3. ҚАбдолов әдебиет теория – сының негіздері жоғары оқу орындарына арналған оқУ ҚҰралы мазмұНЫ

сарқыраманың бергі жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр екен, жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп, бауыздап келдім”,— дегенін екінің бірі ауызша аңызга айналдырып әкеткені мәлім. Ал жазба әдебиетке келсек, әлгіде ғана өзіміз мысал келтірген “Оянған өлкеде” мынадай диалог бар:

Манадан ешкімді кездестіре алмай тұрған әйел, асығыс болса да аз кідіріп қарай қалған, Байшегірге алыстан айғайлап:

— Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері қайда жатады екен? Білсеңіз, жөн сілтеп жіберіңізші,— деді.

Әйелдің сұрап тұрғаны Сексен аулының жігіттері екенін аңғармай қалған Байшегір:

— Шырағым, ондай оспағыңа шорқақ едім... Пайғамбардың аулы болса да атын аташы! — деді.

Әйел біреу естіп қалмас па екен дегендей, айнала бір қарап алды да:

— Тәңрі деген, жүзге жиырмасы жетпесе сексен болмайтын ба еді!.. Сексен аулының жігіттерін сұраймын,— деді, енді турасынан тартып.

Қарап отырсақ, осы үзіндідегі табулар автор тіліне де, кейіпкерлер сөзіне де әжептәуір юмор дарытып, ойнақы өң бітіріп, кәдімгідей құбылтып әкеткенін байқаймыз. Ығысын тауып, ыңғайымен қолданған жағдайда перифраз бен эвфемизм де осындай әп-әсем роль атқарары даусыз.

АЙШЫҚТАУ

Әдеби тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшық-тай білген жөн. Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де әжептәуір қажет тәсіл — а й ш ы қ т а у, яки ф и г у р а (латынша $іёига --келбет, бейне)—с ө з т і р к е с т е р і н д а ғ д ы л ы с и н-т а к с и с- т і к қ а л ы п т а н г ө р і ө з г е ш е л е у о р а м м е н, а й р ы қ ш а а йш ы қ п е н қ ұ р у. Мұндағы мақсат біреу-ақ — сөздерге ерекше леп, екпін, .тыныс беру, сөйтіп, олардың оқырманға әсерін күшейту.

Айшықтаудың түрлері көп, біз солардың бірнешеуін ғана үлгі ретінде ұсынамыз.

Айталық, а р н а у — жазушының, көбіне көп а қ ы н ы ң ө з і н е н е ө з г е г е, к е й д е т і п т і ж а л п ы ж ұ р т қ а а р н а й ы т і л қ а т у ы, к ө п ш і л і к к е қ а й ы р ы л а с ө й л е у і, о л а р м е н і ш-

244

Қалың, елім, қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың.

Жақсы менен жаманды айырмадың,

Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың...

Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді,

Аузымен орақ орған өңкей қыртың.

Өзімдікі дей алмай өз малыңды,

Күндіз күлкің бұзылды, түнде ұйқың..

Бас-басына би болған өңкей қиқым,

Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын.

(Абай.)

Бұл — жарлай арнаудың үлгісі: ақын жеке адамға емес, жалпы жұртқа қайырыла сөйлеп, жеке адаммен оңаша емес, жалпы жұртпен жария кеңескен.

Өн бойымды күш қысып, Көзім неге жайнайды?

Қаным неге қайнайды Ақ қағазды қаралап,

Ащы тілі ашынып, Қалам неге ойнайды?

Неменеге сайрайды? Ақын неге қайғырып,

Жас іркіліп мөлтілдеп, Терең ойға бойлайды?

(Ә. Есмэмбетов.)

Шырағым-ау, шашың неге ағарды?

Әлде біреу кемітті ме бағаңды?

Сенің қара тұлымыңнан сипаған,

Сарғайдың ба ойлап мендей ағаңды'

--Тентегім-ау, мұртың неге қыраулы?

Көрдің бе әлде көп бейнетті, сынауды?..

(Қ. Бекхожин.)

Бұлар — сұрай арнаудың үлгілері: ақын немесе ақын жырға қосып отырған адам өз ойын өзгеге арнап сан-сапа сауал арқылы айтып жеткізеді де, өзі сол сауалдарға жауап күтеді. Бұл— бір. Енді мына шумақтарды оқыңыз:

Қызғалдақтай қызық өмір Тасқан қайтып, толған солып,

Күні келсе солмай ма? Сарғайтпай ма сондайда?

Еркін жүрген ерке көңіл Алтын жастық жалған болып,

Қайғы-зарға толмай ма? Аһ ұрар күн болмай ма?

(5, Қүлеев.)

* Қ. Жүмалиев, Әдебиет теориясы, А., 1960, 133-бет.

245

Желкілдеп жалау қолында, Таңдандыра тарихт

Ән шырқаған шыңнан кім? Таңыен бірге туган кім?'

Маршын ойнап бақыттың, Күннің көркін көктегі

Шыңнан дабыл ұрған кім? Күлкісімен жуған кім?

(А. Жұмағалиев )

Бұлар да — сұрай арнаудың үлгілері; бірақ мұндағы өзгешелік — арнауда қойылған сұрақтарға автор жауап күтпейді, өйткені олар еш-қандай жауапсыз-ақ түсінікті, арнаудың өн бойында өзінен-өзі анық-талып жатыр. Сұрай арнаудың мұндай түрлерін шешендік, яки ри-. торикалық (грекше гһеіог — ділмар) айшық деп атайды.

Әуелі бас қосқаным Жағалбайлы,

Жылкысын көптігінен баға алмайды.

