№3 басылым орнына

11.1 Соғыстан кейінгі жылдырда республикалық және облыстық газеттердің мазмұны.

11.2 Республикалық “Социалистік Қазақстан”, “Казахстанская правда” және облыстық газеттер.

11.3 Соғыстан кейінгі жылдар- очерк жанрының едәуір алға басқан кезеңі.

Соғыс жеңіспен аяқталғаннан кейін халық шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамыту проблемелары күн тәртібіне қойылды. Баспасөз 1945 жылы Қазақ КСР-інің 25 жылдығы құрметіне арналған социалистік жарысты кең насихаттай отырып, өзінің жұмысын бейбітшілік жағдайда да соғыс кезіндегідей қарқынмен жүргізуге тырысты. Ол кезде үкімет тарапынан газеттердің жұмысын жақсартуға жағдай жасайтын елеулі шаралар жасалды.

ВКП(б) Орталық Комитеті 1945 жылы 29 шілдеде “Республикалық, өлкелік және облыстық газеттердің сапасын арттыру және көлемін кеңейту туралы” арнаулы шешім қабылдады. Сол жылдың 15 шілдесінен республикалық және облыстық газеттер төрт бет болып шығатын болды. Сонымен бірге олардың штаты және қаламақы қоры көбейтілді.

Соғыстан кейінгі жылдырда республикалық және облыстық газеттердің мазмұны өзгерді, жергілікті өмірді жан-жақты жақсы жазатын мәселелеріне баса көңіл аударылды. Газет беттерінде очерк, фельетон, баспасөзге шолу жанрлары жиі көрінді. Сөйтіп, республикамыздың газеттері өзінің жұмысын бейбітшілік дәуірге бейімдеп қайта құра бастады.

Төртінші бесжылдық жоспарды орындауға еліміз 1945 жылы кірісті. Сол жылы наурызда КСР Одағы Жоғарғы Кеңесі қабылдаған заң, Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің XI сессиясы бекіткен Қазақ КСР Халық Шаруашылығын қалпына келтірудің және өркендетудің 1946-1950 жылдарға арналған бесжылдық жоспары туралы заң республика еңбекшілерінің ең таяу уақыттың ішінде жүзеге асыруға тиісті игілікті жұмыстарының бағдарламасы болып табылады.

Еліміздің озат кәсіпорындары ұжымдарының жоспарды орындау және асыра орындау жолындағы Бүкілодақтық социалистік жарыс басталды. Бұл жарысты Қазақстан еңбекшілері белсенді түрде қолдады. Қазақстан баспасөзі социалистік жарысты ұйымдастырып, өрістету жөнінде көп тәжірибе жинақтады.

Республикалық “Социалистік Қазақстан”, “Казахстанская правда” және барлық облыстық газеттер Қазақстанда көп станокшылар қозғлысын бастаушылардың бірі болған Петропавл вагон жөндеу депосінің токарі, коммунист Иван Печорин бесжылдық тапсырманы бір жылды орындау туралы міндеттеме алып, тамаша үлгі көрсеткенін жазды. Оның және басқа да озаттардың іс-тәжірибесі, жұмыс әдісі туралы бас мақала, очерк, кореспонденция республикамыздың барлық газеттерінде жарияланды.

Қазақстанның баспасөз беттерінде “Жаңа бесжылдық жоспарды мерзімнен бұрын орындау және асыра орындау жолындағы Бүкілодақтық социалистік жарыс”, “Бесжылдықты- төрт жылда!”, “Озаттар тәжірибесі- көпке ортақ” деген айдарлар арқылы топтастырылып берілген материалдар жиі көрінді.

