Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

лингвистері Г. Шухардт (1842-1927) пен Р. Мерингер (1859-1931) 
баіатыш
Мектептің негізгі мақсаты - сөздердің тарихын заттардың та- 
рихымен байланыста алып зерттеу болды. Яғни олар, негізінен, 
зат пен оның атауы арасындағы қатынасқа ерекше мән береді. 
Г. Шухарттың пікірінше, затгар өзгереді, ал сөз, керісінше, сол 
қалпында өзгеріссіз қалады. Мектептің өкілдері өз концепцияла- 
ры бойынша этимология, лексикология, семасиология салалары 
проблемаларының айналасында жүрді. Ол бүлжымайтын заң жоқ 
деп, индивидуалистік психологизм ағымдағыларымен үндеседі.
Гуго (Хуго) Шухардт - аталған мектептің басты өкілі болған, 
тілдің көптеген мәселелелерімен айналысқан, зертгеуінің негізгі 
бағыты роман тілдері проблемалары болса да, ол көптеген тілдерді 
зерттеумен шүғылданған австрия ғалымы. Ғалым тілді сөйлеуші 
жеке түлғаның қүралы, азығы деп түсінді. Оның көзқарасынша, 
қоғамдық жағдай, жеке түлғаның өмір сүру жайы, оның жас 
ерекшелігі, мәдениет - бәрі тілге тікелей әсер етіп, индивидуалдық 
стиль қалыптастырады. Ол «тілдерде болатын өзгерістер, негізінен, 
тілдердің үзіліссіз тоғысуы нәтижесінде болады. Тоғысу процесін 
басынан өткермейтін тіл болмайды», - деп түйіндеді. Г. Шухардттың 
бүл пікірін кейіннен Н. Я. Марр өзтеорияларында кеңінен қолданды.
Г. Шухардт жас грамматистерге қарсы шыға отырып, мына-
дай мәселелерді:
- дыбыстық өзгерістердегі зандылыктарды;
тіл 
тарихының 
хронологиялық 
кезеңдер 
бойынша
жіктелетінін;
- жекелеген говорлардың, диалектілер мен тілдің арасындағы
өзара айырмашылыктардың бар екендігін жоққа шығарды.
Сонымен қатар Г. Шухардт филология деген терминге, оны 
тіл мен әдебиеттің негізгі мәселелерін шешетін сала ретінде қарауға 
қарсы болды. Ол А. Шлейхердің тілдерді туыстығы жағынан
жіктейтін 
генеалогиялық классификациясына қарсы шығады. 
Генеалогиялық классификацияның орнына географиялық теңестіру 
теориясын үсынды (географиялық жағдайына сәикес оір тілдің
екінші бір тілге өте алмайтындығын айтады).
Г. Шухардт этимология, семасиология және тіл білімінің же-
келеген мәселелеріне көп көңіл бөледі. Мәселен, зат пен оның атауы
101

арасындағы байланысқа ерекше мән береді. Шухардт «Заттар мен 
сөздер» деген еңбегінде: «Сөз затты білдіреді, зат - алғашқы; ол 
ештемеге тэуелсіз; ал сөз затқа қарағанда соңғы, зат жок болса, сөз 
де жоқ; тілдеғі эр сөздің өзіндік тарихы бар; тіл білімінің міндеті -
соны аш» дейді. Г.Шухардттың пікірінше. тіл - жеке сөйлеушінің 
жемісі. Бұл ағымның кемшілігі - тұрақты өзіндік жүйелі принципі 
болмады. 
■
Эстетизм мектебі, идеясы
Эстетизм лингвистикалық мектебінің неғізгі өкілдері ро- 
ман тілдері саласында еңбек еткен бірнеше ғалым болды. Олар
- К. Фосслер, Л. Шпитцер, X. Хацфельд, Э. Лерх, В. Клемперер. 
Мектепті қалыптастырған і неміс ғалымы, Мюнхен университеті 
роман филологиясының профессоры Карл Фосслер (1872-1947). 
Мектептің негізғі принциптері К. Фосслердің «Тіл біліміндегі по- 
зитивизм мен идеализм», «Тіл - творчество жэне даму» деген 
еңбектерінде баяндалған.
Карл Фосслердің лингвистикалық концепциясы эдіснамалық 
жағынан үш негізден құралады:
Жалпы алғанда - идеалистік философияны жақтады;
Лингвистикалық көзқарасы жағынан - В. Гумбольдттың Тіл 
философиясын қолдады;
Эстетикалық жағынан - итальяндық философ эрі эстетист 
ғалым Б. Кроченің ойларын жақтады.
Мектептің эстетизм деп аталу себебі оның өкілдері: тілді
эстетикалық тұлға, көрсеткіш дейді де, оны зерттейтін тіл ғылымын
эстетиканың бір саласы деп қарайды. Олар тіл - рухани көрсеткіш;
сондықтан рухани шығармашылықтың барлығы эстетикалық
құбылыс болып табылады деді. Эстетистер осылайша тілдің
қоғамдық мәнін ескермейді, оны жеке адамның рухани табысы деп
қарайды. Олар тілдің коммуникативтік қызметін әлсіретіп, бірінші 
орынға экспрессивтік қызметін қояды.
К. Фосслердің эстетикалық мектебі тіл білімі алдына мына- 
дай жаңа міндеттерді қойды:
1. Лингвистикалық стилистиканы жасау;
2. Жазушы тілі мен жалпыхалықтық тіл арасындағы қарым- 
қатынасты анықтау;
102

3. Мәдениет тарихын тілдің дамуымен байланыста алып
карау;
4. Халықтың әдеби тілінің дамуындағы көркем әдебиеттің
рөлін зерттеу.
Неолингвизм мектебі, идеясы
Дж. Бонфанте, М. Дж
Бұл
калыптасты. Мектеп бір-біріне үйлеспейтін эртүрлі көзқарастағы 
галымдардың - В. Гумбольдттың, Г. Шухарттың, К. Фосслердің 
үстанымдарына сүйенеді. Неолингвизм өкілдерінің бір табы-
сы
географ
жетілдіріп, оны тіл біліміне ендіріп таратгы. Оны осыган 
қарап ареалдық лингвистика деп те атайды. Неолингвизм жас 
грамматистердің бір гана фонетикалық заң эдісіне сүйеніп, тіл 
білімінің нысанын тарылтқандарын сынай келіп, өздерін тілдің 
барлык мәселесімен шүгылданатын нагыз лингвистерміз деп жа- 
риялады. Олар тілдердің географиялық орнына ерекше мэн берді. 
Мүндай зерттеу аркылы тілдік 
субстрат
(тіл білімінде белгілі 
бір аймақтагы тілден бүрынгы тіл дегенді білдіреді), 
суперстрат
(бір тілдің үстіне қабаттасқан екінші тіл), 
адстрат
(тілдердің тең 
дәрежеде қатар өмір сүретін екі түрі) айқындалады. Жас грамма- 
тистер тілді бір ғана диахрондық түргыда зерттесе, неолингвистер
оны синхрондық түрғыда да зерттеді.
Неолингвистердің негізгі кемшілігі - тілдің жүйелік,
күрылымдықсипатынажеткіліктімэнбермей,экстралингвистикалық
мэселелерге көп көңіл бөліп, тіл өміріндегі индивидуумдар рөлін 
асыра бағалауы болды.
Социологиялык мектеп, идеясы
Бүл
элеуметті
Ш

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: