ЖАЗУШЫ - САТИРИК МИХАИЛ ЗАДОРНОВТЫҢ ӘЛЕМДІ СУРЕТТЕУДЕГІ ТІЛ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

преподаватель кафедры ИЯ и ПД КУАМ

Рассказы сатирика следовали этим тенденциям и, естественно, впитали в себя новые или переосмысленные лексические и синтаксические структуры экспрессивного характера.

Содержание и стилевые особенности художественного повествования зависят только от авторского замысла и определяются только им: при этом все изображаемое подастся под особым углом зрения, присущим одному автору, а значит, в высшей степени индивидуальным. Незримый автор предельно обнажается в его отношении к миру – и действительному, и изображенному в произведении. Писатель стремится, прежде всего, раскрыть присущее ему неповторимое видение мира. В сущности, когда мы читаем или созерцаем художественное произведение нового автора, основной вопрос, возникающий в нашей душе, всегда такой: «Ну-ка, что ты за человек? И чем отличаешься от всех людей, которых я знаю, и что можешь мне нового сказать о том, как надо смотреть на нашу жизнь?». Что бы ни изображал художник: святых, разбойников, царей, лакеев - мы ищем и видим только душу самого художника». Эти слова принадлежат великому русскому писателю Л.Н. Толстому и как нельзя лучше иллюстрируют сказанное выше [2; 286]. То, что сказал Лев Толстой, одинаково относится и к идеологической позиции писателя, и к стилистическим формам его литературного образа. Понятие же автора вне связи с его произведением необъяснимо: авторское начало реализуется лишь в плоти изображения.

Особенности произведения сатирического жанра, и в частности фельетона, предопределяются большим, нежели в художественной литературе, числом внеязыковых факторов. На это обстоятельство указывают исследователи современной публицистики, например, подчеркивая, что на содержание и форму сатирического произведения решающее действие оказывает сама объективная реальность во всех ее проявлениях, мировоззрение и индивидуальные творческие черты автора, характер аудитории, для которой предназначено сообщение [3; 120].

Сатирическая проза как особый жанр дает наиболее полное представление об особенностях мировоззрения писателя, системы нравственно-этических оценок, идеологических и эстетических устремлений, определяющих сатирика как личность.

Здесь стоит сказать о необходимой изначальной особенности художественного таланта писателя-сатирика. Это чувство комического, из которого затем вытекает умение видеть комическое в жизни. Подлинное чувство юмора всегда предполагает особую активность эстетического чувства, которое проявляется не только в способности схватывать противоречия действительности, но и в самостоятельном противопоставлении идеала осмеиваемому явлению. Важными составляющими мастерства сатирика является также живой ум, способный быстро и остро подчеркнуть эти противоречия, ассоциативное мышление, склонность к богатым, разнообразным, неожиданным сопоставлениям и, конечно, богатая фантазия.

Как отмечал Г.Н. Поспелов, «склонность многих писателей подмечать комическое в жизни и творчески воспроизводить его в своих произведениях определяется не только свойствами их прирожденного таланта, но и тем, что в силу особенностей их мировоззрения они обращают преимущественное внимание на несоответствие претензий и реальных возможностей в людях, в окружающей действительности» [4; 250]. Этим даром, конечно же, обладает Михаил Задорнов: его природное чувство юмора, богатую фантазию, тонкое чувство меры отмечают и современники, и литературоведы.

Человек издавна обращал внимание на несоответствие между должным и настоящим. О сущности комического писал еще Аристотель: «Комедия - это воспроизведение худших людей, но не во всей их порочности, а в смешном виде. Смешное - это некоторая ошибка и безобразие» [5; 53]. И никому еще лучше него не удавалось выразить суть комизма, т.к. автор «Поэтики» подметил самое главное.

Для сравнения приведем современное определение комического: «Комическое - категория эстетики, выражающая в форме осмеяния исторически обусловленное несоответствие данного социального явления, деятельности и поведения людей, их нравов и обычаев объективному ходу вещей и эстетическому идеалу. Комическое может проявляться по-разному: в несоответствии нового и старого, содержания и формы, цели и средств, действия и обстоятельств, реальной сущности человека и его мнения о себе» [6; 197]. Как видим, со времен Аристотеля изменилось не много. Более того, абсолютно неразрывная связь прошлого и настоящего легко уясняется из того простого соображения, что все существующее есть только видоизменение существовавшего.

Любое сатирическое произведение базируется на противоречии между должным и сущим, между тем, каким стремится предстать в глазах окружающих тот или иной персонаж, явление, и тем, каков (о) он (о) есть на самом деле. То есть в основе сатирического произведения должна быть смешная ситуация, но не любая, а лишь такая, в которой проявляется реальное комическое противоречие, находящееся в поле зрения сатирика. Поэтому задача писателя состоит в том, чтобы, во-первых, отобрать такие жизненные явления, которые несут в себе это противоречие и дают возможность выявить ненормальное положение вещей, присущее определенной эпохе. Безошибочный выбор предмета осмеяния - одно из решающих условий работы сатирика. Во-вторых, возрастает роль особой интерпретации отобранного материала: необходимо не только вскрыть сущность того или иного факта, но и выявить и отразить в художественной форме его уродливо-комические стороны. Ю. Борев отмечает, что отражение комического особенно тяготеет к художественной форме, т.к. «в художественном образе всегда эмоционально окрашенная мысль о мире» [7; 30].

Сатирические произведения по определению предполагают наличие широких разноуровневых средств выражения экспрессивности, которые взаимодействуют между собой. Именно этим определяется обращение к рассказам Михаила Задорнова. Обращение к художественному тексту связано также с тем, что в нем средства выражения экспрессивности выполняют не только функцию выражения субъективного мировидения, но и функцию воздействия на читателя.