Мысалы, “Социалистік Қазақстан” газеті осындай айдарлармен 1946 жылғы 3 наурызда “Қорғасыншылардың табысы”, “Қарағанды көміршілері жоспарын орындауда” деген сияқты тақырыптармен берген материалдарында Лениногор қорғасын заводының ұжымы социалистік жарыста елеулі табыстарға жетіп отырғандығын, ол Қарағанды көміршілерінің еңбек өнімділігін арттырғанын хабарлады. Сондай-ақ, жұмысты шапшаңдатылған әдіспен жүргізетін Қарағанды көміршілерінің еңбек өнімділігін арттырғанын хабарлады. Сондай-ақ, жұмысты шапшаңдатылған әдіспен жүргізетін Қарағанды көмір бассейніндегі проходчиктер бригадирі Петр Акуловтың, Теміртаудың жас металлургі Алтынбек Дәрібаевтың даңқы баспасөз беттері арқылы бүкіл елімізге жайылды.

“Қазақ металлургия заводының ұжымы агрегаттардың қуатын күннен-күнге жақсы меңгеріп келеді, болат балқытудың және прокат шығарудың қарқынын мейлінше күшейту жолында”- деп жазды “Казахстанская правда” газеті.

Сондай-ақ, баспасөз арқылы аул шаруашылығын жаппай электрлендіру жөнінде социалистік жарысты ұйымдастырудың үлкен маңызы болды. Газеттер 1948 жылы республикамызда ауыл-селолық 400 электростанциясын салу туралы ұран көтерді. Осындай айдармен аға басылым бір материалында “Талдықорған облысында үстіміздегі жылы 32 электр станциясын салынбақ, олардың жалпы қуаты 6995 киловатт” – деп жазса, екінші бір хабарында “Жамбыл облысының Мерке ауданының орталығынан электр станцися салынып, тез арада пайдалануға берілгенін” айтты.

“Социалистік Қазақстан” газеті 1949 жылғы 29 сәуірдегі нөмірінде “Соғыстан кейінгі бесжылдықты мерзімнен бұрын орындау жолындағы социалистік жарысты кең өрістетейік!” деген ұранмен арнаулы бет берді. Мұнда Алматы қаласы еңбекшілерінің, Қарағанды шахтерлерінің, Гурьев мұнайшыларының және бірнеше облыс еңбекшілерінің социалистік жарыста алған міндеттемелерін қалай орындап отырғаны сөз болды. Беттің төменгі жағынан “Социалистік Еңбек Ерлерінің тәжірибелерінен” деген айдармен талдықорған обылсы, Сарқант ауданы “Красное знамя” колхозының звено жетекшісі Социалистік Еңбек Ері М.Г.Леснаяның “Бидайдың гектарынан жүз пұт өнімді қалай алдық” деген әңгімесін берді.

Республикалық және облыстық газеттер Социалистік Еңбек Ерлері Ыбырай Жақаевтың, Ким Ман Санның тәжірибелерін насихаттауды, озат шопан Естемісовтың, Махатова мен Әлімбаеваның өнегелі, жемісті еңбектерін көрсетті.

Соғыстан кейінгі бесжылдықтың ақырғы жылында республиканың колхоздары жоспарды мерзімнен бұрын орындады, мал басы 1940мжылға қарағанда едәуір артты, халықтың материалдық жағдайы жақсарды, әл-ауқаты өсті.

Партияның Орталық Комитетінің идеология мәселелері жөніндегі қаулыларына байланысты республика баспасөзі 1946-1948 жылдары мәдениет пен ғылымның көптеген салаларының жайына назар аударды.

1946 жылғы 27 наурыздағы ВКП(б) Орталық Комитетінің 1946-1950 жылдардағы КСРО халық шаруашылығын қалпына келтіру және дамыту жөніндегі заңының қаулысына сәйкес Қазақстан партия ұйымдары көп жұмыстар жүргізді. Насихат, үгіт және мәдени-ағарту жұмыстары мәселелері жөнінде республикалық кеңес өткізілді. Бұл кеңесте республикалық, облыстық және аудандық газеттердің редакторлары да қатысты. Олар газеттің идеологиялық-саяси мазмұны мен мәдени дәрежесін жақсарту жөнінде сөйледі.