Өлгені Төлегеннің рас болса,

Құдайым Қыз Жібекті неге алмайды?!

Азаны шертер іштеп,

Аузыма сөз түспеді.

Жұртым-ау, кімнен айрылдық,

Ажал сұм неткен күшті еді.

(Д. Әбілев)

Алғашқысы — Жібектің зары, соңғысы—Дихан ақынның ұлы ғалым Сәтпаев Қаныш қайтыс болғанда аһ ұрып, аза тұтып айтқан бір ауыз өлеңі; екеуі де — зарлай арнаудың үлгілері. '

Айшықтаудың 'бір түрі — қайталау — сөз әсе р і н к ү ш е й т е о т -ы р ы п, о қ ы р м а н н а з а р ы н а й р ы қ ш а а у д а р ғ ы с ы к е л –г е н н ә р с е н і н е қ ұ б ы л ы с т ы б і р н е ш е м ә р т е б е қ а й –т а л а п, а й т а р о й д ы, ұ қ т ы р а р д ы ұ ғ ы м ғ а м ұ қ и я т с і ң - ір е т ү с у. Мұның да бірнеше түрі бар.

Жалғанда табынатын тәңірім — табым,

Табым десем, бұлақтай таудан аққан,

Өн бойымды шымырлап, билейді ағын.

Қияға өрлеп, қырандай қанат жайып,

Түпсіз қара тұңғиық суды кешсем,

Көзсіз көрдей басыма күндер туса,

Менің табым — еңбекші, еқбек ері,

Онсыз менде көрген күн — бұлдыр сағым.

(С. Мұқанов.)

Бұл — жай қайталаудың үлгісі. Мұнда ақынның ерекше мән бере толғап, толғана жырлап отырғаны — өзінің табы; оқырман назарын да осыған мықтап аударып, оның ойында тап туралы бүтін бір ұғым алыптастырғысы келеді де, тап деген сөзге ерекше акцент жасап, бірнеше жерде арнайы қайталап отыр.

Ау, қызғыш құс, қызғыш құс!

Ел қорыған мен едім,

Көл қорыған сен едің,

Сарыарқаның бір тауы бар, Қалың зергер, құзды шаттар,

Сол таудан сен сыр тауып ал, Сарқырайды мұз бұлақтар,

Бұлар — е с п е қ а й т а л а у д ы ң үлгілері. Мұндайда ой мен сыр шынында да бір түрлі есіле түйдектеп, еселеніп 'келеді де, алдыңғы ұғымның аяғы соңғы ұғымның басына қайталана көшіп, өлеңге әсем әуез, әдемі әсер дарытқандай болады.

Жапырақпын

Жаңбыр шайып жаңарған.

Ұйқыдан соң —

Құспын

Ұйқыдан соң —

Көк айдынмын

Мөлдіреген шайқалып,

Ну орманмын

Желбіреген жайқалып.

Ұйқыдан соң —

Дауыл өткен,

Жауын өткен

Менде дала қалпы бар.

Ұйқыдан соң —

Жаңа ашылған күн көзіндей,

Жаңа ашылған гүл жүзіндей

Ой аспаным.жарқырар!

(С. Мәуленов.)

247

Күншілдер өледі Сұлулар өледі

Көңілін от қарып; Құшақта тұншығып.

Батырлар өледі Арғымақ өледі

Борышын атқарып. Артында шаң қалып;

Бұзықтар өледі Акындар өледі

Пышаққа құлшынып; Бәріне таң калып!

(Қ. Мырзалиев.)

Бұл — к е з е к т і қ а й т а л а у д ы ң, яки э п и ф о р а н ы ң (грекше ерірһога — соңынан алып жүру) үлгісі. Мұнда өлеңнің әр жолының соңындағы немесе әр-бір ой ағымының аяқ жағындағы бір сөз бірнеше мәртебе қайталанып отырады.

Айшықтаудың бір түрі — шендестіру, яки а н т и т е з а (грекше апШһезіз — қарама-қарсылық)— б і р-'б і р і н е к е р е ғ а р қ ұ б ы л -ы с т а р д ы, м ә н- м а ғ ы н а с ы ә р т а р а п ұ ғ ы м д а р д ы, т ү р-т ү с і ә р б ө л е к н ә р с е л е р д і ө з а р а б е т п е -- б е т қ о ю а р қ ы л ы б ұ л а р д а н м ү л д е б а с қ а б і р қ ұ б ы л ы с т ы ң, ұ ғ ы м н ы ң , н ә р с е н і ң с у р е т і н, с ы р -с и п а т ы н, к е ск і н-ке й п і н а н ы қ т а у, а ң ғ а р т у, е л е ст е т у.

Мысал үшін “Ер Тарғын” жырындағы Ақжүністің Қартқожаққа:

Қара жерге қар жауар,

Қарды көр де, етім көр.

Қар үстіне қан тамар,

Қанды көр де, бетім көр,—

деп тақпақтап айтқан жұртқа мәлім жауабын немесе Абайдың “Қан сонарда бүркітші шығады аңға” деп басталатын әйгілі өлеңіндегі түлкі мен бүркіттің арпалысын суреттеп:

Біреуі — көк, біреуі — жер тағысы,

Адам үшін батысып кызыл қанға.

Қар — аппақ, бүркіт — қара, түлкі_:— кызыл,

Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға,—

деп жазған жақсы жолдарын әдебиет зерттеушілерінің бәрі шендестірудің үлгісі ретінде ұсынып жүр. Өте дұрыс!

