Жын. Ақын шығармашылығында: Берекет қашып, әрекет әбден аралап, Ізгі дүнием жын ойнағы

Ізгі дүнием жын ойнағы болғанын [11, 146-б.]

Жындандың да «жан иесін» көрмедің [11, 152-б.]

«Жын да, құз да өзіммін» деп жүргенде,

Өзің жының өзіңді соғып кетті ме? [11, 152-б.]

Бет алысым бетпақ шөл,

Жол бастаған жын мен жел [11, 210-б.]

Алаң қылып сүйгені несі мені не?! [11, 218-б.]

Арбарында жынмен бір ғой қыз деген,

Кім бар екен бұл мінезін білмеген? [11, 222-б.]

Суда пері, айда Зайра мазақтап,

Ұрандасып жағынан толды жын [11, 232-б.], - деп келетін көріністерде өмірінің берекеті қашып, «жын ойнаққа» айналғанын, жынның жол бастаушы, ерітіп әкеткіш, еліткіш бейнесінде көрсете отырып, сұлу қызды жынға балайды. Осы сөзімізді С.Қондыбаев пікірімен дәлелдер болсақ: «Қазақ тілінде мифтік сипаты жойылған «жынойнақ» сөзі бар, оның жын-шайтанның жиын-тойы (шабаш ведьм) екендігінде күмән жоқ» [12, 24-б.]. Ақын «Гүл» атты поэмасында түсіндегі көріністерді жіпке тізгендей баяндап береді. Алдамшы қыздың сиқыр жолмен жас жігітті арбап, алдап, өз құрығына түсіріп алудың айласы фантастикалық желідегі оқиғада өрбиді. Жалпы «халық түсінігінде жын-шайтандар өз бет-бейнесімен көзге көрінбейді. ...Қай бейнеге енсе де олар антропоморфтық қасиеттерінен айырылмайды» [13, 400-б.]. Ақын шығармашылығында жын сұлу қыз, одан кейін құбыжыққа ұқсас образ және лирикалық кейіпкердің салыстырмалы түрдегі өзін жынға балауы. Б.Күлеев – қазақ поэзиясында тұңғыш көркемдік сипатта мифтік образдарға түсінік беріп, сурет салып кеткен ақын. Олай дейтініміз, осы поэмадағы перінің қызын былай бейнелейді:

Айда жүзі албастыдай көрінді,

...Жез тырнағы жан өкпемді сыздатып.

Тастай түйіп, қабағынан қар жауып,

Кірпігінен кілегей-кілегей мұз тамып;

Аузы-басы жыбырлап, тісі шиқылдап,

Тұла бойы қалш-қалш етіп долданып: [11, 230-б.]

Шиық-шиық етіп кеміргендей темірді,

Тісі ыржиып, көзінен от көрінді [11, 232-б.]. Немесе әлгі жын жігітті үгітті алмағаннан кейін, барлық жын-«аюандарды» шақырады. Сонда ақын жындардың кейпі айшықты тәсілмен өрнектеп, көркемдік тұрғыда «анықтама» беріп кеткен:

Дуда-дуда кейбірінің шаштары,

Толып жатыр шикі төбе айна таз.

Кейбірінің үсті-басын түк басқан,

Кейбірінің төбесінде қос мүйіз,

Арқасына сиыр құйрық шоқ таққан.

Кейі сиыр, кейі жылқы тұяқты,

Кейі тақыр, кейі жүнді, сирақты.

Салпылдап жүр ит басындай емшегі... [11, 232-б.]. Ал С.Қондыбаевтың зерттеу еңбегінде «жын» ұғымына мынадай анықтама береді: «Қазақ ұғымында «жалпылама «зұлым рухтар атауы» дегенді білдіреді, яғни анықтаушы сипаттағы жын-жыпыр, жын-пері деген тіркестерде қолданылады» [12, 24-б.].

