Тұрақты бұлтты ауа-райының белгiлерi

1. Атмосфералық қысым төмендiгi – тәулiк бойы аз өзгеруi немесе төмендеуi;

2. Күн немесе түн бойы жел жылдамдығының үдеуi. Жел бағыты ОБ, ал кейде СШ және ШСШ;

3. Тәулiктiк температураның аз ауытқуы;

4. Күндiз және түн бойында ауаның жоғары абсолюттi және салыстырмалы ылғалдылығы.

Ашықтан жаңбырлы ауа-райына өту белгiлерi:

1.Атмосфералық қысым төмендейдi;

2.Кешке жақын жел үдейдi;

3.Б және СБ-та бұлттар пайда болып, горизонтта тығыздалады;

4.Қыста температура жоғарылайды, жазда төмендейдi. Тәулiктiк температуралық ауытқуы шамалы;

5.Ауаның ылғалдылығы жоғарылайды;

6.Таңғы күннiң шығысы ашық қызыл түстi;

7.Дыбыс естiлуi жаңғырық үдейдi;

8.Алыстағы заттар жақындағандай болып көрiнедi (таулар, орман);

9.Жұлдыздар қатты жарқырайды, галло

1.Атмосфералық қысым жоғарылайды;

2.Тәулiктiк температураның ауытқуы ұлғайады;

3.Желдiң екпiнi күшейедi;

4.Ауыспалы бұлтты;
Халық дәстүрi бойынша ауа-райын болжау.

Ауа-райын ғылыми болжау 100 жыл бойы жүргiзiлiп келедi, ал оған қажеттiлiк баяғы заманнан берi болды. Диқаншылардың, теңiзшiлердiң өмiрi ауа-райына тәуелдi болды. Алдағы болатын ауа-райы белгiлерiн қоршаған табиғаттан табуға тырысты: жануарлар, құстар мiнездерiне, өсiмдiктерге қарап, аспандағы болып жатқан құбылыстарға қарап, күн немесе ай түсiне, бұлттар түрiне және т.б. көп белгiлер есте жақсы сақталу үшiн ауа-райын болжау мақал және мәтелдер түрiнде берiлдi.

Мысалы: «Егер шөпте шық болса – жаңбыр болмайды», Күннiң таза батуы – ашық ауа-райына. «Егер күн қызарып батса – теңізшіге қорқыныш жоқ, ал ертеңгiсiн қызыл болса - қорқуға болады». «Егер шағала суға отырса – жақсы ауа-райын күт, ал құммен жүрсе – ауа-райы өзгередi». «Қарлығаштар су бетiне жақындап ұшса – жаңбырға».

Ауа-райы өзгеруiне байланысты өсiмдiк және жануарлардың мiнездерi өзгередi. Қоршаған орта жағдайына байланысты тiрi организмдердiң дамуын зерттейтiн ерекше ғылым саласы – фенология.

Ол жануаралар мен өсiмдiктердiң тiршiлiк үрдiстерiнiң кезеңдiк құбылыстарын ешқандай құралсыз фенологиялық бақылаулар көмегiмен зерттейдi. Мұндай бақылаулар табиғат күнтiзбегiн жасауға мүмкiндiк бередi, мұнда әр құбылыстың басталу мерзiмдерi көрсетiледi. Мысалы: Черемуха (Мойыл) гүлдегеннен 5-6 күннен соң сары акация, емен, алма гүлдейдi, 2-3 күннен соң - сирень, 1-2 күннен соң рябина, 2-3 күннен соң - қарағай, долана т.б.

Ауылшаруашылық тәжiрибесiнде ауа-райын болжауды пайдалану

Ауылшаруашылығы үшiн ұзақ мерзiмге ауа-райын болжаудың маңызы өте зор, бұл ауылшаруашылық жұмыстарын жопарлағанда ескерiледi: топырақ өңдегендегi агротехникалық тәсiлдер, ауылшаруашылық техникаларын пайдалану, себу мерзiмi, дақылды отырғызу, тұқым себу тереңдiгi және мөлшерi, минералды және органикалық тыңайтқыштарды енгiзу және т.б.