248

Шендестіру біздің бүгінгі ақындардың өлеңдерінде де жиі ұшырайды және жаңа, жақсы шыраймен көрінеді.Бір ғана мысал:

Қолында суретшінің соның бәрі.

Тек сарымен бояса, нетер еді?

Онда тегіс құлазып кетер еді.

Тек қарамен бояса, қайтер еді?

Күндізі де түн бе деп айтар еді...

Ал бәрімен, әр түспен бояса ше?

Бәлкім, ару күлімдер қара шашты.

Бәлкім, гүлдер жайқалар алаулаған,

Бәлкім, таулар мұнартар манаураған...

Бір-бірімен тұтасып бояу біткен

Сәуле болып құйылар сонау көктен.

Сезімім кенет менің, күбір етті:

Біріккен бояу қандай құдіретті!..

Айшықтаудың бір түрі — д а м ы т у, г р а д а ц и и (латьшша §гасіаііо — бірден-бірге күшейте беру) — а л-д ы ң ғ ы с ө з д е н с о ң- ғ ы с ө з д і, а л д ы ң ғ ы о й д а н с о ң ғ ы о й д ы, а л д ы ң ғ ы қ ұ б- ы л ы с т а н с о ң ғ ы қ ұ б ы л ы с т ы а с ы р а, а с қ а қ т а т а т ү с у. Мұның да жұртқа мәлім мынадай үлгілері бар:

Шырғым Бурыл, шу! — деді, Аяғын топ-топ басады,

Құбылып Бурыл гуледі, Бір төбенің тозаңын

Табаны жерге тимеді, Бір төбеге қосады.

Тау менен тасты өрледі, Кешке таман Тайбурыл

Төрт аяқты сермеді, Жын қаққанға ұсады,

Құлақтың түбі терледі, Құлан менен құлжаның

Тер шыққан соң өрледі, Марал менен бұғының

Адырды көзі көрмеді. Ұзатпай алдын тосады.

Көлденен, жатқан көк тасты Көл жағалай отырған '

Тіктеп тиген тұяғы Қөкқұтан мен қарабай

Саз балшықтай иледі.. Көтеріліп ұшқанша

Арандай аузын ашады, Белінен қия басады.

Қиқу салып құзға ұшқан,

Құздан суық мұзға ұшқан,

Мұздан биік бұлтқа ұшқан,

Бұлттан биік көкке ұшкан

Қарулы қыран кім еді?

Осылардың қай-қайсысы да оқырманды бір еліктіріп, түйдектеле, еселене келетін екпінімен ертіп

249

әкетіп бара жатады. Градацияның мұншалық қызық әсері өлеңдегі секілді прозалық шығармаларға да өзгеше рең береді. М. Әуезов өз эпопеясында дамытудың дәл осы қасиетін біліп қолданған:

Қазақ поэзиясында қолданылу сипаттарына қарап градацияны, шартты түрде, екіге бөлуге болар еді. Бірі— т ү й д е к т е т у:

Адам ол — қайғырымпаз, қуанымпаз,

Жиіркенімпаз, сүйімпаз, уанымпаз.

Дариядай шалқымпаз, шаттанымпаз,

Керкетімпаз, тасымпаз, суалымпаз.

Екіншісі — б а я у л а т у:

Әм жабықтым, әм жалықтым,

Суйеу болар қай жігіт,

Көңілден кеткен соң тыным?

Әм сүйіндім, әм тұңілдім,

Үнемі неткен үміт,

Өткен соң бар жақсы жылым?

Ал мына шумақта осының екеуі де — түйдектету де, баяулату да бар:

Соқ, жігіт! Соқ! Соқ, жігіт! Күйіңді тарт!

Лапылдат! Жандыр! Күйдір! Құмарт! Құмарт'

Безілдет! Сарнат! Зарлат!.. Үздіктірші'

Керек жоқ! Лақтыр әрі! Қысқарт! Қысқарт!

(7. Жансүгіров.)

Жалаң тур қуаламай, әр иіні мен иіріміне парасатты сыр ұялата, құр босқа 'алабұртпай, терең һәм кең тыныс-пен тебірене білсе, дамыгу — аса әсерлі, адам жанын баурағыш нәрсе! Өйткені оның әр бұрылысында адамның

250

әрі аяулы, әрі асқақ сезімі жатады. Мәселен, мына соңғы шумақтағы әр сөз — жай сөз емес, жігіт күйін тыңдаған қыздың керемет құштарлық-қа толы көкірегінің оты мен өрті, дауылы мен жауыны... Осыған қарап, күй_е еліткен ханшаның безгектей безілдеп, жанын қоярға жер таппаған қым-қиғаш қайсар қалпын да, оқ тиген киіктей омақаса құлап түскен аянышты халін де әбден сезіп, тіпті, көріп отырамыз.

Қазақ жазушыларының ішінде инвереияға көбірек бой ұратын — Ғабиден Мұстафин. Онын, романдарынан жиі ұшырайтын ауыспалы тіркестерге ақырман көзі о баста біраз тосырқай қарағанмен, кейін үйреніп кетті. Мысал келтірейік:

Салардық Аманы .. шаңқан боздың, басынан аса секірердей, ерінен көтеріле, ұмтыла береді алға .. Жаныңнан безгенін, келе бер,— дегендей, етпетінен түсіп, көзінен от шаша күрілдеп жатыр көк-жал.. Қайтып тұра алған жоқ, талшоқпар жүйемелете тиді шекеге. (“Дауылдан кетн”.)