Исследователи сатиры и юмора отмечают, что комическое порождается утрированным сдвигом литературно-бытовых пропорций, в сатире усугубляется какая-либо одна черта характера героя, отрицательное явление изображается в крайнем своем проявлении.

Итак, сатирик видит мир в его контрастных противоречиях, заостряя свое внимание на тех явлениях жизни, которые с его точки зрения подлежат осуждению. А особое осмысление действительности, специфическая картина мира предполагают и особый отбор художественных средств выражения. При этом диапазон используемых средств чрезвычайно широк: от смелых гротескных образов до тонкой иронии в авторском подтексте. В комедийном образе всегда сильно развито субъективное начало, он вбирает в себя богатейший опыт художника. Именно благодаря этому степень оригинальности юмора и сатиры столь высока.

О специфике языковых и речевых средств, используемых в сатирических произведениях, написано очень много. Анализу подвергались тексты различных писателей. Но меняется лишь подход к этой проблеме и материал. А собственно средства создания комического эффекта остаются прежними, передаются из поколения в поколение. Так, например, Л.Ф. Ершов, проводивший сравнительное исследование средств комического в дореволюционных фельетонах и сатирических произведениях послеоктябрьского периода, отмечает, что «арсенал комических средств, используемых авторами того и другого периодов, изменился очень незначительно» [8; 79].

В создании сатирического дискурса участвуют средства всех языковых уровней. М.Задорнов включает в повествование эмоционально-оценочную лексику, и именно оценочность и эмоциональность становятся ведущими признаками сатирического текста; используются различные образные средства, которые не только помогают создать яркие, незабываемые картины жизни, но и отражают особенности языковой картины мира автора; особую важность приобретают и специфические средства создания комической экспрессии. Писатель активно использует и синтаксические средства языка. Для создания сатирического звучания Задорнов намеренно сталкивает разнородные элементы в одной синтаксической конструкции, включаются в ассоциативное осмысление всего текста парцеллированные и вставные конструкции.

Значительная часть единиц языка используется в сатирическом дискурсе с явным нарушением тех или иных норм, что приводит к эффектам языковой игры, стилистическим несоответствиям, отклонениям от стандартных правил ведения коммуникации.

Немаловажным в создании сатирического произведения являются традиции жанра, о важности традиций в художественном творчестве говорил М.Б. Храпченко: «Творческий метод любого художника слова возникает не на пустом месте: писатель всегда опирается на завоевания своих предшественников, воспринимая от них и перерабатывая все то, что обогащает его дарование, его художественный метод» [9; 50].

В связи с этим необходимо отметить, что и Задорнов не придумывает ничего нового: он лишь извлекает из сокровищницы отечественной и мировой сатиры те или иные приемы ведения дискурса, использует опыт предшественников, возрождает давно забытое старое. Отечественные литературоведы находят в повествовательной манере Задорнова черты гоголевской сатиры.

Воображение Михаила Задорнова динамично, неисчерпаемо и всегда неожиданно, что в первую очередь связано с характером мироощущения писателя, чуждого какой бы то ни было неподвижности, консерватизма мысли. В его произведениях мы встречаем небывалое богатство красок и многообразие приемов комического.

Еще М.Е. Салтыков-Щедрин писал: «Для того чтобы сатира была действительною сатирою и достигала своей цели, надобно, во-первых, чтобы она давала читателю тот идеал, из которого отправляется творец се, и, во-вторых, чтоб она вполне ясно осознавала тот предмет, против которого направлено ее жало» [1; 58].

И при этом по закону жанра автор, как правило, должен оставаться в стороне. Выставляя на осмеяние своего героя, он обычно не комментирует его поведение, а разоблачает через нелепость его поступков. Он не столько рассказывает, сколько показывает. Для Михаила Задорнова эта задача существенно усложняется тем, что он не создает произведения крупной формы, где есть возможность подробного описания. Его «конек» - небольшой рассказ, для больших отступлений и пространных комментариев нет времени и места, иначе будет нарушена динамика жанра. Поэтому каждое слово здесь «на вес золота».

С максимальным воплощением субъективного начала автора связано использование в тексте экспрессивных и образных средств языка. Более того, автор волен в выборе темы, сюжета, конфликтов, композиции целого произведения. В этом смысле именно субъективность (индивидуальность) создает высшую степень оригинальности высказывания и произведения в целом.

Текст любого сатирического произведения строится таким образом, чтобы быть адекватно воспринятым читателем. Категория «слушающего» особенно важна для автора сатирического произведения, ведь вызвать у читателя отвращение к уродливым сторонам действительности, и есть основная задача сатирика.

ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Роль человеческого фактора в языке: Язык и картина мира. М: Наука, 1988. - 212 с.
   
2. 
   Толстой Л.Н. О литературе. М: Гослитиздат, 1955. - 764 с.
   
3. 
   Новикова Н.С., Черемисина Н.В. Картины мира и многомирие в языке и поэтическом тексте. Русская словесность. - 2000. - №1. - С.2-6.
   
4. 
   Коржева П.Б. Язык юмора и сатиры. Из истории развития речевых средств в создании комического эффекта в русской литературе. - Алма-Ата: Мектеп, 1979. -120 с.
   
5. 
   Аристотель. Об искусстве поэзии. М., 1957. - 183 с.
   
6. 
   Смысловое восприятие речевого сообщения. М: Наука, 1976. - 262 с.
   
7. 
   Борев Ю. Комическое или о том, как смех казнит несовершенство мира, очищает и обновляет человека и утверждает радость бытия. М.: Искусство, 1970. - 268 с.
   
8. 
   Ершов Л.Ф. Сатирические жанры русской советской литературы. Эпиграмма, фельетон, рассказ, роман. Л.: Наука, 1977. - 280 с.
   