2. Пері. Бернияз поэзиясында перілер лирикалық кейіпкердің көңіл-күйіне байланысты көрініп отырады. Кей шақтарда еріктің қанатына мініп, қиялдың отауына енгенде:

Ексіз-шексіз әл беріп,

Адам емес, перімін [11, 212-б.], - деп жырлап, немесе керісінше, жанына жастықтың ерлік ұшқыны ұялап, қайраттың қаһарына мінген кезде лирикалық кейіпкер ешкімге бағынбайтын асау көңілдің еркесі екенін бір танытады. Халықтың ауызекі сөйлеу тілінде пері – жағымсыз мәнде айтылады, ал перизат, періште болса, ол жағымды кейіпте бейнеленеді. Кейде метафора арқылы жасалған пері сөзі жағымды экспрессивті-эмоционалды мағынада жұмсалады. Мысалы, Бернияздың өлеңіндегі:

Жас перімін білекті,

Жолбарыспын жүректі,

Жалғыз борт-борт жортатын [11, 157-б.], - деген жолдарда ерекше күштілікті, қолынан бәрі келетін қайраттылықты танытады. Перінің қызы өте сұлу болып келетіні мифтік танымдардан белгілі. «Таулар мен далалардың, өзендер мен көлдердің үстімен қанатты, алтын шашты әдемі қыздар, ғажайып сұлу аспан арулары ағындап ұшып жүреді. ...Пері қыздардың сұлу болатыны сонша, олар жүрген жерінде айналасына нұр шашады, адамдардың жанын қуаныш, шаттыққа бөлейді екен» [14, 182-б.]. Осы пері қызын армандайды, оны көруге бар ынтызарлығын білдіреді:

Көкке шығып, көлге сүңгіп шомылып,

Айда Зайра, суда пері құшар ем [11, 217-б.], - дейді. Ал енді бірде сүйген сұлуын жар сала іздеп, жан-жағындағы перілерден медет, көмек сұрайды:

...Су еркесі –

Сұлу пері

Теңізге алып түсті ма?

...Су түбінде

Дәу-періге

Ойран салып қарайын [11, 206-б.]

Жел алды ма,

Пері алды ма?

Жылдам қуып жетейін [11, 205-б.], - деп, жарын су перісі, көк перісі алды ма екен деген ниеттен туған және соны іздеп табуға негізделген мазмұнда жырланып, сол сұлуды хор қызы, періште, періден де артық екенін мына жолдарда баяндайды:

Хор келсе – сұлу, сүйген жарым,

Кер маралдай басып керіліп.

Қырмызы ерін, ай жүз, бота көзім,

Маған қымбат хорың, періңнен [11, 131-б.].

3. Албасты. Бернияз өлеңдерінде албасты адамды азғырушы, арандатушы, жолдан тайдырушы ұғымында қолданылады. Ақын ұғымында албасты – сұлу қыз. Б.Абылқасымов өз еңбегінде бақсы турасында айта отырып, әйелдерді толғақ қысқанда бақсы шақырылатынын анықтайды. «Бұл жолы күресетін зиянкес түрі мүлде бөлек. Ол – албасты. Құдай тозақтың жетінші қабатында оттан Нимлис атты қасқырды, Хыблис атты жолбарысты жаратқан екен. Олар қосылып, ерлі-байлы болады. Алғашқы туған ұлдың атын Ібіліс, қыздың атын Жын қояды. Екінші туған ұл – Дию, қыз – Аджина, үшінші ұл – Шайтан, қыз – Албасты аталады» [13, 106-107 бб.]. Сонда албастының арғы тегі, туыстарының өзі де мифтік танымға сәйкес залым, қасіретті құбыжықтар. С.Қасқабасов өз еңбектерінде «албасты» ұғымын былай талдайды: «Емшектері салбыраған, шашы жалбыраған» албасты бейнесі Орта Азия, Кавказ, Орал халықтарының көбіне ортақ болып келеді [15, 108-110 бб.]. «Впрочем и во внешности албасты в представлениях разных народов есть сходство: во многих случаях это существо изображается как женщина с длинними, распущенними волосами и большими, свисающими низко грудями» [16, 74-б.], - дейді. Албастыға тән тағы бір нәрсе – еліру. Адам көрсе жаны жай таппай, қалайда елітіп алып кетуді ойлайды. Ақын:

Албастыдай еліріп,

Жалмауыздай емініп,

Жыным қаптап желігіп,

Қайта салдым ойынды [11, 211-б.], - деп, албастыға, жалмауыздарша әрекет жасап, бойына қайрат пен күш тарап, солардай «еліргенін», көзсіз батырлықтың кейпін жамылғанын айтады.

4. Жезтырнақ. Ғылыми тұжырымдарда: «Жезтырнақтың жанұясы болады, еркек жезтырнақ образы сирек кездеседі, еркек жезтырнақты тек өз балтасымен өлтіруге болады. Атрибуты – алтыны бар шилан, күміс шашпау. Олардың үңгірлерінде мол қазына бар деседі» [12, 23-б.] немесе «имек жез мұрынды, үлкен жез тырнақты, сұлу жас әйел кейпіндегі жын-пері тектес мақұлық. Жезтырнақ ғаламат зор қара күш иесі, ащы даусы жер жаңғырықтырады [14, 186-б.], - делінеді. Ақын ұғымында ол – қайғылы, мұңды, запыранды зарлы замана. Аштық жайлаған зобалаң күнді «жез тырнақты, қаһары қатты» деп суреттейді.

Жез тырнақты,

Қаһары қатты,

Ізі қанды, соры мол [11, 199-б.], - деп, аштық жылы жезтырнақтың жез тырнағындай ел ішін, ел жанын тырнаған қасіретті улы кезең екенін айтқалы отыр.

5. Жалмауыз. Жалмауыз көбіне кемпір кейпінде көрінеді. Атынан байқап тұрғанымыздай, «жалмау», «жою», «асау» сөздерімен төркіндес. Оны мыстан кемпір деп те атайды. «Өзі жер асты патшалығында ұстайтын тұтқындарды жейді, дәудің ұлдарымен бірге өлілер мен тірілер әлемінің шекарасындағы о дүниенің, Еркіліктің жер асты патшалығының есігін күзетеді [14, 187-б.]. Көбіне ертегі-аңыздарда кішкентай балаларды ауыстырып, бәйгелерде тұлпарды қулықпен басып озатын адамдарға көп қастандық жасайтын құбыжық Ол әр түрлі кейіпте көрінуі мүмкін. Мәселен, көптеген мифтік ертегілерде ол өкпе болып судың бетінде қалықтап жүріп, адамдарды өз құрығына түсірмек мақсатта кескінін өзгертіп отырған. Ал космогониялық мифтерде кемпірқосақ турасында: «Бұл сөз кемпірдің қосағы дегенді білдіреді. Кемпірдің қосағы – ұзын арқанмен мойындарынан бір-біріне айқастыра тіркеп байлаған қой, ешкілер тобы. Әлі күнге дейін жайлауда, қой-ешкілерді саумас бұрын жан-жаққа бытырап қашып кетпес үшін оларды матастырып байлайды. Аспан елінде тұратын бай кемпір қосағындағы қойларын осылай жинап, ылғи жауыннан кейін сауада деп есептеледі. Ол кемпірқосақтың көмегімен қойларды екі жағынан ілгекке іліп, қосақтап, жерге байлап қояды. Қосақталған қойлардың түр-түсі сан алуан болғандықтан, кемпірқосақ та түрлі-түсті» [14, 211-б.]. Демек, ежелгі түркілердің түсінігі бойынша жалмауыз кемпір жер бетінде ғана емес, көкте де өз әңгір таяғын ойнатып тұрғандығы байқалады. Бұл ұғым ақын поэзиясында көңіл-күй толқынымен, ой-таным әрекетімен сабақтасқан түсінік. «Ит көңіл, арсыз көңіл, әуре көңіл» өлеңінде тақырыбынан көріп отырғанымыздай, көңілдің жалмауыздай тойымсыз, қанағатсыз екенін айтып, уақыттың құрығына ілініп, мастық жеңген уақытты «кінәлайды»:

Аш көзсің, жалмауызсың, тойымың жоқ,

Болды деп мың алсаң да қойымың жоқ [11, 172-б.]. Жалмауыз «көбіне кемпір бейнесінде суреттелетін зұлым образ. Ол – қазақ мифологиясындағы зұлымдық бастаудың бас келбеті болып табылады [12, 22-б.]. «Гүл» поэмасында сұлу бейнесіндегі періден көп мезі болып, «шаршаған» лирикалық кейіпкер:

Жар емессің, жалмауызсың мені емген,

Күш қуатты, қанды сорған денемнен [11, 231-б.], - деп, бойын аластатады.

6. Ібіліс. «Ібіліс» – тұрмыстық мифологияда малғұн мен шайтанның параллель атауы. Отты күндер мен қайғылы жылдардың елесі, бейнесі – ібілістен де бетер қорқынышты, запыранды уақыт екенін түсіндіру мына жолдардан анық көрінеді.

Жай жарқылдап,

Күн сартылдап,

Қылды бәрін бір уыс.

Ібіліс сасып,

Бұғып қашып,

Таба алмады бір қуыс [11, 198-б.]. Бұл адам түгіл ібілісті қаштыртып жіберген оқиғаны бейнелей отырып, жер мен аспан, адам мен айуан сұрапылға бас ұрып, жерді қанды топан басқан заматтың ауырлығын, жанға жара салып шіріткенін суреттейді.

7. Әзірейіл. Қазақ мифтерінде кездесетін жан алғыш періште [14, 172-б.]. Әйелдің асқан келбеттілігін, ажарлығын бейнелеп, қаса сұлулығын танытуда Әзірейілдің атын атап, шеберлікпен қолданады.

Ол келісті ед,

Ақ періште ед –

Адам деуге сыймастай;

Қадалуға,

Жан алуға

Әзірейіл де қимастай [11, 196-б.], – деген өлең жолдарында періштедей сұлуды тіпті Әзірейіл де оның жанын алуға бармайды деген ойды білдіреді. Немесе өмірінде жалғыздықты көп көріп, қайғының қара түнегіне еніп, «қызғалдақ өмірдің» ерте соларын іштей білген ақын:

Жас жанымды алған күні әзірейіл

Қайда мені қарсы алар хор сыланы? [11, 218-б.], - деп, о дүниенің бейнесін қабылдай бастайды.

8. Періште. Ақын туындыларында періште – сұлу жар, ару, нәзік сезім, ұлы сезім, адал махаббат. Бұл атаудың өзі пәктікті, саф тазалықты, кіршіксіз, риясыз көңілді білдіреді. «Періштелер жер бетінде өмір сүріп жатқан адамдардың істерін үнемі бақылап отырады, назарларынан еш нәрсе тыс қалмайды, әрбір сәтті қалт жібермейді» [17, 144-б.].

Періштелік әр ісіне көрінсе,

Иманымен сүйгеніне берілсе [11, 43-б.]

Жас періште, жас қызғалдақ шыдамай,

Қарт шөңгенің қулағына алданса [11, 44-б.]

Сенің жас мен сүйгенде бала күнің,

Күнәсіз, періштедей «таза» күнің [11, 47-б.].

Бүгін сенің ізгі жүрегіңе

Періштелер леппен үрген күн [11, 77-б.]

Гүләндамым,

Періште бол, кел бері [11, 155-б.]

Онда сен шын періште ең,

Көркем ғана келісті ең [11, 184-б.]