Осы үш сөйлемнің де аяқталуы әдеттен тыс, үш сөйлемнің де соңғы сөздері өз орындарынан ауысып түскен, жазылған емес, сөйленген, оқылған емес, естілген сөздер секілді оқыс әсер туғызады. Инверсияның құбылту күші де, мүмкін, осында шығар.

Сен құрметте оны! ,

Түсіндің бе, карағым?

Ол ақшаға сатқан жоқ,

Тізеден кесіп аяғын.

Еріккеннен де ұстап жүрген жоқ,

Қолтықтағы ұзын таяғын.

Осы өлеңді әдеттегі занды тіркестер тәртібімен құрсақ, былай болар еді: Ол аяғын тізеден кесіп, ақшаға сатқан жоқ; қолтықтағы ұзын таяғын еріккеннен де ұстап

251

жүрген жоқ, түсіндің бе, қарағым? Сен оны құрметте! Ал ақын осы тіркесті инверсия айшығына салып, әдейі “бұзған” да, жай сөз емес, өлеңге айналдырып, бұрынғы ұғым үстіне енді әсерлі жылу, қызу қосқан.

Айшықтаудың бір түрі — сөз тастап кету, яки э л л и п с и с (грекше еііерзіз — түсіріп тастау, аттап айту) —с ө й л е м і ш і н д е н е м е с е ө л е ң щ у м а ғ ы н д а а т а п а й т п а с а д а т ү с і н і к т і к е й б і р с ө з д е р д і ә д е й і ж а з б а й т а с т а п к е т у.

Ак көбігің... ак жүзің Сол майдандар... қатты айқас

Айнам еді бір қарар. Есіңде ме, өр Айдар?

Өткізген түнім... күндізім.. Өшкен құрбан... аққан жас..

Тербетер мені, ой салар. Өтті жылдар... көп айлар...

Осындағы әр ойдың арасында жеке сөз емес, бүтін сурет не үлкен шындық қалып қойып отыр. Айталық, ақ көбік айна болу үшін тап-таза, мөп-мөлдір болса керек. Оны ақын айтпайды. Айдарда өткен түн мен күн ақынды тербету үшін олар — жай түн мен күн емес, ірі-ірі оқи- ғаға, шындыққа, сырға толы түн мен күн. Оларды да автор айтпайды. Қай майдан? Қандай құрбан? Жас төккен кімдер? Қай тұстағы жылдар мен айлар?.. Бұларды да автор тәптіштеп жатқан жоқ. Өйткені бұлардың бір-қатары ақынның шындықты суреттеу тенденциясынан айқын көрініп тұрса, бір алуаны жалпы логикадан түсінікті, ал қайсыбірін, тіпті, айтудың қажеті жоқ.

Эллипсис кейде эвфемизмнің орнына да қолданыла береді: кейбір былапыт сөздерді бүкпелей жұмсартып жатпай-ақ, тастап кетісе де түсінуге болады:

— Шап, әкеңнің...— дедім мен оған ақырып. (“Мөлдір махаббат”.)

— Ой, енесін... екі жаман балықшы ғой, Шалкарға айдап апара жатырмыз. (“Ымырт”.)

Мұндай эллипсистің түрлері көп-ақ, оларды мысалға көптеп келтіріп жатудың қажеті жоқ.

Эллипсис кейде адамның ішкі халін, қиын-қиын көңіл-күйін, шым-шытырық оқшау сезімдері мен ұғымдарын, шытырман психологиялық иірімдерін аңғарту үшін де жұмсалады. Ала-құла ой, қиыр-шиыр қиял, әрі-сәрі түс, кейбір хияли кісіңің оқыс күйініш-сүйініші.., Осылардың

252

Жығылып барам... Ұйқтайын ба? Өлсем бе?.. Құлап кетем, тау басынан ұшып келем... жерде тоғай... көп тоғай? . Шакырады... Иә, иә барам... Келе жатырмын... тоғай... Ә... қайда кетті?... (М. Әуезо'в)

Осыны әсіресе сахнадан, Зәмзәгүл-Қаракөздің, аузынан тыңдағандағы адамның үрейін ұшыратын сұмдық әсер кейіпкер сөзіне эллипсис аркылы дарып тұр.

Айшықтаудың тағы бір түрі — е г і з д е у, яки п а р а л л е л и з м (грекше рагаііеіоз — қатар жүру, қанаттасу) — е к і ұ д а й н ә р с е н і, қ ұ б ы л ы с т ы, ұ ғ ы м д ы, с е з і м д і қ а т а р қ о й ы п, ж ұ п т а п с у р е т т е у. Мүның түрлері көп. Біз кейбіреулерін ғана атап өтеміз.

Көк ала бұлт сөгіліп, Жауған күнмен жаңғырып,

Күн жауады кей шақта Жер көгеріп, күш алар.

Өне бойың егіліп, Аққан жасқа қаңғырып,

Жас ағады аулақта. Бас ауырып, іш жанар.

Бұл — адамның көңіл күйін табиғат құбылыстарымен салыстыра егіздеудің, яки психологиялық параллелизмнің классикалық үлгісі: ақын жаздары жаңбыр мен адамның көз жасын қатар суреттей келіп, екі түрлі шындықты танытады да, шынайы философиялық түйін шыға-рады.

Сарғая күтіп көктемді Көктем келді, сарысу

Сап-сары боп су ақты... Бола қалды мөп-мөлдір.

Шынтаққа алып сексенді Жылға бойы у да шу,

Жағада жалғыз шал,— жатты Жамырады жас өмір...

Су сарғайды ылайлы, Сылқ-сылқ етіп су күлді

Шал қарғайды кұдайды. Шал бір ауыр күрсінді.