Соғыстан кейінгі төртінші бесжылдықта республикамыздың мәдени өмірінде елеулі оқиғалар болды. “Социалистік Қазақстан” газеті 1946 жылғы 20 ақпандағы нөмірінде “Евгений Онегин қазақ сахнасында” деген тақырыпта арнаулы бет берді. Бұл бетте операны қоюшы Қазақ КСР халық әртісі Қанабек Байсейітовтың, Татьянаның ролін ойнаушы КСР Одағы халық артисі Күләш Байсейітованың және басқаларының сөздері басылды. Сонымен бірге Төлеген Тәжібаевтың, Ахмет Жұбановтың мақалалары да сол беттен орын алды.

Қорыта айтқанда республикалық газет осы мақала және басқа да материалдары арқылы өнер қайраткерлерінің соғыстан кейінгі төртінші бесжылдық жоспарды жүзеге асыру жолындағы күресте халқымыздың қандай ерлік істер жасап жатқанын бейнелейтін пьесалар беруге шақырды.

Соғыстан кейінгі бесжылдықта Қазақ КСР Ғылым академисының құрылуы республикамыздың өңіріндегі аса ірі оқиға болды. Осыны науқан қарасанында баспасөз Қазақ КСР Ғылым академиясының мүшелігіне астанамыздың ғылыми-зерттеу мекемелері мен жоғары дәрежелі оқу орындарынан ұсынылып жатқан көптеген ғылымдардың өмірбраянымен таныстырып, олардың ғылыми еңбектерін кеңінен насихаттады. Мысалы, Социалистік Қазақстан” газеті Әлкей Хақанұлы Марғұланның Ғылым академиясының мүшелігіне ұсынылуы өте орынды деп жазды. “Өйткені Әлкей қазақ халқының Кеңес өкіметі тұсында оқып шыққан, шамалы уақыт ішінде ғылымның бірсыпыра саласын оқып, зерттеп жетілген, көптеген бағалы еңбектері бар дарынды ғалым”. Сондай-ақ, “Казахстанская правда” газеті Қаныш Сәтпаев туралы КСРО Ғылым академиясының вице-президенті И.Бардиннің “Қазақ халқының талантты ғалымы” деген мақаласын жариялады. Онда былай делінді: “Белгілі геолог, КСРО Ғылым академиясының мүше-корреспонденті Қаныш Имантайұлы Сатпаев кеңес заманында қазақ халқынан шыққан ең талантты ғалымдардың бірі. Жер қойнауының байлықтарын ашқан, теориялық еңбектердің авторы Сәтпаев тек ғалымдылығымен ғана емес, сонымен бірге КСРО Ғылым академиясының қазақ филиалының ұйымдастырушысы және жетекші ретінде, КСРО Жоғарғы Кеңесіне халық сайлап қойған депутат, мемлекеттік қайраткер ретінде де қадірлі адам”.

1946 жылдың 1 маусымы. Бұл күн қазақ халқының тарихы бетіне алтын әріппен жазылды. Тап сол күні Қазақ КСР Ғылым академиясы құрылды. Республикалық газеттер сол күнгі нөмірлерінде Қазақ КСР Министрлер Советінің төрағасы Н.Оңдасыновтың “Қазақ халқы өзінің академиясын құруда” деген көлемді мақаласын жариялады. Мақалада Қазақстан революцияға дейін Россияның ең артта қалған аймақтарының бірі болғаны, патша өкімет қазақ халқының экономика және мәдениет жөнінен дамуына қасақана кедергі жасап келгені, қазақ халқының тек совет заманында дамудың даңғыл жолына түскендігі, ал жаңадан құрылған Ғылым академиясы республикамыздың мәдениеті мен ғылымын одан әрі өркендететін және басқаратын орталық болатындығы айтылған.