Жаса, жердің періштесі,

Гүлде, қайта келмес шағыңда [11, 78-б.], - деген өлең жолдарында періште-ғұмыр, періште-ару концептілері сұлу өмірді сүйіп, тәтті ғұмыр кешкісі келетін ақын қиялын бағамдаймыз. Періште - әрқашан желеп-жебеп, қамқор жасап жүретін құдіретті бейне, сондықтан лирикалық кейіпкер өз сұлуының періштедей ақ адал болғанын қалайды. Б.Күлеев шығармашылығына тән нәрсе – Аспани Арулық идеясы. Бұл турасында ғалым А.Шәріп былай дейді: «Бернияздың «Ұшпақтағы жарыма», «Жұмақта», А, дариға-ай...», «От-жалындай өртеп ішті...» атты өлеңдеріндегі тәңірі тұтатын әйел заты – жер былғанышына жанасудан таза тұрған көктің көріктісі, пейіштің перизаты. Бір сөзбен айтқанда: пәк ару [18, 230-б.]». Ақын пәк арудың бейнесін сұлулардың төресі – хор қызымен сабақтастырады.

9. Хор қызы. Діни мистиканың негізгі бейнелерінің бірі болып саналатын хор –жұмақта мекендейтін көркін айтуға ешкімнің сөзі жетпес ару. Қаса сұлудың келбетін хор қызына балайды:

Иланып шын сүйгенге мен де сүйдім,

Хоры деп Ақжайықтың алабының [11, 47-б.]

«Жер хорларын түрлендіріп,

Айқас, ойна күл», - дейді. [11, 54-б.]

Ізгі хордың ернін сүйіп,

Баурыма алып қысармын [11, 66-б.]

Хорлар күліп, құттықтап ғайып-ерен.

Нұр себілген бүкіл шарыққа [11, 77-б.]

Бүгін сені кезек қолға алып,

Хорлар біткен қатты сүйген күн [11, 77-б.].

Жоламас ең, табиғаттың заңы бар,

Бірді сүйсең, хор болса да тағы бар []/1.150/.

Қатты ұйқы таң алдында дәмін татып,

Түсімде жұмақ барып хормен жатып []/1.72/.

10. Қабыл мен Әбіл. Жасаған, Алла тағала, пайғамбарлар туралы мифтерді айтқан кезде, Әбіл мен Қабыл есімді образдар кездеседі. Киелі төрт кітаптың бірі «Тауратта» былай көрініс табады: «Әбіл мал бақты, ал Қабыл жерді өңдейтін егінші болды. Біраз уақыт өткен соң, Қабыл жерден алған өнімінен Тәңірге арнап құрбандық берді. Әбіл де өз малының алғашқы төлдерінен бір семізін әкеліп, құрбандық жасады. Тәңір Әбілдің әкелгеніне жылы жүзбен қарады, ал Қабылдың өзіне де, әкелген тартуына да теріс қарады. Қабыл қатты ашуланып, басы төмен салбырап кетті. ...Сонан соң Қабыл інісі Әбілге: «Далаға барайық», - деді. Олар далаға шыққан соң, Қабыл өз інісін бас салып, ұрып өлтірді» [19, 13-б.]. Осы образдарды қатыстыра отырып, Б.Күлеев «Жердің жүзі жаз еді» поэмасындағы:

Салып қарап сыныңа,

Қарап сөздің құнына,

Сен не дерсің сондайда?

Көрін тастап Әбілдің,

Моласына Қабылдың

Аттап өткен болмай ма?! [11, 189-б.] - деп келетін жолдарда әділдік ұғымын Әбіл, жауыздық, қатыгездік ұғымын Қабылға телиді. Яғни шындық, ақиқаттың шырылдаған шырынын «шыңғыртқанда» жұртшылықтан әділдіктің ала жібін аттамай, жауыздықтың жетегіне жоламауды «сұрайды». Өмірдің сан түрлі құбылыстарын мифтік бейнелерге сүйене отырып көркемдік детальдармен жеткізеді.