Бұл да психологиялық параллелизм арқылы жасалған әсерлі сурет, сурет қозғаған сезім, сезімнен туған сыр: шынында да табиғаттың биыл “кеткен” көктемі келер жылы жаңғырып қайта оралады, ал адамның өткен жас шағы ғұмырда қайтып -келер ме? Шал соны ойлап күрсінеді...

Екі жаяу келеді:

Біреуінде күрек бар, лүпілдеген жүрек бар;

253

Біреуінде күрек жоқ, жүрек бар да, жүрек жоқ

Бірі шаршап келеді, жолдасына ор қазып

Бірі үй сап, сол үйдің жылынуын тілейді;

Бірі — орға досының жығылуын тілейді

Екі жаяу келеді, ортасында — бір күрек;

Сол күректің астына қашан түсер сұм жүрек

Бұл — ақиқат өмірдегі жақсылық пен жамандықты солар қалыптастырған екі түрлі бітімді, осылардан туатын адамдық пен зұлымдық туралы екі түрлі ұғымды жарыстыра егіздеу. Бұл параллелизм де парасатты байлауға апарады.

Сағындың ба, Қаракұм,

Сарыарқадан жаңбыр болып келейш

Сағындың ба, Қарақұм,

Жаңа туған ән жыр болып келейін

Манаурайды балбырап таң ғажайып,

Торғын төсін тосады таңға жайып

(Қ Шаңғытбаев)

Қыңыр болды не керек,— болайын деп болды ма'

Бір үн болды керемет,— болайын деп болды ма^э

(Ж Нәжімеденов )

Бұлар — әр алуан синтаксистік параллелизмнің үлгілері. Егіздеудің мұндай түрлері де ақынның тілі мен стиліне айтарлықтай ажар береді, өрнек төгеді, нәтижесінде өлеңге кәдімгідей кенеулі күй, сүйкімді әуез бітіреді.

МАШЫҚТАР

Әдөби шығарма жазуға рецепт берілмейтіні секілді, әдеби шығар-маның тілінде де штамп жоқ Жер бетінде қанша жазушы болса, сонша машық, әрқайсысының өзіне тән жазу мәнері, сөз өрнегі болуға тиіс; болмаса, соған талпыну керек. Өйткені өзінің творчестволық бетін белгілей алмаған, өзінің суреткерлік қолтаңбасын айқындай алмаған қаламгерді нұсқалы жазушы деу қиын. Демек, көркем әдебиеттің тілі туралы осы араға дейін' айтқан пікірлеріміздің бәрі — қаламгер үшін пішілген қалып емес, әр қалыпта туған әдеби шығармаларды ғыл-

254

ми тұрғыдан нақты талдау, тексеру нәтижесінде қорытылған теория-лық түйін-тұжырымдар. Бұл — бір.

Қап-қара, мөп-мөлдір, тұп-тұнық көзіңді-ай'

Қарындас, бойыңа жарасқан.

Қарасы — шындықтың өзіндей,

Аласы — бұлты жоқ ақ аспан

(Ж Қыдыров )

Әрине, өлең мінсіз болған соң, мысалға алып отырғанымыз жоқ (басқа тұстарда да ылғи солай еткен емеспіз); мұнда да аз-кем ақау бар: көздің жарасымын айту үшін оны маңдайдан алып бойға өлшеп жатудың, қажеті жоқ, еді; сондай-ақ бір көздің қарасын 'күллі шындыққа, аласын бүкіл аспанға телу де үлкен симметрияға апарып тұрған жоқ. Алайда жалпы өнер атаулыра тән шарттылықты (условность) ескеріп, жас ақынға біраз кешіріммен қарасақ, дәл осы өлеңнен әлгідей араттық емес, әжептеуір жарастық табуға болады. Қандай дейсіз ғой? Осы өлеңде өзіміз жоғарыда жеке-жеке байьштаран бір-неше тәсіл біте қайнасып, бірге жүр: айқындау (эпитет) керек пе, теңеу керек пе, ауыстыру (метафора) керек пе... бәрі бар. Бұлардан басқа да қызық-қызық үйлесімдер бар. Қап-қара, мөп-мөлдір, тұп-тұнық — ұлғайған эпитет, онын, үстіне, мағына жағынан, біріне-бірі қарама-қарсы антонимдер, ал айшырына қарасақ,— антитеза. Сондай-ақ бір көздің аласы мен қарасын ақын бірде теңеу арқылы ажарласа, бірде метафорамен құбылтады да, енді бірде ұғым жарынан егіздеу (параллель қою) арқылы әп-әсем айшық жасайды.

Бұдан шығатын қорытынды: т і л д і ң к ө р і к т е у қ ұ р а л д а р –ы н ы ң б ә р і — б і р і м е н б і р і ө з а р а т ы ғ ы з б а й л а н ы с –т а ғ ы, қ а р ы м- қ а т ы н а с т а ғ ы, а р а л а с- қ ұ р а л а с ж а т қ а н ж ә н е ж а р ы с а қ о л д а н ы л ы п, б і р і н- б і р і ү с т е п,т о л ы қ- т ы р ы п ж а т қ а н н ә р с е л е р.