Ауа-райын қысқа мерзiмге болжау қатерлi жағдайлардан сақтандыру үшiн пайдаланады (үсiк, құрғақшылық, аңызақ, шаңды боран, бұршақ және т.б.), бұл олармен келетiн шығынды азайтуға мүмкiндiк бередi. Мысалы: көктемгi соңғы немесе күзгi алғашқы үсiктердi болжау оларға қарсы күрес шараларын дер кезiнде жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Бұл еңбек күшiн көп қажет ететiн дақылдарды, өсiрумен айналысатын шаруашылықтарға қатысты. Өйткенi көкөнiс және темекi дақылдарының көшеттерiнiң құны қымбат тұрады, қырыққабат, қызанақ, тәттi бұрыш, баклажан, ал бiр болжау осыған кететiн шығынды он, жүз есе азайтады.

Күзгi ауа райы болжамы егiн жинауды тездеттiредi және өнiмдi сақтайды.

Ауа-райы болжамын ескермеу шаруашылықтарға шығын әкеледi. Мысалы: Алматы облысының бiр шаруашылығында ауа-райы болжамына немқұрайлы қарау себебiнен 200 қойды қырып алған. Үсiктiң болатын, температураның төмендейтiн болжамына қарамай қойларды шомылдырып жуған, ал ауа-райы болжамы тура келген.

Қорыта келгенде, ауа-райы болжауларын өндiрiсте, әсiресе ауылшаруашылығында пайдалану экономикалық тиiмдiлiктi 40-50% көтеруге мүмкiндiк бередi.

1. 
   Ауа-райы және оның өзгеру себептерi
   
2. 
   Ауа массалары
   
3. 
   Атмосфералық фронттар, пайда болу себептерi
   
4. 
   Ауа-райын болжау әдiстерi
   
5. 
   Жергiлiктi белгiлер бойынша ауа-райын болжау
   
6. 
   Халық дәстүрi бойынша ауа-райын болжау
   

1. Атақұлов Т.А., Ержанова К.М. Агрометеорология практикумы, Оқу құралы. Алматы, 2007 ж.

2. Атақұлов Т.А., Ержанова К.М. Агрометеорология, Оқулық (электрондық). Алматы, 2007 ж.

3. Чирков В.И. Агрометеорология, Учебник М. 1976

1. Атақұлов Т.А., Дәндібаев Б.Д. Агрометеорология курсы бойынша оқу әдістемелік құрал. Алматы, 1998.-34 б.

2. Атақұлов Т.А., Герасименко Г.Д. Влияние микроклимата на фенологию яровой пшеницы при различном режиме орошения. Труды КазНИметеорологического института. М., Гидрометеоиздат, 1981.-60 с.

3. Агроклиматические ресурсы. Справочники по областям и республикам. Л., Гидрометеоиздат

Үсiк дегенiмiз – өсiмдiктердiң вегетациялық кезеңдерiнде топырақтың беткi қабаты немесе өсiмдiк өсiп тұрған биiктiкте температураның 0⁰С, одан да төмен төмендеуi.

Қалыптасу себебiне байланысты үсiктiң 3 түрi болады:

1. 
   радиациялық;
   
2. 
   адвективтiк;
   
3. 
   аралас – адвективтiк-радиациялық.
   

Өсiмдiктердiң алғашқы өсу (даму) кезеңiнде жеңiл үсiктiң болуы өнiмдiлiкке аса әсер етпейдi. Оған қарағанда көктемде кеш болатын үсiктер күштi болып келедi. Ол кезде өсiмдiктердiң сыртқы пiшiнiн бұзбаған күннiң өзiнде өнiмдiлiктi 10-15% азайтады.

Қазақстанның оңтүстiк жартысында жемiс-жидек, бау-бақша, мақта және т.б. жылы сүйгiш өсiмдiктер үшiн көктемдегi кеш үсiк қауiптi. Ал Қазақстанның солтүстiк жартысында негiзгi дақылдар астық, ол үшiн ерте-күздiк үсiк өте қауiптi, өйткенi астықтың пiсу мерзiмiне тура келедi. Үсiкке шалдыққан астық өзiнiң хош иiсiн және ұн және ұн тарту сапасын жоғалтады (крахмал, спирт және т.б.).

