А. Қалшабек Әдебиет теориясы

Бақытсыз бір қыз екен осы шақта.

І. Оқиға өрбитін мекен-жай: Көктал, Саумалкөл. Құрман деген атадан тарайтын бір ел іші.

ІІ.«.. анық аңлатпақ үшін Сәрсенбайдың кім екендігін жазамын».

«Сәрсенбай һеш бір ғылым оқымаған момын, мал баққан кісі еді» Жылқысы 100-ден асты. 200-дей қойы бар. Баласы жоқ.Тоқал алғысы келеді. Алды. Шолпан. Ол Жамалды туды.

ІІІ. Жамал балаша киініп ерке өсті.

ІV. Мұғалім Жамалдың зейінін байқап бөлекше, үсүлжәдидке оқытты.

V-VІ-VІІ бөлімдерде байланыс (завязка) басталады. Байланыста оқиғаның тұтану себебі айтылады.
V. «Бір күні бие ағытар уақытта ауылдың сыртындағы бір төбешікте құпия сөйлесіп үш кісі отыр еді». Бұл құпия сөйлесте үшеудің екеуі болған «сол елдегі атқа мініп жүрген, ел арасы тыныш болғаннан даулы, сөзді болғанын артық көретін пысықшылау адамдар» Сәрсенбайды би сайлауына түсуге азғырды. Көндірді. Биге түскен Сәрсенбай жеңіліп қалды. Жеңілудің себебі сол елге қадірі бар һәм болысқа құда Байжан деген кісі Сәрсенбайға қарсы жұмыс істеді.

VІ. Байжан «он жеті жастарға келген Жұман дейтін бір таз һәм ақылсыз баласына» Сәрсенбайдың Жамал деген қызын айттырып, құда түсті. Сәрсенбай келісім берді, келер сайлауда Байжанның қолдауына ие болуы үшін. Қалың малға қырық жеті мал, 200 теңге берді.

VІІ. Жамал есі кірген соң уайымға түсті.
Мен қайран атам малға сатқанына

Бір тазды жалпақ елден тапқанына

VІІІ – ІХ – Х – ХІ бөлімдерде оқиға өрбуі белең алады. Оқиға өрбуінде әр кейіпкер шиеленісті шешуге белсенді түрде кіріседі.

VІІІ. Бір шілдеханада Ғали мен Жамал кездеседі. («Ғали бір болыста басқа ауылнайға қараған Дүйсебек деген кісінің баласы еді. Жасынан талапты болып Қызылжар, Троицкідегі медреселерде оқып жүріп және де частный учительден оқып та орысша азырақ сөйлеп, жазарлықтай шамасы бар еді. Мұсылманша жақсы оқыған болса да, елге шығып молда болмай, соңғы уақыттарда оқуды да қойып, саудаға айналысып еді»).

ІХ. Ғали мен Жамалдың «бір-біріне ұнағандығы білінді». «..екі тараптан да бір-біріне махаббат байланды». Сөйтіп жүргенде екеуіне қасіретті бір хабар жетті. «..енді бір айда Жұман күйеу ұрын келіп, қалыңдық ойнамақшы» деген.
Келуіне жексұрынның бір ай қалды.
Ғали мен Жамал хат арқылы сөз байласады.

Х. Ғали мен Жамал бірге қашып шығады. Олар 120 шақырым жердегі қаладағы Фатихолла деген татар байдың үйін паналайды.

ХІ. Ауыл шарқ ұрып Ғали мен Жамалды іздеуде. Байжан болыс, писір, указной молда бәрін қашқын екі жаспен олардың ата-аналарына қарсы салды.

ХІІ бөлім шарықтау шегіне жатады. Шарықтау шегінде оқиғаның әбден шиеленісіп барған жері, ең тірелер нүктесі жазылады.

ХІІ. Бақытсыздық. Ғали қашқында жүргенде ауырып қайтыс болады.
«Қып-қызыл шоқтың ішіне тастап, алыс сапарға жөнелдің, өзің үшін қайырлы болсын! Мен сорлың кеудемде шыбын жаным барда сені ұмытпаспын. Дүниеде патшаның баласы болса да саған теңгермеспін. Қош, Жаным! Ғали! Бір мен үшін мейірбан ата-анаңды да көре алмай, қолдарынан топырақ салғыза алмай кеттің, кеш, жаным! Алла тағала ақиретте қосылуға несіп тілесін, сол уақытта ғана көрген қасіретім бір сағаттай болмай ұмытылар».
Жамал үйіне қайтты.

ХІІІ бөлім шешілуге жатады. Шешілуде оқиға бітеді, оқиға біткендегі кейіпкерлердің не күйде болғаны айтылады. Жамал Жұманға қайтып келді. Жұман оған кекетіп-мұқатып, ұрып-соғып күн көрсетпеді. Жамал қалаға қашпақ боп бекінді. Бірақ...

Осы жерде енді тақырыпқа тұздық ретінде Мұхтар Шахановтың «Желтоқсан эпопеясы» атты деректі-романының мазмұндық құрылымын бере кетеміз:

деректі-роман (Алматы, 1913ж)

Ғасыр қылмысы

І. 1986 жыл немесе Мәскеудегі Желтоқсан ызғырығы

ІІ. Рух пен ыза дауылы немесе ғасырлар қойнауынан атылған оқ

ІІІ. Темір таяқтар мен «Процентомания» ойыны немесе ит мәселесі

ІV. Желтоқсанда оянған садизм немесе мейірім мен ұят шегінісі

Бұйда бұру: Әдепсіздікке бәйге бәйге

V. 1937 жыл жаңғырығы немесе қара мысықты іздеу

І.М.Горбачев суреті... Тақырбас оқушылар немесе түрмедегі алаяқ

тергеушілер

ІІ. Кремльдегі арпалыс

ІІІ. Борис Ельцин және қыспақта қалған аз ұлттар тілі

ІV. Алматыдағы мылтықсыз майдандар

V. Мемлекеттік тіл: Колбин, Назарбаев, Ғамзатов және мен

VІ. Қайраттың қайсар рухы

VІІ. Ұлтсыздандыру саясаты немесе Желтоқсан көтерілісіндегі ұлт пен

тіл мүддесі

І. Шындық пен қауесет қоршауындағы Қонаев

ІІ. Колбин және қазақ ұлтының қасіреті

ІІІ. Крючков, Мирошник, Бакатин... немесе МҚК құрсауындағы күндер

ІV. Желтоқсан көтерілісіндегі құрбандар саны қанша?

V. Горбачев арифметикасы немесе саясат иірімдері

VІ. Билікпен жекпе-жек және төртінші комиссия жеңісі

1.М.Горбачевтің амалсыз шегінуі

2.Сахаровтың айбыны мен шуағы

VІІ. М.С.Горбачевтің Колбиннің өтінішіне орай желтоқсан комиссиясының шешімін жоққа шығару мақсатында ұйымдастырған жасырын бесінші комиссиясы және оған қарсы күрес

VІІІ. Түркия сапары немесе Желтоқсан көтерілісін қырғыздардың, түріктердің, венгерлердің, чехтардың, поляктардың, немістердің, Америка-Хелсинки тобының және АҚШ конгресінің қолдауы