақ кенеп ботинка кірді. Бұлардан сәл кейій көрінген сарғыш салом шляпаның астындағы төртбак адам үнсіз жымиып, күліп келе жатты. (“Өмір ұшқыны ”)

Бұл арадағы мегзеу сөздерге қарап әдеби каһарманның, сырт пішінін, кескін-кейпін ғана емес, жүріс-тұрысындағы ерекшеліктерді қоса аңғарып, оның мінез-құлқын топшылауға да болады.

— Әй, сақал! Бұл арадан Плюшкинге калай баруға болады? (Гоголь.)

Синекдоха арқылы адамның орнына оның. сақалы ғана алынған.

Яки жетпіс, яки жүз, Мейлі көктем, мейлі күз,

Яки өтті сексен жыл — Оны қайтсін Бетпақ шөл?

Бәрібір сол Бетпақ түз, Бәрібір сол сұрғылт тұз,

Бәрібір сол сексеуіл Бәрібір сол тентек жел.

(X. Ерғалпев )

Қараңыз,қаптап жүрген синекдоха және әрқайсысы-ақ өз орнында ойнап кеткен. Жетпіс, сексен, жүз... Бетпақдала басынан қанша жыл өткенін ақын, әрине, санаған жоқ және санай алмайды. Сөйтсе де мына мегзеулер біз үшін — нақты ұғым, затты дерек. Көктем бе, күз бе,— бәрібір... Демек, бұл екі мегзеуге қарағанда, Бетпақ шөл — жылдың төрт мезгілінде де және бір жыл емес, мың жылдың төрт мың мезгілінде де міз бақпайтын қу медиен, құла түз. Ақын бір ғана сексеуіл арқылы біздің көз алдымызға Бетпақдаланың, барлық жұтаң табиғатын елестетсе, бір ғана тентек жел арқылы күллі қытымыр, қатал мінезін танытады. Мегзеу тәсілімен аз сөйлеп, көп аңғарту деген осы болады.

Төрт өрме қамшы сарт етті, Топылдап тиген тұяқты

Арғымак, атқып жұлқынды. Тозаңы жердің, өрілді.

Жанары қыздың, жалт етті, Дүйім ел тұрып бұ жақтан

Жарыса желмен ұмтылды. Күледі гулеп көңілді.

Ылғи ғана әр нәрсенің шеті, бүтіннің бөлегі, көп үғымның аз түйіні: қамшы сарт етті, қыз жанары жалт етті, арғымақ жұлқынып. ұмтылып қалды, тұяқ (әрине, тұ-

239

яқтар) топылдай жөнелді, тозаң ^г(әрине, көпше мағынада) өріле берді, көңілді ел (әрине, көп-көп адам) жамырай күліп, гулеп жатты... Иә, ақын әр нәрсенің шетін ғана, бүтіннің бөлегін ғана сараң көрсеткен секілді еді, бірақ біздің көз алдымыз қым-қиғаш қызық қимылға, тұ- тасқан құбылысқа, сан алуан суреткё толды да кетті. Бұ не ғажап?.. Ойлану керек. /

--Қайтсін, қолы тимепті,

Өлеңші, әнші есіл ер!

Ала жаздай ән салсаң,

Селкілде де, билей бер!

(Крылов — Абай)

Сырттай қарағанда, құмырсқа шегірткенің ала жаздай ән салып, көгалды қуып гөлайттап кеткенін қитықсыз дабылдап, түсініп, өлеңші, әнші есіл ерді кәдімгідей мүсіркеп тұрған секілді. Ал енді осы “мүсіркеудің” астарына үңілсек, мырс-мырс күлкі, келеке тұрғанын кө-реміз. Иронияда, міне, осындай бүркеншік сын, сырты тәп-тәтті болғанмен, іші ап-ащы әжуа жатады; ирония әдеби тілдің түрі мен сырын осылай құбылтады.

“Әй!” деуші ең кеше бұйырып, Аз кунге бөсіп, ісінген

Әйдіктеу қызмет алғанда. Бір күнде даусын тусірген

“Әу!” дейсің бугін иіліп, Лауазым байғус кушіннен!..

Орныңнан тайып калғанда.

Бұл — ешқандай бүркеншіксіз тура айтылған шымыр, ширақ, улы һәм уытты мысқыл, масқара мазақ.

Жұмысы туссе жалтаңдап, Күлгірсумен күні озған,

Жағынып келер жаныңа. Құлқыны арын билеген.

Жұмысы бітсе талтаңдап, Жасанды, жаны қағаздан,

Жоламай кетер маңыңа. Сақтасын құдай сабаздан.

Қысқасы, сарқазм шығарма тіліне қылыш жүзіндей өткір сұс, тиген жерін тіліп түсер тегеурінді күщ бітіреді.

240

Құбылтулың бір түрі — ұ л ғ а й т у, яки г и п е р б о л а (грекше һурегһоіе — үлкейтілген, қомақты); тағы бір түрі — к і ш і р е й т у, яки л и т о т а (грекше •Шоіез —карапайым, қораш). Бұлар да суреткердің тілі мен стиліне бірсыпыра бояу қосады, сөздегі суретті түрлендіреді, өзгеше өрнектер төгеді, сөйтіп, көркем шығарманың оқырманың әсерін арттыра түседі.

Төменгі ерні жер тіреп ..

Жер мен көктің арасы түп-түгел ауызға айналып кеткендей... Немесе осы жырдағы:

Жауатын күндей күркіреп, Тозаңынан адасты.

Жаңбырдай тері сіркіреп, Аттың, жолы қазылды.

Құбылып ойнап жер басты. Ұмтылғанда қысыльш,

Жалғаса ұшқан қоңыр қаз' Бес жүз құлаш жазылды •

деген үлғайтулар да аттың шабысын ақылға сыймайтын әлдебір қиял-ғажайып құбылысқа айналдырып, оқырманды оқыс елең еткізеді.

Ал литота, гиперболаға керісінше, шамадан тыс ұлғайтылған құбылысты енді құлдырата кішірейтіп көрсетеді:

От орнындай тұяқтан Бір тұтамы қалыпты.

Оймақтайы қалыпты. Жалбыраған жалынан

Етектейін еріннің Жалғыз қарыс қалыпты.

Екі елісі қалыпты. Бір құшақтай кұйрықтан

Қиған қамыс құлақтан Бір уыстай қалыпты.

(“Ер Тарғын”.)

Бұл мысалдарға қарағанда, ұлғайту мен кішірейту тәсілдері ауыз әдебиетінде, әсіресе батырлар жырында, көп қолданылған. Ондағы мақсат — тыңдаушы жұртқа тосын әсерлер туғызу, оларды кызықтыру, сөйтіп, суреттеліп отырған образды шындықты көңілге ұялату.

Ұлғайту мен кішірейтудің небір қызық үлгілерін казақтың ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдерден көруге болады.

Түгестім сапты аяқпен Сырдың, суын,

Он нарға артып жүрмін қыздың. буын

Еншіге атам берген мың, қоянның.

Соғымға сойып алдым барлық туын.

241

Қайныма карға мініп ұрын бардым,

Күйеуден өнім қатар бұрын бардым.

Айғырын шегірткенің ұстап мініп;

Алдында қайын атамның қырыңдадым.

Ал мына шумақта гипербола мен литота бірге, аралас жур:

Аспанға алты жерден тіреу қойдым.

Той қылып, мың масаны сонда сойдым.

Жүрегін біреуінің төрт бөліп жеп,

Нансаңыз өмірімде бір-ақ тойдым.

Бұл мысалдарға қарағанда, ұлғайту мен кішірейту тәсілдері -қазақ фольклорының нұсқалы әрі 'қызық саласы — өтірік өлеңнің тілін құбылтып қана қоймай, оның тура жанрлық табиғатына айналып кеткен.

Ұлғайту мен кішірейту тәсілдері жазба әдебиетте де,— поэзияда, көсем сөздерде (публицистикада), комедиялық һәм трагедиялық шығармаларда қолданылады. Бұл ретте, Т. Жароковтың “Күн тіл қаттысындағы”;

Қарыңды қағып су қылдым,

Суыңды сілкіп бу қылдым,

Түніңнен таң атқыздым,

Жеріме жұлдыз жаққыздым...

деген тұсты кезінде профессор Жұмалиевтің гипербола деп білуі өте орынды. Сонымен қатар ұлғайту мен кішірейту біздің қазіргі әдебиет-імізде көбіне ә с і р е л е у, яки г р о т е с к (французша ёгоіез^ие— оқыс, оқшау, оспадар) түрінде көрінетінін атап өткен жөн. Әсірелеу де әдебиет пен өнердегі көркемдік тәсіл; мұнда адам немесе адам өмір кешкен ортаның шындығы кейде кісі күлгендей, кейде жан шошыған-дай оқшау халде әдейі өсіріле, не өшіріле суреттеледі. Әдеби тілді құбылту ғана емес, әр түрлі әдеби образдар жасау үстінде әсірелеу тәсілін ұтықты пайдаланған жазушылар көп: Францияда Рабле, Англияда Свифт, Германияда Гофман, Италияда Пиранделло — әсірелеу тәсілін, тіпті, әдеби сгиль дәрежесіне дейін көтерген суреткерлер. Өткен ғасырдағы дүние жүзілік классикада Гоголь мен Гюго немесе Салтыков-Щедрин тілі мен стиліндегі әсірелеудің орны өз алдына

242

В. Маяковскийдіқ әлемге әйгілі “150000000”, сол сияқты Аңдрей Вознесенскийдің “Оза” поэмаларынан көруге болады. Ал қазіргі қазақ әдебиетіне көз салсақ, Ғабит Мүсірепов шығармаларындағы юмор мен сатираның оқта-текте шын мәніндегі гротеск сипатына көшіп отыратынын байқар едік. Бір ғана мысал:

Жұман — Алтай-Қарпыққа мәлім тапал адам. Бірақ денесі төртбақ, сом жаралған. Көлденені күректей мұқыл тырнақты саусақтары — келінің сабындай жұп-жуан. Қылтанақ шығып көрмеген қасқа иегінен тағалы ат тайып жығылғандай. Салбырай бастаған ұртына дейін табиғи тәртіпті бұзбай-ақ келген бурыл сақал қасқа иектен тайып кеткендей, алқымға барып ұйлығып калыпты да, сақалдан гөрі ұйысып қалған көк шулан жүнге көбірек ұқсап тұрады. Жүзінің басқа мөрі түгел өшуге жақындап, ескі теңгеліктей көмескі тартқан. Бар мінезі — көздерін жартысынан асыра жауып алып, енді етегін көтерместей біржола түйілген қабақта ғана қалған сияқты. (“Оянған өлке”.)

Бір ескеретін нәрсе — ұлғайту мен кішірейту, я болмаса әсірелеу тәсілдерін қолданғанда аса сақтық, шеберлік керек; бұларды олақ қолдану, не болмаса бұлармен орынсыз әуестену жайдақтыққа, жасандылыққа апарады.

Қысқасы, көркем сөзді ажарлап қана қоймай, оны мазмұн жағынан да, пішін жағынан да құбылта құлпыртып, әрқашан “тілге жеңіл, жүрекке жылы тигізудің,” тәсілдері көптен-көп; жоғарыда солардың кейбіреулерін ғана атап өттік. Айта берсөк, тіпті т а б у (полинезейше іари — бәрін белгімен білдіру), п е р и ф р а з (грекше регірһгазо — қайта айтып беру), э в ф е м и з м (грекше еирһетео — сыпайылап сөйлеу) тағы басқа осылар тәрізді ауыстыру амалдарының, да бір-қыдыру тіл құбылтар мүмкіндіктері бар және 'бүл тәсілдер, реті кел-генде, кейбір әдеби шығармаларда қолданылған, қолданылып та жүр. Мәселен, 'баяғыда дәстүрлі ибамен Қамысбай, Өзенбай, Қойшыбай, Қасқырбай, Бәкібай, Қайрақбай деген қайнағаларының атын атауға именген жас келіншектің қамыстан арғы өзеннен су алып қайтқан бет-те қасқыр тартқан қойды 'бәкімен -бауыздап келгенін ашьш айта алмай, амалсыз табу тәсілімен қамысты — сылдырама, өзенді — сарқырама, қойды —мақырама, қасқырды — ұлыма, бәкіні — жаныма, қайрақты білеме деп өзгертіп, енесіне: “Сылдыраманың арғы жағында,