Үсiкке шалдыққан өсiмдiк, тез еру кезiнде өзiнiң тығыздығын, тугорлық жағдайын жоғалтады, түрi бұзылады, солып қалады. Өсiмдiктiң үсiктен зиян алу себебi: оның протоплазмасында судың қатып қалып, су жетiспеушiлiгi.

Үсiктердiң өсiмдiктерге зиянды әсерiне байланысты критикалық (шектi) температура белгiленедi. Жылылық ол температурадан төмен түссе өсiмдiктер өсуiн тоқтатады. Бұл температураның мөлшерi өсiмдiктердiң түрiне, сортына, өсу фазасына байланысты болады.

Үсiкке төзiмдiлiгiне байланысты өсiмдiктердi бес топқа бөлуге болады:

1. Үсiкке өте төзiмдi өсiмдiктер, температураның – 8,-10⁰С төмендегенiне шыдайды (күздiк, жаздық бидайлар, бұршақ тұқымдастары). Бiрақ масақтану фазасында – 3,-4⁰С, ал гүлдену фазасында – 1,-2⁰С температуралары зиянды әсер етедi.

2. Үсiкке төзiмдi, бастапқы өсу фазаларында – 6,-8⁰С шыдайды, ал гүлдену фазасында – 2,-3⁰С зиянды әсер етедi (тамыр жемiстi, конопля, лен).

3. Орташа төзiмдi, бастапқы өсу фазасында – 3,-4⁰С шыдайды, ал гүлдену фазасында – 1,-2⁰С зиянды әсер етедi (майбұршақ, редис).

4. Үсiкке аз төзiмдi – жүгерi, қонақ жүгерi, картоп, темекi – 2⁰С шыдайды, ал гүлдену фазасында – 1⁰С зиян.

5. Үсiкке төзiмсiз – жылы сүйгiш дақылдар: -0,5,-1,5⁰С температура зиянды әсер етедi (күрiш, мақта, фасоль, бақша дақылдары).

Жылы сүйгiш дақылдарды отырғызу кезiнде үсiксiз кезеңiнiң ұзақтығын есепке алу керек. Бұл соңғы көктемдiк және алғашқы күздiк үсiк арасындағы кезең.

Үсiксiз кезеңнiң ұзақтылығы мынаған байланысты:

1. 
   географиялық ендiк – солтүстiкке жылжыған сайын ендiктiң әр градусына үсiксiз кезең 4-5 күнге азаяды;
   
2. 
   теңiз деңгейi бойынша биiктiк – (2500 м биiктiктен жоғары үсiк шiлде, тамыз айларында байқалады);
   
3. 
   су бассейiндерiнiң жақындығына байланысты (үсiксiз кезең – 20-25 күнге көбейедi);
   

а) Үсiкке төзiмдi өсiмдiктер сорттарын таңдау. Желден қорғайтын орман жолақтарын отырғызу;

ә) Егу алдында тұқымды шынықтыру (егер алдында тұқымды төмен температурада ұстау);

б) Үсiк шалатын участкелердi айқындау (картаға сүйене отырып, үсiкке төзiмсiз дақылдар мен ерте шығатын сорттарды еккiзбейдi).

а) түтiндету, жасанды қыздыру;

ә) жердi тығыздау;

б) суару.

Ауаның температурасы күрт төмендеген жағдайда, өсiмдiктердi, жемiс-жидектердi қорғау үшiн түтiндету әдiсiн пайдаланады. Ол үшiн бiр гектарға 50-60 жерге ылғал қоқысты (ағаш шыбықтары, солома т.б.) үйiп, топырақпен жабады. Оларды шахмат түрiнде орналастырады. Үсiк болар алдында түнгi сағат 12 ден бастап осы үйiлген қоқыстарды түтетедi. Жер бетiнен көтерiлген түтiн ауаның температурасын жоғарылатады.

Топырақты тығыздау арқасында сол топырақтың жылу өткiзгiштiк қабiлетiн арттырамыз. Төменгi қабаттан жылу жоғарғы қабатқа көтерiле бастайды.