9. 
   Храпченко М.Б. Творческая индивидуальность писателя и развитие литературы. М.: Сов. писатель, 1977. - 391 с.
   

преподаватель кафедры ИЯ и ПД, КУАМ

Герко Т.В. - магистр ПиП, преподаватель кафедры ИЯ и ПД, КУАМ
Аннотация

В статье исследуются некоторые проблемы при изучении русского языка в группах с казахским языком обучения. Они направлены на совершенствование произносительных навыков, исправление акцента в речи учащихся в сфере фонетики, грамматики русского языка.
Аңдатпа

Мақалада қазақ топтарында орыс тілін үйрету кезіндегі мәселелер зерттеледі. Орыс тілінің грамматика, фонетика салаларындағы қатысушылардың тілдік бағытында дыбысталу дағдылардын жетілдеруге бағытталған.
Annotation

In the article the problems in studying of Russian language in groups with Kazakh language teaching are considered. They direct to develop enunciatively experience accent correction of students in the sphere of phonetics, grammar of Russian language.
В процессе преподавания русского языка необходимо обеспечивать не только овладение русским языком с целью общения, но и образовательное и педагогическое взаимодействие между учащимися с другими традициями, осуществлять их ориентацию на диалог культур. В связи с этим весьма актуальной представляется проблема усвоения русского языка студентами-оралманами, не изучавшими ранее русский язык (представителями казахских диаспор, проживавших либо проживающих за рубежом, обучающихся в настоящее время в вузах Казахстана) или студентами, у которых была недостаточно хорошая школьная подготовка.

Наблюдения показывают, что содержание курса, несмотря на схожие цели и задачи, должно качественно отличаться в зависимости от контингента cтудентов - русскоязычная это или казахоязычная аудитория. Для носителей языка важнее всего овладение новыми навыками и знаниями в этой области и совершенствование уже имеющихся. В иноязычной аудитории акценты ставятся на корректировку разного вида ошибок на всех уровнях языка (особенно произносительных, лексических, синтаксических и стилистических).

Нарушения языковых норм встречаются в речи всех студентов, изучающих другой язык и повторяются систематически в зависимости от особенностей их родного языка, отличаясь во многом от ошибок носителей русского языка. Главная причина данного факта заключается в том, что обучающиеся часто пытаются подстроить изучаемый язык под строй своего языка или другого иностранного языка, которым они уже владеют [3, C.216].

Системные ошибки до некоторой степени неизбежны и характеризуют речь практически любого студента, в том числе и обладающего развитым языковым чутьем. Можно выделить несколько основных типов системных ошибок, которые, как правило, связаны с нарушением лексических норм (игнорирование речевой ситуации, явление интерференции, неточное знание значения слова или фразеологизма, смешение смыслов, замена неизвестного слова более легким, смешение синонимов, смешение паронимов и т.п.), а также стилистические ошибки. Все это связано в основном с тем, что у современных студентов малый словарный запас слов, который необходимо пополнять. Для устранения этой проблемы обучающиеся должны как можно больше читать дополнительной литературы, активно пользоваться словарями.

Особую трудность вызывает произношение слов с буквой ё, над которой обычно не ставится ударение. Несмотря на то, что студентам известно употребление ё только в ударной позиции, тем не менее отсутствие двух точек над буквой на практике вызывает частые затруднения (читают нес вместо нёс, ребенок вместо ребёнок, что ведет за собой сложность в восприятии и понимании слова или даже к искажению смысла слова: всё - все, нёбо - небо, передохнём или передохнем). Порой даже в контексте при правильном чтении и произношении бывает сложно определить значение слова, например: Я купила замок.

При прохождении частей речи многие студенты испытывают затруднения при изучении имени существительного в предложно-падежной системе русского языка, роде, категории одушевлённости/неодушевлённости. Трудность усвоения заключается в том, что в казахском языке отсутствует как таковая, категория одушевлённости/неодушевленности, а выделяются названия активных и пассивных предметов. К первым относятся слова, обозначающие людей. Ко вторым - все остальные существительные, в том числе названия животных, птиц, рыб, насекомых. Вопрос кто? в казахском языке относится к именам существительным, обозначающим только людей; собака, корова, окунь, как и названия вещей, отвечают на вопрос что? С учётом указанной трудности предусмотрено формирование навыков распознавания одушевлённых / неодушевлённых существительных по значению и постановке вопросов кто? что? [5, C.49].

Преподавание данной дисциплины должно носить практико-ориентированный характер, так как основная мотивация связана с потребностью в практическом владении рус­ским языком. Обучение общению, которое согласуется с основным принципом современной методики - принципом активной коммуникативности, содержит достаточные стимулы для выражения собственных мыслей обучающихся, раскрытия их личностных качеств, позволяет сравнивать получаемую информацию на русском языке со своими знаниями и опытом [6, C.94].

Таким образом, на основе воздействия особенностей родного языка студентов определяется общая картина системных языковых трудностей изучения и усвоения русского языка в той или иной национальной аудитории. Если исходить из философского понимания слова «принцип» как первопричины (по Аристотелю), как самоочевидной основы (по Декарту), то можно сказать, что воздействие особенностей родного языка обучающихся является первым из основных принципов, на которых основывается лингвометодическая типология трудностей усвоения русского языка как иностранного. Это понимание по отношению к принципу особенностей родного языка студентов приводит нас к тому, что его реальное осуществление является возможным только тогда, когда речь идет о конкретной аудитории, от языкового опыта которой зависит характер и объем трудностей.

ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Аванесов Р.И. Русское литературное произношение. - М.: Просвещение, 1984. - 383 с.
   
2. 
   Выготский Л.С. Мышление и речь / Л.С. Выготский. - М.: Лабиринт, 1999. - 352 с.
   