255

Енді мына шындыққа зейін аудару қажет: әдеби шығарма үш жанрда (поззия, проза, драматургия) жазылады десек, әдеби тілде де осы үш жанрға лайық үш түрлі машық бар. Дау жоқ, драматургия—синтетика-лық жанр өлеңді пьесалар да бола беретіні белгілі, бірақ бәрібір,' үш жанрдың жазылу машығы үш түрлі. Демек, тілдің көріктеу құралдары да үш жанрда үш сипатта қолданылады: поэзиядағы қанатты сезімге, пафосқа лайық ажарлаулар, құбылтулар, айшықтаулар шынайы проза-дағы авторлық суреттеулер мен баяндауларда шыншылдық мөлшерінен шықпай, сараң пайдаланылса, автор қатыспай, ылғи ғана қатысушы адамдар сөйлеп кететін драматургияда әлгілердің бәрі қолма-қол басқа қызмет атқаруға — әр қаһарманның сөзін, сол арқылы өзін даралау әрекетіне көшеді. Бұл тұрғыдан альш қарағанда, драматургия тілі жазба әдебиеттен гөрі, кәдімгі ауызекі сөйлеу тіліне жақын.

Үш жанрда үш түрлі машық бар дегеннің өзін де дәлірек пайымдай түсуіміз керек. Бұл ретте, алдымен, поэзия мен прозаны жанр деп атауымыздың өзі (осылай айтыла беретініне қарамастан) шартты екенін мойындауға тиіспіз. Дұрысына келсек, әдебиеттегі үш жанр— э п о с, л и р и к а, д р а м а (бұларға кейін арнайы тоқталамыз). Содан соң, әр жанрдың әр алуан жанрлық түрлері бар. Осылардың әрқайсысына тән, айталық, роман мен новелланың, өлең мен поэманың, комедия мен трагедияның әрқайсысына тән сөз мәнері, жазу машығы болатыны тағы даусыз. Мәселен, комедиядағы күлкі мен трагедиядағы қайғының әрқайсысы ақиқат шындықтың өзінде әр сипатта, бір-біріне кереғар болса, бұларды әдебиетте де ұқсас мәнердегі, бір машықтағы сөздер-мен жинақтау мүмкін емес.

Ақыр аяғында, романтик жазушы мен реалист жазушының әрқайсысы — әр машықтағы суреткерлер екенін, екеуінің сөз қолданысы екі түрлі сипатта болатынын тағы ескеру қажет. Олай болса, кейбір шығармалардын, тілінен ұшырасатын натурализм іздерін сын көзімен көрмеудің және жөні жоқ.

Әдебиетте баяндау бар, суреттеу бар. Баяндау шындықты әшейін хабарлап, ауызекі айтып қана тынса, суреттеу құбылысты көзге елестетеді, жай сөйлемейді.

256

Айдап салдым жылқымды тепсең. жерге,

Сендей адам табылмас ексем жерге.

Екінді мен ақшамның арасында

Асыққаннан тимейді өкшем жерге.

Мұндағы шындық пен сыр суреттеліп отырған жоқ, ауызекі айтылып, баяндалып отыр. Екінді мен ақшамның арасы бұл өлеңде жай хабар ғана, көзге елестейтін көрініс емес.

Ал суреттеуде мүлде басқаша:

Ақ сәулесі көк шатырын өрнектеп,

Күн еңкейді. Алтын арай сөнді ептеп.

Сай-салада бұғып жатқан көлеңке

Дөң, басына бара жатыр еңбектеп.

(Қ. Жұмагалиев.)

Екінді мен ақшамның арасындағы табиғатты бұл арада ақын құр баяндамай, сөз өрнегін төге кестелеп, құбылта, құлпырта суреттеп отыр. Біздің құлағымызда жай ғана хабар емес, көз алдымызда тамаша көрініс,қызық-қызық қимыл.

Міне, екі түрлі авторлық сөз қолданыста екі түрлі сипат, екі түрлі мәнер мен машыіқ.

Авторлық баяндаудың, не суреттеудің өзі түрлі-түрлі: бұлар көбіне үшінші жақта болғанмен, автор кейде бірінші жақта, кейде тіпті екінші жақта (қайырыла, кеңесе) сөйлеп жетуі мүмкін. Бұлардың да әрқайсысына тән әр түрлі сөз машығы бар.

Шындықты көркем 'кестелеп, көңілдегідей жазу амалдары да әр түрлі: кейде аңыздау түрінде (Пушкин, “Гусар”), кейде эпистолярлық пішінде (Достоевский, “Бейшаралар”), кейде мемуарлық сипатта (Эренбург, “Адамдар, жылдар, өмір”) жазылса, кейде тіпті тың, бимәлім мәнермен (Ғамзатов, “Дағыстаным”) жазылады. Бұлардың да әрқайсысына тән әр түрлі сөз машығы бар.

Әр ж а з у ш ы н ы қ т і л б а й л ы ғ ы м е н с ө з м а ш ы ғ ы н а қ а т а л с ы н н ы ң б і р і--ә д е б и ш ы ғ а р м а д а ғ ы а д а м д а р –д ы с ө й л е т у. Әр адам өзінше сөйлейді; өмірде бір-бірінен аумай сөйлейтін екі адам болуы мүмікін емес, өйткені өмірбаяны

257

бірдей екі адам болмайды. Ал әр қаһарманның сөзінде оның бүкіл ішкі бітімі— мінезі, ақылы, ойы, арманы, білімі, мәдениеті, мамандығы, мүддесі тұтасып жатады" Әр сөздің айтылу тұсындағы адамның көңіл күйі тағы, да есепке алынуға тиіс. Адамның аузынан шыққаң әр бір сөздің айтылу мәнері ғана емес, туу тарихы, сөйлену себебі бар. Автор мұны да елеусіз қалдыра алмайды Міне, осылардың бәрі бірігіп, суреткердің алдына әр қаһарманды өзінше сөйлету міндетін қояды. Бір романда әрі жинақтала, әрі даралана көрсетілген жүз кейіпкер болатын болса, олардың жүз түрлі сөйлеу мәнері болуы тиіс. Қалам өнерінде бұдан асқан қиындық болуы мүмкін бе? Нағыз шебер суреткер дәл осы қиындықты жеңіп, әр кейіпкердің аузына тек қана “оның мінезіне лайық” (Пушкин) сөз салуы шарт, ол үшін суреткер өзін “өзі суреттеп отырған адамдардың орнына қойып, олардың әрқайсысы қандай тілмен сөйлейтінін ап-анық біліп отыруы керек”

Осы айтылғандардың бәрі көркем әдебиеттің тілі — бір немесе бірер адам ғана емес, күллі қауымның, демек, бүкіл қоғамның тілі, яки аса күрделі синтетикалық тіл екенін аңғартса керек.

Жазушының халықтық тіл мәдениетін дамытудағы ролі мен үлесі осы тұрғыдан байыпталуға тиіс.

Үшінші тарау

…СӨЗ САРАСЫ

Байқаған боларсыз, тараудың тақырыбы да, тақырыпшасы да Абайдың бір жол өлеңінен туды. Өлең, туралы, шынында, Абайдан асып кім айтар:

Өлең. — сөздің патшасы, сөз сарасы.

Қиыннан киыстырар ер данасы

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.

Осындай ұлы өнер, піл сүйегінен ойып жасалған ғажайып мүсін секілді “сиқырлы” сұлу өнер болған соң, шығар, әйтеуір, адам атаулы-ның туғаннан өлгенге дейінгі өмірі тек өлең ғана ғой!.. Оны да Абай-дың өзі айтып кеткен:

Туғанда дүние есігін ашады өлең,

Өлеңмен жер қойнына кірер денең, .

Дүниеге сәби нәресте келді: бұлданып, жер тепкілеп жылап келді. Үнінде ырғақ бар. “Ырғақ бар жерде өлең бар” (Маяковский). Демек, жас сәби дүниеге жылап келген жоқ, әндетіп, өлең айтып келді. Ес жиып үлгірмеген сәби нәрестенің өзі өлең айтқасын өзгелерге не жорық, енді естиярлар ән салып, өмір түп-түгел өлеңге айналды да кете барды: әлдилеу — ән, әлпештеу — ән, ер жеткізу —ән, қыз ұзату — ән, келін түсіру —ән... Бірі —бесік жыры болса, бірі — жар-жар, бірі — бет ашар...— бәрі ән. Ол — ол ма, адамның өмірі ғана емес, өлімінің өзі өлең: жоқтау — ән, эпитафия — өлең...

Неге бұлай?

259

Бұлай болатын себебі, өлең яки “поэзия — басым жағымен өмір, құбылыс тегі, нағыз нәзік эфир, ол — өмірдің әрі мен нәрі, қайнап қорыған жамбысы. Поэзия бақшада құлпырған роза гүлін сипатамай-ды, оның дөрекі заттық жақтарын лақтырып тастап, хош иісін, әсем құбылғыш бояуын алады да, осылардан жаратылыстағыдан да әсем өз розасын жасайды. Поэзия — сәбидің күнәсыз ажары, жарқын -жанары, күміс күлкісі, жанды куанышы. Поэзия—көрікті кыз жүзінің ұялшақ, албырт кызғылты, теңіздей, көгілдір аспандай тұңғиық көзінің ынтық-тық сәулесі, әйтпесе оның қара көзіндегі өткір от, мәрмәр иығына төгілген бұйра шашының толқыны, торғын кеудесінің демігіп тыныстауы, күміс үнінің гармониясы, сиқырлы сөзінің музыкасы, тал бойы, сұңғақ сымбатының мінсіз мүшелері, сұлу қозғалыстарының ғажайып сиқыры... Поэзия — қайраты қайнардай балғын жітіттің отты 'көзі, өрен ерлігі, тентек тегеуріні, аспан мен жерді жалынды құшағына сыйдырмақ болған, өмірдің уы мен балын бір-ақ рет сарқа сімірмек болған тойымсыз талабы... Поэзия — ұйығандай, құйылғандай орныққан, өз еркін ә'бден билеген, өмір үшін жетіккен, тәжірибемен шыныққан, рухани күші теңескен, көңіл көзі көреген, ойға батыл, майданға батыр ер қуаты... Поэзия — қарттың әрсіз көзінің жұмсақ сәулесі, момақан мейірімдей, терең ойдай, бұл өмірден алыстай бастаған әжімді бетінің ерекше нұрлы ажары, қалтырай үзіліп шығар даусының жаны бай, салмақты дыбысы, бәсең айтылар, бірақ әсем айтылар сөздері, сүйіп сөйлер, данышпан сөйлер ажарлы шырайының күлім қағуы... Поэзия — болмыстың берекесі мен мерекесі, күтпеген сәтімізде сирек соғар өмір рақаты; поэзия — үміт сенімі, жүрек дірілі, жан тынысы, ашынған құмарлық сезімінің бораны мен толқыны, шексіз толы махаббат, тәтті қамығу, ләззәт таба егілу, көз жасына көмілу, әлдеқайда, шегі жоққа тарықса да ынтық ата ұмтылу; өмір бақи айнымас, еш мезгілде тояттамас құмарлық; барлығын да құшағыма алсам деу, барлығымен біріксем, біте қайнассам деу; ол — жүрегімізді бүкіл әлем ырғағымен бір соқтырар құдіретті пафос; үмітке толы жанарлы 'көздің алдынан болмыстың ең ғажайып көріністері бүркеусіз үшып өтеді, ал сиқырлы құлақ әлем мен сфераның гармониясын, жер мен аспанның, аспан мен жердің қауышқан, бірін-бірі нұрландырған бар табиғаттың неке жасауына оранып, келі-

сім тапқан құдіретті пафосын есітеді... Бүкіл әлем, гүл, бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір — поэзия дүниесі, осы кұбылыстардағы құпия қуат, оларға тірілік, ойнақы өмір беретін сырлар — поэзияның тетігі мен жаны. Поэзия — әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні”*. Өлең — өмір, өмір — өлең екенін бұдан артық түсіндіру мүмкін емес.