Суару – мақта, көкөнiс танаптарында күзгi үсiктермен күресу үшiн пайдаланады, ол үшiн жылылау суды пайдаланады (ауа температурасы бiрден төмендеген жағдайда су жылылығын сақтап тұра бередi). Әсiресе жаңбырлатып суару жақсы әсерiн тигiзедi, өйткенi ауаның ылғалдылығы артады.
2. Құрғақшылық түрлерi және күресу шаралары

Қазақстан республикасының 70-80% өңделетiн жерлерi ылғалдануы жеткiлiксiз, булануы жоғары, құрғақшылық және аңызақ көп қайталанып тұратын аймаққа жатады. Олардың ауылшаруашылығына зияны өте көп.

Құрғақшылықтың екi түрi болады: топырақтық және атмосфералық.

а) топырақтық далалық;

ә) топырақтық шөлдiк.

Топырақтың өңделетiн қабатының 30 см тереңдiгi құрғаған жағдайда топырақтық далалық құрғақшылық пайда болады. Бұл жағдайда өсiмдiктердiң өсуi аздап нашарлағанмен вегетация жалғаса бередi, өйткенi төменгi қабаттардан ылғал пайдаланады.

Егер, өсiмдiктердiң барлық тамырлары тараған топырақ қабаты құрғаған жағдайда – топырақтық шөлдiк құрғақшылық пайда болады. Бұл жағдайда өсiмдiктер өсуiн тоқтатып сола бастайды.

Топырақтық құрғақшылығының пайда болуының негiзгi себебi – агротехникалық шаралардың дұрыс жүргiзiлмеуi, топырақты дұрыс өңдемеу, орман жолақтарының болмауы немесе жойылуы және т.б.

Көктемдiк атмосфералық құрғақшылық төмен ауа ылғалдылығымен, бiрақ ауа температурасы жоғары емес және құрғақ-суық желмен сипатталады. Ерте көктемде мұндай құрғақшылықта өсiмдiктер нашар өседi, өнiмдiлiк төмендейдi.

Жаздық атмосфералық құрғақшылық - өте жоғары температурасымен, төмен ауа ылғалдылығымен және жоғары ылғал булануымен сипатталады. Бұл құрғақшылықтың өсiмдiктерге зиянды әсерi өсiмдiктiң өсу фазаларына байланысты. Дәндi дақылдарда – масақтану, гүлдеу кезiнде болса – масақтың кiшкентай болуына, дәннiң санының азаюына әкелiп соғады.

Күздiк құрғақшылықтың зиянды әсерi кеш пiсетiн дақылдардың өнiмдiлiгiне және күздiк дақылдардың өнiп-өсуiне тиедi.

Атмосфералық құрғақшылықтың пайда болу себебi – Арктикадан келетiн антициклондар: олар – ашық, құрғақ ауа-райын, өте төмен ауа ылғалдылығын және төмен температура алып келедi.

Қазақстанда құрғақшылық күндерi өте көп болады. Теңiздер мен мұхиттардың алыстығына, шөлдер мен шөлейттердiң жақындығына байланысты құрғақшылық туатын – пайда болатын орталық Қазақстан деп есептелiнедi. Көпжылдық мәлiметтер бойынша жылы кезеңде жарты жылдықта 37-69 тәулiктерде құрғақшылық болады, ал аса құрғақшылы жылдары 100-115 тәулiкке жетедi. Құрғақшылық Павлодар, Қарағанды, Ақтөбе облыстарында көп байқалады, ауылшаруашылық дақылдарының өнiмдiлiгiн, өте күштi құрғақшылық 50% дейiн, күштi – 20%, ал нашар 15-20% дейiн төмендетедi.

Белгiлi бiр ауданның климатының құрғақшылығын анықтау үшiн ылғалдану коэффициентiн анықтайды. Қазiргi уақытта ең көп тараған Г.Т.Селянинов әдiсi. Ол үшiн Селяниновтың гидротермикалық коэффициентiн ГТК есептен табу керек.
ГТК= _жауын/ t  10, мамыр-шiлде айлар аралығында;
мұнда: _жауын – 05, 06, 07 – айлардағы жауын мөлшерi, мм;

t – сол айлардағы орташа температураның қосындысы, ⁰С.

1,6-1,3 – орманды ылғалды аймақ;

1,3-1,0 – орманды дала (ылғал жеткiлiксiз);

1,0-,07 – дала (құрғақ аймақ);

0,7-0,4 – қуаң дала (өте құрғақ аймақ);

0,4 және төмен болса – шөлейт және шөл;

ГТК мәнiнiң 0,7 ден төмендегенi құрғақшылықты бiлдiредi, ал 0,4-тен төмендегенi өте күштi құрғақшылықты.

Құрғақшылықпен күресу әдiстерi. Құрғақшылықтың ауылшаруашылығына зиянды әсерiн ескере отырып, онымен күресу үшiн көптеген ғылыми жұмыстар жүргiзiледi. Сол жүргiзiлген ғылыми зерттеулердiң және агротехникалық шаралардың көрсеткiштерiне, нәтижелерiне сүйене отырып құрғақшылықпен күресудiң үш бағыты анықталады:

1. 
   Селекциялық-генетикалық;
   
2. 
   Агротехникалық;
   
3. 
   Мелиоративтiк.
   

Агротехникалық және мелиоративтiк бағыттардың мақсаты – дақылдарды ылғалмен қамтамасыз ету, ол үшiн мынадай шаралар жүргiзу қажет:

1. Танаптарда таза пар қолдану – ылғалды, қоректiк заттарды көбейтiп, арамшөптерден тазалайды. Далалық, құрғақ далалық және тәлiмi жерлерде ылғал жинау мәселесiнде пардың, оның iшiнде ықтырма пардың алатын орны үлкен;

2. Орман жолақтарын егу – желдiң жылдамдығын төмендетiп, топырақтағы ылғалды сақтайды, қар тоқтатады;

3. Топырақ өңдеу жүйесi – топырақта ылғалды сақтап, көбейту үшiн әр бiр танапқа, аймақта зерттелген әдiстердi енгiзу қажет. Мысалы: Солтүстiк Қазақстанда бұрынғы Бүкiлодақтық ғылыми-зерттеу астық шаруашылығы институты, қазiргi А.И.Бараев атындағы ғылыми-өндiрiстiк астық шаруашылығы орталығы ғалымдары ұсынған жазықтiлгiшпен өңдеу тәсiлi өндiрiске енгiзiлдi. Бұл тәсiлде жердiң беткi қыртысын аудармай, топырақты тереңге қопсытып, топырақтың суды сiңiрiп өз бойында ұстау қабiлеттiлiгiн арттырады;

4. Ауылшаруашылық дақылдарының себу мөлшерi, уақыты көктемге және топырақтағы ылғалға байланысты. Сондықтан, осы агротехникалық шараларды реттеуге болады;

5. Қар тоқтату. Солтүстiк облыстарында көктем кезiнде дақылдарды ылғалмен қамтамасыз етудiң бiрден-бiр көзi қар жамылғысы болады. Бұл жерлерде қар түрiнде ылғалдың 60-100 мм түседi. Осы ылғалды сақтап қалғанда топырақтағы ылғал мөлшерiн көбейтiп сақтап қалуға болады. Осы агротехникалық шараның арқасында көктем айларында егiндi құрғақшылықтан сақтап қалуға болады;

6. Арамшөптермен күрес. Арамшөптер мәдени дақылдармен қатар өнiп-өсе топырақ ылғалын, қоректiк заттарды көп пайдаланады. Олар жойылған жағдайда мәдени дақылдардың ылғал пайдалану үлесi артады;

7. Суару. Ағын суды топырақ және атмосфера ылғалдылықтарына айналдыратын шара немесе топырақ ылғалдылығын жасанды түрде арттыру. Суару топырақтың тек сулық режимiн реттейдi деп шектелуге болмайды. Себебi суару нәтижесiнде басқа да мелиоративтiк (ауалық, тұздық, қоректiк, жылулық және микробиологиялық) режимдерi де жақсарады. Сондықтан, суармалы жерлерде ауылшаруашылығы дақылдарының алдын-ала көзделген, яғни жоспарланған өнiмдерiн алу мүмкiндiгi өте жоғары болады. Суару нәтижесiнде, шөл, шөлейт аймақтарында да дақылдар өнiмдiлiгi 4-5 есе артады.
3.Аңызық және оның түрлерi

Аңызақ – ауылшаруашылық дақылдарына зиянды, өте төмен ауа ылғалдылығымен, атмосфераның төменгi қабатының жоғары температурасымен және жылдамдығы (10 м/сек) желiмен сипатталатын метеорологиялық құбылыс. Аңызақтың әсерiнен ылғал булануы жоғарылайды, соның әсерiнен транспирацияға шағын болған суды, өсiмдiк тамыры арқылы қамтамасыз ете алмай, ауылшаруашылық дақылдарының су режимi бұзылады. Желдiң жылдамдығы ұлғайған сайын аңызақтың зиянды әсерi күшейе түседi.

Шөл және шөлейт аймақтарында, әсiресе жылы кезеңде аңызақ көп қайталанып отырады. Сонымен қатар, аңызақ далалық және орман далалық аймақтарда да болып тұрады.

Топырақ құрамында ылғал болған жағдайда да аңызақ байқала бередi, аңызақ созылып кетсе топырақтың құрғауына әкелiп соғады да, өсiмдiк аңызақ пен құрғақшылықтың әсерлерiнен өсуiн тоқтатады.

Топырақтың беткi қабатын ұшыру желдiң 8-10 м/сек жылдамдығынан басталады. Шаңды дауыл бiр тәулiкте топырақтың құнарының 1-5 см қабатын ұшырып кетуi мүмкiн, ал табиғи жолмен топырақтың 1-2 см құнарлылығын орнына келтiру үшiн 250 жыл керек. Жоғары көтерiлген шаң, басқа жерлерге жетiп өсiмдiктердi басып қалады.

Шаңды дауылдың пайда болуы мен дамуының себебi: қатты жылдамдықты жел, ауаның үлкен құрғақтығы, топырақтың беткi қабатының шаңдануы.

Жел эрозиясы мен шаңды дауылмен күресу мынандай жағдайда тиiмдi топырақты өңдеу, алқапты қорғау үшiн орман жолақтары, көпжылдық шөптердi егу, көпжылдық және бiржылдық дақылдарды жолақтап, кезектестiрiп егу.

Бұршақ үлкен зиян әкеледi: гүлдердi, жапырақтарды, тұқымдарды ұрып жерге түсiредi. Егерде жел және нөсер мен қатар жүрсе, ерекше қауiптi. Бұршақтан зиян шеккен жемiстер тез арада, оңай ауруға шалдығады.

Бұршақпен күресу үшiн бұршаққа қарсы артиллериялық снарядтар мен ракеталық бекiтiлiмдер қолданылады.

Республика жерiнде бұршақ жыл бойында 1-3 рет, кейде таулы аудандарда 5-6 ретке дейiн жауады. Iле Алатауы бұршақтың ең көп түсетiн жерi. Жауын-шашын аз жауатын шөл және шөлейт зонада бұршақ өте сирек түседi. Бұршақ көбiне жылы мезгiлдерде жауады.

Нөсер жаңбыр белгiлi бiр ауданның аз көлемiне ғана, қысқа уақытта жауып өтсе де, қатты су ағысын, яғни тасқан туғызып, топырақты эрозияға ұшыратады, өзендердi тасытады. Мұндай жаңбыр кезiнде пайда болатын су тасқыны үйлер мен жолдарды алып кетiп, егiстiктi басып қалуы жиi кездеседi. Нөсерден соң топырақтың су сiңiру қабiлетi, өте нашарлайды, топырақ тығыздалады, жылдап кебедi де қатты қабыршақ пайда болады.

Нөсерлермен күресуде жасыл өсiмдiктердi егу, тау жолақтарын өңдеу болып табылады.

Найзағай Республика жерiнде найзағайдың жарқылдауы жылдың жылы маусымындағы жауын-шашынның географиялық таралуына тығыз байланысты. Қазақстанның солтүстiгiнде оңтүстiгiне қарағанда найзағай жиi жарқылдайды. Iле Алатауы, Жоңғар Алатауы және Алтай тауларында найзағайдың жарқылдауы көктем, күз айларында, тiптi ауа-райының өзгеруiнен қыс кезiнде де байқалады. Каспий, Арал теңiздерi мен Балқаш маңында найзағайдың ойнауы сирек. Шөл және шөлейт аймақтарда тек көктем кезiнде ғана найзағай жарқылдап, шақпақ шағады.