3. 
   Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность/А.А. Леонтьев. Изд. 5-е. - М.: Издательство ЛКИ, 2008. - 216 с.
   
4. 
   Шутова М.Н. Теория поэтапного формирования умственных действий и понятий и обучение иностранцев русскому языку // Фонетический аспект / М.Н. Шутова. - М.: ГИРЯ им. А.С. Пушкина, 2004. 146 с.
   
5. 
   Лихачева А.Б. В поисках родного языка: к определению понятия (по данным диаспоры) / Россия в мировом культурном пространстве // Материалы ХХ конгресса МАПРЯЛ. под ред. И.В. Ребровой, Н.О. Рогожиной, М.А. Шахматовой, Е.Е. Юркова. - СПб.: Политехника, 2003. - С.112 - 116.
   
6. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии / С.Л. Рубинштейн. - СПб.: Питер, 2006. - 713 с.
   

Макенова А.Х. - старший преподаватель, магистр педагогических наук

Кокшетауский университет имени Абая Мырзахметова
Аңдатпа

Бұл мақала терминжасамның лексика-грамматикалық ішкі көздерін соның ішінде, терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуын және терминжасам тәсілдерінің жүйеленуін жан-жақты қарастыруына арналған.
Аннотация

В статье рассматриваются лексико-грамматические источники образования терминов, использование терминов вне терминологии, а также полное раскрытие систематизации методов образования терминов.
Annotation

In the article lexical and grammatical sources of terms formation, use of terms out of terminology, and also full disclosure of systematization of terms formation methods are considered.
90-жылдардан бергі кезеңде ұлт тілінде термин жасау мәселесіне біршама көңіл бөліне бастады. Терминтану мәселелерін зерттеуге арналған бірқатар еңбектер жарық көрді. Докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалды. Көптеген терминологиялық сөздіктер басылып шықты. Осы еңбектердің барлығы бірдей төрт аяғын тең басып жатпаса да, олардың ішінде осы саладағы жұмыстардың дамуына ғылыми-теориялық тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да септігін тигізетін тұжырымдар бар екені даусыз. Бұл саладағы істің бәрін жоққа шығарғысы келетін кейбір әріптестер мен қаламдас ағайындардың кейде тым біржақты айтылып жататын пікірлерімен келісу қиын. Ең бастысы, тіліміз термин қабылдағыш салғырт тілдер қатарында қала бермей, ұлт тіліндегі термин шығармашылығы аздап болса да жандана бастады. Лексикалық қабатта-рымыздың түрлі қатпарларында елеусіз қалып келген бірқатар сөздеріміз терминдік мәнге ие болып, терминқорымызға қосылды. Сөзжасам тәсілдерімізді пайдалану арқылы дұрыс жасалған, терминге қойылатын талаптарды қанағаттандыратын, тілдік нормаға сай келетін азын-аулақ жаңа атуларымыз да жоқ емес. Қай жылдары мүлдем қалғып кетқен терминологиялық жұмыстарды үйлестіруші мемлекеттік орган Мемтерминкомның да жұмысында бір жаңа серпін, ізденістер пайда бола бастады. Қалай айтсақ та, соңғы он-он бес жылда бұл салада бір қадам, жарты қадам болса да алға басу, ілгері жылжу байқалады. Атқарылған ісіміздің жетістіктері ешқайда қаша қоймас. Олар айтылар да. Біз орын алып жатқан кейбір кемшіліктерге тоқтала кеткенді жөн санадық [1].

Термин шығармашылығындағы тоқырау кезеңі аяқталып, ұлт тілінде термин жасала бастаған соңғы он шақты жылдың көлемінде терминге қойылатын талаптарға сай жасалып терминологиялық қорымызды байытқан сәтті терминдермен бірге тәжірибесіздік пен кәсіби шеберліктің жетіспеуі салдарынан туындаған терминдер де аз болған жоқ. Ондай сәтсіз терминдер терминологиялық қорымызды байытуды былай қойғанда, ұлт тілінде жасалған терминдерге деген жұртшылықтың теріс көзқарасын туғызып, терминологияны ұлт тілі негізінде қалыптастыруға бағытталған оң үрдістің қарқын алуына нұқсан келтіруі мүмкін. Терминдерді шығармашылық шеберлікпен жасауға емес, өзге тілдерден дайын қалпында қабылдауға дағдыланған, әлі де болса бас қатырып термин жасаудан гөрі сол дәстүрді жалғастыра беруге бейілді кейбір мамандарымыз үшін сәтсіз жасалған терминдер таптырмайтын мысал. Олар сондай терминдерді мысалға келтіре отырып, қазақ тілінде термин жасаудың қажетсіздігін, тіліміздің термин жасауға икемсіздігін дәлелдеп әуре болып жүр. Әрине, қисынға келмейтін терминдерді сынға алып, олардың орнына ұтымды балама ұсыну орынды. Алайда ондай терминдерді алға тарта отырып, тілімізде жаңа жандана бастаған термин шығармашылығына тосқауыл қоюға жол беруге болмайды. Термин шығармашылығымен кім болса сол айналысып, кәсіби дайыкдық пен тәжірибені қажет ететін жауапты іске атүсті қарауға жол берілмегені жөн. Бұл жұмысты үлкен жауапкершілікпен, жоғары кәсіби деңгейде жүргізу арқылы ғана терминологиямызды ұлт тілі негізінде қалыптастырып, қазақ тілінің ғылым саласындағы қызметін қамтамасыз етуге қол жеткізе аламыз [2].

Терминжасам барысында қандай кемшіліктер орын алып жүр деген мәселеге келсек, олар негізінен төмендегідей болып келеді: Біріншіден, тіліміздегі сөз тудырушы жұрнақтар терминжасам барысында орнымен жұмсалмай келеді. Белгілі бір жұрнақтарды шектен тыс көп пайдаланамыз да тілімізде бар жұрнақтардың қалған басым бөлігі іске қосылмай жатады. Соңғы он шақты жыл көлемінде жаңадан туындаған терминдер мен атауларды саралап көрсек, оған айқын көз жеткізуге болады. Бұл тұрғыдан келгенде қазіргі терминжасам барысында ең жиі қолданылып жүргендердің катарына етістіктен зат есім тудыратын -ма /-ме (-ба/-бе, -па/-пе) жұрнағын да косуға болады. Бұл жұрнақтың XX ғасырдың бас кезінде, дәлірек айтқанда А. Байтұрсынұлының терминжасам тәжіри-бесінде кеңінен қолданылғанын білеміз. Оған Ахаң қаламынан туындаған сауықтама, зауықтама сарындама, салттама, ғұрыптама, қалыптама, кескіндеме сияқты терминдері мысал бола алады. Осы үлгімен жасалған анықтама, міндеттеме, мінездеме сияқты бірқатар терминдер еткен ғасырдың 90-ыншы жылдарына дейін-ақ тілімізде орныққан болатын. Термин шығармашылығында ұлт тілінің ішкі мүмкіндігі біршама пайдаланыла бастаған казіргі кезенде де бұл жұрнақ өнімділік танытып отыр. Мәселен, кепілдеме (рекомендация), көшірме (выписка), құжаттама (документация), бұрыштама (виза), аңдатпа (аннотация), жазба (записка), тізімдеме (опись), дайындама (заготовка), үстеме (надбавка), сараптама (экспертиза), үңғыма (скважина), үстеме (нагрузка), қаптама (кожух), орама (обмотка), т.б [3].

Әлде бұл жұрнақтардың өнімділік танытуының өзге де себептері бар ма деген мәселеге келер болсақ, өзге сөз тудырушы жұрнақтардан қандай да бір артықшылығы бар деудің аса қисыны бола қоймас. Керісінше, бұл жұрнақ арқылы жасалған терминдерді болымсыз етістікпен (барма, келме, оқыма, жүрме) тұлғалас болғандықтан атауға аса лайық емес деген пікір де айтылып жүр. Мәселен, кірістірме (вставка) лықсыма (сброс), кеңейме (дилатация), жылжыма (оплывина), тәртіптеме (распорядок), қай-талама (вторичный), сынама (проба), сияқты баламалардың контекстен тыс тұрғанда ұғым атауы емес болымсыз етістік ретінде қабылданары сөзсіз. Атау сөздің, оның ішінде терминнің ұғымды дәл беріп, басқа ұғыммен ассосиация туғызып, екіұштылыққа жетелемегені жөн-ақ. Әрине, бұл баламалар жаңадан жасалып жатқандықтан олардың әлі тілдік норма ретінде орнығып, тіл тұтынушыларының санасына сіңіп кете қоймағандығын да ескерген орынды. Әйтпесе, жоғарыда атап көрсеткен анықтама, мінездеме тәрізді -ма, -ме жұрнағының жалғануы арқылы жасалған сөздердің сөздік құрамымызда бұрыннан да бар екені белгілі. Ол аз десек, бөлме (комната), көрме (выставка), тапсырма (задание), аялдама (остановка), саркырама (водапад), аударма (перввод) сияқты осы үлгімен жасалған көптеген атауларды да осы қатарға қосуға болады [2; 4].

Әсіресе іс жүргізу саласы терминдерінің осы үлгімен көбірек жасалғанын көруге болады. Оған хаттама (протокол), бұрыштама (виза), мінездеме (характеристика), мәлімдеме (рапорт) сияқты терминдер тізбегі мысал бола алады. Ұғымдар жүйесінін ерекшелігі мен өзара байла-нысын тілдік тұрғыдан да жүйелеп беру үшін белгілі бір морфемаларды пайдалана отырып, ортақ модельмен, тұлғалас терминдер тізбегін түзу — салалық терминологияны қалыптастыруда қажетті талаптардың бірі болып табылады. Осы талап тұрғысынан қарағанда іс жүргізу саласы терминдері бір үлгімен жасалғандығы құптарлық іс. Алайда -ма, -ме жұрнағы мұндай жекелеген арнаулы салалармен шектелмей, барлық саланың терминдерін жасауда жиі пайдаланылып жүр. Тілімізде сөзжасам, терминжасам ісінде кәдемізге жаратылмай жатқан көптеген көмекші морфемаларымыз тұрғанда болымсыз етістікпен тұлғалас, мағынасы екіұшты әрі омонимдер қатарын көбейтетін атауларды туғыза беруді термин жасаудың ең ұтымды жолы ретінде танудың негізі бар деу қиын. Бір морфемаға сонша салмақ салудың қажеттілігі де байқалмайды. Тілші ғалым С. Мырзабеков [32] түзген "Қазақ тіліндегі көмекші морфемалардың сөздігінде" 849 қосымша морфеманы алфавит тәртібімен беріп, олардың сөз табына қатысын әрі мағынасы мен қызметін көрсетуге арналған мысалдар берген. Автор осы шағын еңбегінің алғы сезінде "қосымша морфемалардың саны, біздің пайымдауымызша, барлық варианттарын қоса есептегенде 1000-ның о жақ, бұ жағында болуға тиіс"— деп атап көрсетеді. Осыншама көмекші морфемалар қорының ішінен негізінен сөз тудырушы жұрнақтарды грамматикалық мағынасы мен қызметіне қарай тиімді пайдалана алмай отырғанымыз анық. Сол себепті белгілі бір жұрнақтарға ғана салмақ сала береміз.

Термин шығармашылығында соңғы жылдары ете жиі қолданылып жүрген көмекші морфеманың бірі етістіктен зат есім туғызатын -м, -ым, -ім жұрнағы. Термин шығармашылығындағы өнімділігі тұрғысынан қарағанда бұл жұрнақ -ма -ме — ден кейінгі орынды иеленіп тұр. Төмендегі берілген мысалдар осы аталған жұрнақтың жалғануы арқылы жасалған атаулардың бір бөлігін ғана құрайды. Мәселен, басылым (издание), тіркелім (прописка), таралым (тираж), ұстаным (кредо, позиция), салым (вклад), айырым (розность), отінім (заявка), әкелім (ввоз), отбойка (уатым), жарылым (разлом), көрсетілім, берілім (передача), қойылым (постановка), оқылым (чтение), айтылым (высказывание), құрылым (структура), тізілім (реестр), ауысым (смена), өткізілім (реализация), жеткізілім (поставка), төсем (настил), иілім (изгиб), сұраным (запрос), жиналым (кворум), шегерім (вычет), маманданым (специализация), тоғысым (смычка), жуысым (щелинность), түрленім (модификация), т.б.

Терминжасамдағы өнімділігі жағынан -ма/-ме және -м,-ым/-ім жұрнақтарымен теңеспесе де кейінгі жылдар жиірек қолданылып жүрген қосымша морфемалар қатарына -с, -ыс, -іс жұрнағын да қосуға болады. Мысалы, сұраныс (спрос), тексеріс (проверка, досмотр), тапсырыс (заказ), сілкініс (сотрясение), шығыс (расход), кіріс (приход), керіліс (натяжение), түйіс (стык), жарылыс (взрыв) т.б.

Әрине, сөзжасам, терминжасам процесінде бұл жұрнақтарды пайдаланбау керек деуден аулақпыз. Біздің айтпағымыз — ғылым мен техниканың, арнаулы салалардың барлығында айналдырған екі-үш жұрнақты пайдаланумен шектелуге болмайтындығы [6].

Термин шығармашылығында аса өнімділік таныта қоймаса да біршама орнымен жұмсалып жүрген жұрнақтар да бар. Олардың қатарына -қыш/-кіш, -ғыш/-гіш, -уыш/-уіш, -қы/-кі, -ғы/-гі сияқты жұрнақтарды қосуға болады. Мысалы, тұтатқыш (воспламенитель), түзеткіш (выпрямитель), жайтартқыш (громоотвод), ерігіш (растворимое), бөлгіш (делитель), тежеуіш (супрессор), шектеуіш (ограничитель) бұрауыш (отвертка), реттеуіш (регулятор), орауыш (катушка), қырнауыш (шабер), тамызғы (капельница), сорғы (насос), жүгірткі (бегучок), сүйреткі (шлейф), өршіткі (катализатор), сүзгі (фильтр) сияқты бірқатар терминдер осы жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалған. Бұл жұрнақтардың көмегімен жасалған сөздерден терминге қойылатын талаптар мен атауға тән бірқатар артыкшылықтарының аңғарылатынын да айта кеткен жөн болар.

Бұрын "Бабырнама", "Шаһкама", "Мұхаббатнама", "Осиетнама", "Тотынама" сияқты кітап атаулары мен жылнама, наурызнама сияқты бірен-саран атаулардың ғана құрамында кездесетін, бізге парсы тілінен енген -нама жұрнағының жалғануы арқылы да соңғы жылдары бірнеше жаңа сөздер туындады. Мысалы, заңнама (законодателъство), дәуірнама (эпопея), сауалнама (анкета), тұғырнама (платформа), сұраунама (вопросник), қазанама (некролог), рұқсатнама (виза), есімнама (персоналий), ғұмырнама (мемуар), әдіснама (методология), сапарнама (путевые записки), ғарышнама (космология), мадақнама (грамота), әзілнама (юмористика), өмірнама (биография), жұлдызнама (гороскоп), т.б [7; 15].

Терминжасамға тікелей қатысы болмағандықтан әрі тіл мамандары тарапынан -хана жұрнағының орынды-орынсыз қолданылып жүргендігі жайлы айтылғандықтан оған тоқталып жатуды қажет деп таппадық. Сондай-ақ термин шығармашылығында аса өнімділік танытып жүрмеген өзге де жұрнақтардың барлығын тізіп жатудың қажеті бола қоймас.

Екіншіден, тіліміздің әр түрлі лексикалық қабаттарына жататын сөздер термин шығармашылығында ұтымды пайдаланылмай жатады. Терминологиялық қорымызды ұлттық негізде байытудың ішкі көзі болып табылатын көнерген сөздер, кәсіби сөздер мен диалектизмдерді термин қалыптастыру кезінде барынша ұтымды пайдаланып отырмыз деуге әлі ерте. Мәселен, айдауыл (конвой), жасауыл (пристав), бақауыл (надзиратель), торуыл (засада), тосқауыл (заслон) сияқты көнерген сөздер мен құжат (документ), ұжым (коллектив), үрдіс (тенденция), түнек (лежка), төп (барда) тәрізді аймақтық лексика есебінен термин-қорымызды байытатын сөздер тілімізде баршылық. Оларды ыждағаттылықпен жинақтап, талғаммен пайдалана білсек, ғылыми-техникалық терминологиямыздың ұлттық сипаты арта түсері анық. Батырлар жыры мен лиро-эпостық жырлардан, дастандардан, жыраулар мен акын-жазушылар шығармаларынан, көне жазба ескерткіштерден тілімізді түлетуге жарайтын сөздерді іздеп тауып, олардың мағынасын жаңғыртып қажетімізге жаратып жатырмыз деп те айта алмаймыз. Жалпы қолданыстағы синоним сөздерді мағыналық реңктеріне қарай саралап қолдансақ та талай ұғымдардың ара-жігі ажыратылар еді [8].

Үшіншіден, аудару барысында сөз мағынасын түсінін, ұғымның мазмұны мен көлемін ажырата білмеуден туындайтын орашолақ аударма атаулар да термин шығармашылығында орын алып жүрген кемшіліктер қатарына кіреді.

Мысалы, мына төмендегі атауларды солардың қатарына қосуға болады:

Грибковые заболевания — саңырауқұлақ аурулары, (бопа аурулары), дочерные предприятия — қыз кәсіпорындар, цельное молоко — мақсатты сүт, рукопашный бой — қоян-қолтық ұрыс, подзаконный акт — заң акты актісі, генерал-майор - қыран, капитан — қаршыға, смертность — өлімпаз, насос — алсор т.б. Мұндай сорақы аудармаларды арнаулы салалардың қайсысынан да табуға болады.

Төртіншіден, бір ғана ұғымның әр түрлі ғылым салаларында түрліше аталуына жол берілуі де термин шығармашылығында кездесіп жататын кемшіліктердің бірі. Бұл кемшілік терминологиялық жұмыстарды жүргізуде ғылымаралық үйлестірудің әлсіздігінен орын алып жатады. Жалпы әр түрлі салалардағы терминдердің ортақ атаумен берілуін бір саладағы терминдердің атауларының сәйкес келуімен бірдей үлкен кемшілік деп қарауға болмайды. Бұл ұғымдық, логикалық тұрғыдан қарағанда көрінетін кемшілік. Бір ғана ұғым түрлі ғылым саласында сол ғылымның нысаны ретінде әр қырынан қаралуы мүмкін. Қай ғылымның нысаны ретінде алынып отырғандығына қарамастан ұғым біреу болса, онда оның атауы да әр түрлі болмауға тиіс. Барлық жағдайда орындала бермесе де терминологияда "бір ұғымға — бір атау" деген талаптың бар екендігі белгілі. Осы талап тұрғысынан келгенде әр түрлі арнаулы сала терминдерінің де аттас болмағаны жөн-ақ. Мысалы, инструктаж (әскери іс) да, сноска (іс жүргізу) да нұсқама деп бір терминмен беріліп жүр.

Бесіншіден, керісінше, бір ғана арнаулы саланың терминологиялық жүйесін құрайтын әр түрлі ұғымдардың ортақ атаумен берілуі де терминжасам барысында кездесетін кемшіліктердің бірі. Бұл бір ғана арнаулы сала ішінде де әр түрлі салаларда да болып жататын кемшілік. Мәселен, іс қағаздары саласында қолданылатын көшірме (выставка), көшірме (копия), шарт (договор), шарт (условия), тәртіп (порядок), тәртіп (дисциплина), түбіртек (корешок), түбіртек (квитаниия), тізімдеме (опись), тізімдеме (каталог) терминдері немесе әскери терминологияда атака, нападение, наступление терминдерінің қазақ тіліндегі баламасы бір ғана шабуыл сөзімен, экономикада надбавка, наценка терминдерінің үстеме сөзімен берілуін аталған кемшілік қатарына қосуға болады [9].

Алтыншыдан, бір ғана ғылыми ұғымның оқулықтар мен оқу құралдарында терминологиялық сөздіктерде сол еңбектердің авторларының қалауынша түрліше аталып жарыспалылыққа шектен тыс көп жол берілуі де терминжасам ісінде көрініс беріп отырған кемшіліктердің қатарына кіреді. Мысалы, списание термині түрлі терминологиялық сөздіктерде есептен шығару, шығынға жазу, шығарып тастау түрінде, заклад термині кепілге салу, кепілге ұстау, мүлік салу, салынған мүлік нұсқаларында жарыса қолданылып жүр. Терминологиядағы жарыспалылықты қазіргі қазақ терминологиясындағы ең жиі кездесетін кемшіліктің қатарына қосуға болады. Жарыспалылықты болдырмау үшін ұсынылған баламалардың ішінен терминге қойылатын талаптарға жауап беретін ұтымдысын дер кезінде тандап алып, баспасөзде, оқулықтар мен оқу құралдарында, терминологиялық сөздіктерде солардың ғана қолданысын қамтамасыз етіп, термин қалыптастыру ісін жіті қадағалап отыру қажет [10; 13].

Жетіншіден, бір-бірімен тығыз байланысты ұғым атауларын терминологиядағы жүйелілікті сақтамай аудару да термин қалыптастырудағы кемшіліктердің бірі. Мәселен, теле- терминдік элементімен келетін терминдер тізбегінен телеграмма - жеделхат деп, микрорайон атауын ықшам аудан түрінде аударып алдықта телефон, телефонограмма, телевизор және микроорганизм, микроэлемент, микрофлоро сияқты терминдер тізбегін сол қалпында қалдырдық. Сондай-ақ орыс тіліндегі бір түбірден өрбитін терминдерді аударып алу кезінде де бірізділік сақталмай жатады. Мысалы, совместитель — қоса атқарушы, совладелец — ортақ иеленуші, сопредседателъ — тең тораға, содокладчик — қосымша баяндамашы, соаренда — қосарлас жалгерлік, соисполнитель — бірлесе орындаушы, соавтор — бірлескен автор, тете автор, телтуындыгер терминдері сөзімізге дәлел бола алады. Осы мысалдан орыс тіліндегі бір ғана со деген сөз алды қосымшамен келетін сөздердің біздің тілімізде ортақ, тең, қосымша, қосарлас, бірлесе, бірлескен, тете, тел сияқты сегіз сөзбен беріліп жүргенін көруге болады. Оны сызба түрінде былай көрсетуге болады:

Сегізіншіден, туыстас түркі тілдерінің лексикалық қорында сақталған сөздерді пайдалану, олардың терминжасам тәжірибесін бөлісу мен термин алмасу мәселесі ескерілмей келеді. Бұл мәселеге біз бұған дейін де арнайы тоқталғандықтан, жан-жақты сөз қозғаудың қажеті бола қоймас деи ойлаймыз. Ұлт тілінің терминқоры ішкі және сыртқы көздер арқылы қалыптасатыны белгілі. Термин-қорымызды байытатын сыртқы көздер ретінде біз тарихи-саяси себептер мен соңғы ғасырлардағы ғылыми-техникалық прогрестің даму үрдісіне сәйкес орыс тілі мен еуропа халықтары тілдерін ғана танып келдік. Соның салдарынан термин алмасу ісі біржақты сипат алды. Ендігі жерде бұрынғы сүрлеуден шықпай тек орыс пен еуропа халықтары тілдерінен ғана сөз алумен шектелмей, туыстас түркі халықтарының тілдері арасындағы өзара термин алмасуын да жолға қойған жөн. Ең алдымен, туыстас тілдерден сөз алмасу әлем тілдерінің термин қалыптастыру тәжірибесінде де орныққан дәстүр деуге болады. Түркі халықтарының тілдік табиғатын, туыстығын негізге ала отырып, бірімізде жоғымызды екіншімізден алып, түркі тілдеріне ортақ терминдер қорын қалыптастыру - сыртқы көзді пайдаланудың ұтымды жолы болар еді деп білеміз.

Тоғызыншыдан, қытай, моңғолия қазақтарының тілдерінде бар сөздерді сұрыптап пайдалану жетіспейді. Мәселен, компьютердің үстел бетімен жылжытқанда экрандағы меңзерді қозғалтатын, қолмен басқарылатын кішкене құрылғысын 2002 жылы шыққан "Информатика және компьютерлік техника" түсіндірме сөздігінде орыс тілінен тікелей аударып тышқан деп алсақ, келесі бір сөздікте ағылшын тіліндегі нұсқасы сақталып тоusе түрінде беріліп жүр. Бұл екеуінің де келісіп тұрмағаны анық. Сәтті балама табылмағандықтан алынғаны көрініп тұр. Дәл осы тер-миннің баламасы ретінде қытай қазақтарының тілінде қолданылып жүрген тінтуір сөзін алуға әбден болады. "Тінт" сөзінің мағынасы түсіндірме сөздікте "бір нәрсені іздеп үй ішін т.б. жерді ақтарып-төңкеріп қарау. іздеу" деп түсіндірілген. Компьютср құрылғысының қызметін терминжасамнын уәжі етіп алсақ, ағылшын тіліндегі пішін ұқсастығына қарай жасалған тоusе терминіне қарағанда ұғым мазмұнын ашатын оның басты белгілері біздің тіліміздегі атаудан айқын көрікіп тұрар еді. Біздіңше, тінтуір термині сәтті жасалған термин. Компьютерлік техника терминдерін тек көшіріп қабылдаумен шектелмей оның ұлттық сипатын арттырамыз десек, тінтуір тәрізді ұғым мазмұнын ұтымды бейнелеп беретін атауларды қолданысқа енгізген жөн [12].

Оныншыдан, аударуды қажет етпейтін терминдерді қазақшалаймыз деп қателіктерге ұрыну жиі ұшырасады. Мәселен, эпонимдерді аударудың еш реті жоқ. Алгоритмді бағдаржол деп аударудың ешқандай қисынға келмейтіні анық. Алгоритм адам аты "а? Хорезм" оны аударудың қажетсіздігі өз-өзінен түсінікті. Бұл жөнінде айтылып та жазылып та жүргеніне қарамастан әлі де бағдаржол терминін қалыптастыруға ұмтылушылар бар. Атаудан гөрі анықтамаға жақын көп компонентті шұба-лаңқы, түсініктеме терминдер түзу де термин шығармашылығында кездесіп жатады. Тіліміздің терминқорына өзге тілдерден еніп "халықаралық терминдер" деп аталып жүрген терминдердің қай түрлерін аударып, қаншалықты бөлігін тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп қалдыру керектігі де өз алдына арнайы сөз етуді қажет ететін ғылыми шешімін таппаған мәселелердің қатарына кіреді [12; 14].

1. 
   Аблақов Ә., Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің дамуы мен лексикалану процесі. - А: 1997 - 6 бет.
   
2. 
   Левицкая Т.Р., Фитерман А.М. Проблемы перевода М:. «Международные отношения», 1976 - 204 с.
   
3. 
   Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. А:., 1988 - 159 бет.
   
4. 
   Блинова О.И. Термин его мотивированность // Терминология и культура речь. М:., 1981 - 35 с.
   
5. 
   Білялов Ш. Ұлттық ғылым тілін қалыптастырудың өзекті мәселелері. Алматы: 1996 - 202 бет.
   
6. 
   Жапақов С. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері. Ф.ғ.к.... дис. авторефераты. - Алматы, 1996. - 30 б.
   
7. 
   Жас Алаш. 1997, 15 мамыр.
   
8. 
   Жұбанов Қ. Қазақ тіліндегі зерттеулер. - Алматы, 1966. - 125 б.
   
9. 
   Закиров М., Елемесов К., Қайымов Қ. Биология терминдерінің орысша - қазақша сөздігі Алматы, 1988. 1 - том.
   
10. 
    Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А:, 1998 - 274-275 беттер.
    
11. 
    Коготкова Т.С. Терминология и культура речи. М:., 1981- 61 с.
    
12. 
    Колесникова В.С. «Проблемы художественного перевода» М:. Мир языка, 2001-153 с.
    
13. 
    Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы дамуының кезеңдік сипаты. Астана, 2002.
    
14. 
    Қыдырбекұлы Б. Түгел сөздің түбі бір. А:. 1993- 82 бет.
    
15. 
    Терминология сөздігі. А:., 1948-16 бет.