Республикалық газеттер 1946 жылдың қыркүйегінде Алматыда өткен әдебиет пен өнер қызметкерлерінің жиналасы туралы есеп жариялады. Бұл жиналыста ВКП(б) Орталық Комитетінің “Звезда” мен “Ленинград” журналдары туралы, “Драма театрының репертуары және оны жақсартудың шаралары туралы” қаулыларына байланысты Алматы қаласындағы әдебиет пен өнер қызметкерлерінің міндеттері туралы мәселе талқылағандығы айтылды.

Республикалық газеттер Қазақстанда шығарылатын журналдарда және кейбір жазушылардың шығармаларында жіберілген елеулу кемшіліктерді тауып алып, орынды-орынсыз сынаудың объектісіне айналдырды. Мысалы, қазақ әдебиеті мен қазақ тілі мәселелерін зерттеуге арналған монографиялық, дессертациялық еңбектерде қателіктер мен бұрмалаушылықтар кеткен. Оның себебі, зерттеушілердің маркстік-лениндік методологиясы жете меңгере алмағандығынан делінеді сол кездегі баспасөзде. “Тарих ғылымы өрлеу жолында” деген мақалада “Қазақ КСР тарихының” бірінші басылымында ұлтшылдық бұрмалаушылық жіберілді деген айып тағылып, бұл басылымда Қазақстан тарихының реалистік түрде, объективті түрде жазылғаны сол кездегі цензуралық комитетке ұнамайды. “Қазақ ССР тарихы” дәуірлерге дұрыс бөлінбегендігі ескеріліп, тарих ғылымының дәрежесін жоғары көтерудің шаралары белгіленуі тиіс”, - деген сияқты жансақ пікірлер айтылады.

Соғыстан кейінгі жылдар- очерк жанрының едәуір алға басқан кезеңі. Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін публицистеріміз бен очерктеріміз республика еңбекшілерінің бейбіт еңбек әуенін, төртінші бесжылдық жоспарды орындау жолындағы күресін көрсетуге шұғыл деп бұрды. Республикалық облыстық газеттердің, “Әдебиет және искусство” журналының бетінде бейбіт күндердің еңбек ардагерлері туралы портреттік очерктер жиі көріне бастады. Мәселен, 1946-1950 жылдары бір ғана “әдебиет және исскусство” журналында 40 шамалы очерк жарық көріпті.

Газет, журналдарда Түсіп Күзембаев, Картабай Атшабаров, Ольга Гоноженко, Қашақбай Пірімов, Нұрмолда Алдабергенов, Ыбырай Жақаев, Мұхтар Қаптағаев, Бәшір Нұрмұғамбетов, Ләйлә Базанова сияқты соғыстан кейінгі жылдарда еңбегімен ел құрметіне бөленген елеулі жандарды мадақтады. Амал не, сөз болып отырған жылдарды республика баспасөзі беттерінде әдебиет пен өнер тақырыбына жазылған кейбір мақалаларда, шығармаларда салиқалы және объективті түрде талдаудың орнына үркіту және негізсіз кінәлау сияқты әуендерге жол берілді.

Соғыстан кейінгі төртінші бесжылдықта республикамыздың мәдени өмірінде елеулі оқиғалар болды.»Социалистік Қазақстан » газетң 1946 жылғы 20 ақпандағы нөмірінде «Евгений Онегин қазақ сахнасында » деген тақырыпта арнаулы бет берді. Бұл бетте операны қоюшы Қазақ КСР халық әртісі Қанабек Байсейтовтің , Татьянаның ролін ойнаушы КСР одағы халық әртісі Күләш Байсейітованың және басқаларының сөздері басылды. Сонымен бірге Төлеген әжібаевтің, Ахмет Жұбановтың мақалалары да сол беттен орын алды.

Қорыта айтқанда республикалық газет осы мақала және де басқа материалдары арқылы өнер қайраткерлерінің соғыстан кейіңгі төртінші бесжылдық жоспарды орындаандары мадақталды.