Көркем әдебиеттің тілі екі түрлі екені белгілі: а) еркін құрылыстағы тіл, яки п р о з а (латынша (ргоза — тікелей, тура айтылған сөз); б) бел-гілі бір тәртіпке бағынған, тізбекке түскен тіл, яки п о э з и я (грекше роіезіз — творчество). Кейде күллі әдебиетті түгел поэзия деп те қаламыз. Бірақ дәл осы тұста және бұдан былай біздің поэзия дейтініміз — өлеңді шығармалар.

Сонымен, әдеби шығарма атаулының бәрі осынау екі жүйеде — не көркем қара сөз (проза) түрінде, не өлең, (поэзия) түрінде жазылады. Бұған мысал ретінде профессор Жұмалиев кәдімгі жазғы кештің прозалық шығармада (“Қыр суреттері”) бір түрде, поэзиялық шығарма-да (“Күзетте”)" екінші түрде суреттелетінін ** сәтті салыстырған:

Жаздың жайлы кеші. Бойды сергітетін коңыр салқын леп дымқыл тұнық ауада біліне бастаған Зэрі қайтқан қызыл күн әлсізденіп, таудан асып, ұясына кіріп барады. Жұкалаң, ұзыншақ көп бұлт қызыл сендей болып, батар күнді ентелеп қамап тұр. Қара көк тұңғиық аспан күн батысқа тақаған жерінде қызыл торғындай толқынданып, кейбір жерінде қызулы өрттің жалынындай жайнайды Күннің ақырғы сәулесі түскен тау бастары көлеңке басқан қоңыр жердің алтын шатырындай нұрланып, қызғылттанады. (М. Әуезов.)

Өлеңді шығармада осы кеш, айтты-айтпады, мынадай өзгеше рең табатыны да рас:

Жайқалған жаздың салқын көркем кеші,

Құлпырып масатыдай таудың түсі;

Жұрт үстін қоңыр желмен желпіндіріп,

Көсілген көлегейлеп көлеңкесі.

Көлеңке — көңілді жер, көгал төсек,

Табиғат тамылжытып қойған төсеп;

Отырып осы жерде өңкей жастар,

Комсомол хатшысынан тыңдайды есеп

** Қ Жұмалиев, Әдебиет теорлясы, А , 1960, 153-бет,

261

Талас жоқ, екі үзіндіде де жазғы кештің әдемі бар, бірақ сол сурет оқырманның көз алдына екі үзіңдіде екі түрлі, екі тәсілмен екі сипатта елестеп тұр. Салыстырып карасақ, соңғы үзіндіде, яки өлеңде белгілі бір тәртіп, жүйе, тізбек, нақыс барын байқаймыз. Сырт түрінің өзінде айрықша сипат — кестелі шумақ бар; оқи жөнелсек, тілді үйіріп, сана-сезімді баурап, желдірте жетелеп әкететін ырғак бар; тіл ғана емес, үнге сән, сұлу макам беретін ұйқас бар... Бұлардың әрқайсысына біз кейін арнайы тоқталамыз; ал бұл арада, жалғыз-ақ, осылардың 'бәрі жиналып өлеңді шығармадағы образға өзгеше шырай, сыр, әсер һәм күш бітіретінін айтқымыз 'келеді.

Сөз сарасы, яғни өлең туралы арнаулы ғылым бар: орыс өлеңі туралы ойлар, айталық, баяғы М. Смотриц кий мен В. Тредиаковский-ден қазіргі В. Жирмунский мен Б. Томашевскийге ұласса, қазақ өлеңі туралы пікірлер кешегі Ш. Уәлихановтан бүгінгі 3. Ахметовке келіп жалғасьш жатыр. Сондай-а'қ әр әдебиеттің өлең зерттеуші-

262

лері бар; бұрын болмаса, бүгін белсеніп шығып келе жатыр. Өлең туралы ғылым осылай туған, осылай қалыптасып отыр. Осыған қарамастан, өзі де өлең, жайын бірсыпыра зерттеген Л. Тимофеев бір жолы “өлең туралы ғылым қазір күмәнсыз дағдарыс үстінде”* деп қалды. Осы тұжырымның өзі, құлаққа қатқылдау естілгенмен, шындықтан да құр алақан емес. Өлең, туралы ілімнің “дәстүрлі түрі аздаған адамдарға ғана арналған тым тар, тұйық нәрсе ретінде тозып біткені”** де рас. Айталык, өлеңнің мазмұнынан гөрі пішінін қызық-тап, қым-қираш схемалар сызу. Ұлысы бар, кішісі бар, жазушысы бар, зерттеушісі бар, схемаға ұрынбай өткендер аз.

Бұл — В. Маяковский салып 'кеткен ирек***. Мұны салғанда және зерттеуші емес, ақын ретінде, Г. Шенгелидің “ережелерімен, толымды ұйқастарымен, ямб-хорейлерімен жазылған нәрсе дені дұрыс өлең.

Бұл— В.Жирмунский салған алты бунақты дактильдың схемасы ****.