М е т а ф о р а (грекше: metaphora – ауыстыру) шығармадағы заттың яки құбылыстың суретін күшейту үшін оны ұқсас, басқа зат яки басқа бір құбылыспен балап, мағынасының өңін айналдырып айту. Метафораға мысал:
Дүние – үлкен көл, заман – соққан жел, алдыңғы толқын – ағалар, артқы толқын – інілер, кезекпенен өлінер, баяғыдай көрінер (Абай, «37- қара сөз»).
Сөз – сабан, іс – дән.
(Мақал)
Жыршының аты жыршы ма,
Әркімнен өлең жаттаса?
Сөз – жібек жіп, жыр – кесте,
Айшығы айқын көрінбес,
Өрнексіз тігіп баттаса.
(Дулат)
Болғанда мен ақсұңқар, сен бір тауық.
(Құлманбет)
Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі,
Бөріге қой алдырмас ердің ері...
(Шал)
Енді осы троптың ішін ашып көрейік. Бұл метафора екі қабаттан тұрады.
Иман, ақыл, нәпсі.
Қой, қойшы, бөрі (Бөріге қой алдырмас ердің ері).
қабат: ақыл-ой, идея қабаты, 2-қабат: жаратылыстан көшірілген сурет
қабаты. Яғни, бірінші қабат: идеялық қабат, екінші қабат: көркемдік троптық қабат. Жалпы, образ, бейне, троп осындай ірі екі бөлік қабаттан тұрады. Идея – дерексіз, таза, жалаңаш ұғымды береді. Жаратылыс дүние – деректі, бейнелі белгісі бар зат яки құбылысты береді. Идея жаратылыс дүниеден жоғары тұрады. Өйткені, идея басы көктен түседі. Жаратылыс дүние жермен шектеледі. Екеуі рух пен дене сияқты. Яғни бірінші қабат – мазмұн, екінші қабат – пішін аумағына кіреді. Шал ақынның өлеңіндегі идеялық бөлік – иман, ақыл, нәпсі; жаратылыс дүниелік бөлік – қой, қойшы, бөрі. Образ, суреттеу туралы Мағжанның да жақсы айтқан жерлері бар. Ол оның: «Көрген затты яки құбылысты ой мен жанымызда тірілте алу – суреттеу деп аталады» дегені («Пидагогика» шығармасынан. Автордың сөзін сөзбе-сөз емес, мағыналық тұрғыдан келтірдік) . Тағы: «Жанның өзінде бар бұрыннан бар суреттеулерден жаңа суреттеулер жасай алуы қиял деп аталады» (Мағжанның «Аурулы суреттеу – галлюцинация» дейтіні де бар). Яки «Қиял – суретті, жанды көрініс. Ойлау – белгілі бір тірі суретсіз жалаңаш көрініс» дегені. Яғни, ой, ойлау негізі – идея; сурет, суреттеу негізі – жаратылыс әлем. Біздің айтпақ болғанымыз да осы еді. (Олар тіл туралы да жақсы айтқан: Мағжан: «(Тіл) – жанның жайын жарыққа шығару жолы» десе; Ж.Аймауытов: «Тіл – ішкі сырды сыртқа шығаратын құрал» («Псиқолоғия» шығармасы) деген.
К е й і п т е у (олицетворение: «с гор побежали ручьи» – Н. Некрасов) – жансыз нәрсені жанды заттай ғып көрсету. Мысалы:
Алтын күн батып барады,
Достарыңызбен бөлісу: |
