Фейербахтың антропологиялық материализмі

XIX ғасырдың ортасында еуропалық философияда рационалистік дəстүрге жауап ретінде иррационализм тенденциясы пайда болды. Бұл философиялық ілімнің рационализмнен айырмашылығы, таным процесінде адамның ойлау мүмкіндігін шектейді немесе мүлдем жоққа шығарады жəне дүниені түсінудің негізі деп ақылға жетпейтін нəрсені айтады. Иррационализм адамның рухани өмірінің келесі аспектілерін қамтиды: еріктік, интуиция, қиял, инстинкт, бейсаналық. Иррационализмнің пайда болуы 19 ғасырдың ойшылдарының, мысалы, Гегельдің экстремалды рационализміне қарсы сөйлеген С.Кьеркегор, А.Шопенгауэр, Ф.Ницше жəне басқалардың ерекше еңбектерімен дəлелденеді. Классикалық емес философияның басқа өкілдері сияқты Артур Шопенгауэр адамның негізі, оның рулық мəні деп- ақыл емес, соқырлық, бейсаналық өмірлік күш, ақылға қонымсыз ерік-жігердің бір түрі деп тұжырымдайды. Адам өміріндегі ақыл-ой екінші дəрежелі жəне ерік-жігерге тəуелді рөл атқарады. Ерік - бұл əлемнің жүрегі, бар нəрсенің дəні, ол барлық нысандар мен құбылыстарда көрінеді. Ерік ақыл күшіне бағынбайды, ол ұқыпсыз, мəңгілік жəне шексіз, мүлдем еркін. Еріктің басты қасиеті - өзінді жеңу. С.Кьеркегор адамда ең бастысы деп- ақыл емес, мистикалық иррационалды жұмбақ, оны философ экзистенция деп атайды. Ақыл мен экзистенция бір-біріне қарама-қарсы ілімдер. Егер Декарт «Мен ойлаймын, сондықтан мен бармын» десе, онда С.Кьеркегор: «Мен неғұрлым аз ойласам, соншакөпөмірсүремін»депмəлімдейді,осылайша ақыл өмірдің құпиясын ашуда толығымен дəрменсіз екенін көрсетеді. Фридрих Ницше - «өмір философиясының» негізін қалаушысы. Оның негізгі идеясы материя ұғымын иррационалды ағын, «импульс» ретінде «өмір» ұғымымен алмастырады. Зат дегеніміз - жойылған қалдық, «тіршіліктің» қатып қалған түрі ретінде түсініледі.Себебі ақыл «өмірді» өлтіреді, оның үздіксіз қозғалысын тоқтатады. Демек,танымғаақылқажет емес, интуиция, яғни өмірдің тікелей тəжірибесі қажет. Ницшенің пікірінше, дін-ойлау еркіндігін, адамның іс-əрекетінің тəуелсіздігін жоққа шығарады. Сонымен қатар, кез-келген догматизм сияқты, өзінің еркіндік жетіспеушілігін идеалға, ізгілікті кішіпейілділікке айналдырған, іштей ренжіген, депрессияға ұшыраған адамдар тобын қажет етеді. Мейірімділік, кішіпейілділік, жақсылық ол деградацияға, өмірлік дистрофияға əкелетін химералар. Сондықтан əлсіздер жойылсын - біз де олардың құрып кетуіне көмектесуіміз керек. Христиан Құдайы құлдардың құдайы, жеңілген, физиологиялық тұрғыдан тозған, əлсіз адамдар. Ницше еңбектері Гитлердің қолжазбалары болғандығы кездейсоқ емес.