А. С. Иргалиев Педагогикалық факультеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында бекітілді

Бастауыш сынып оқулықтарында берілген өлеңдер алуан түрлі: кейбір өлеңдер белгілі бір оқиғаға құрылса, (мысалы, Ө.Тұрманжановтың "Қарлығаш") қайсібірі табиғат құбылыстары жайлы (Күз, Жазғы дала, Жазғытұрым т.б.с.с), ал енді бір тобы автордың көңіл-күйін, асқақ ойын білдіреді. Мысалы, "Үш бақытым" өлеңінде М.Мақатаев:

"Ең бірінші бақытым — Халқым менің,

Саған берем ойымның алтын кенін.

Ол бар болса, мен бармын қор болмаймын,

Қымбатырақ алтыннан нарқым менің.

Ал екінші бақытым — Тілім менің,

Тас жүректі тіліммен тілімдедім.

Кей-кейде дүниеден түңілсем де,

Қасиетті тілімнен түңілмедім.

Бақытым бар үшінші — Отан деген,

Кім мықты? -десе біреу, — Отан! дер ем.

...Оты сөнген жалғанда жан барсың ба?

Ойланбай-ақ кел-дағы от ал менен!" — деп, Отанын, туған халқын, тілін ардақтай, оған деген өзінің жүрек сезімін, адал ниетін білдірсе, одан әрі олардың ерекшеліктерін метафора мен эпитет арқылы (Саған берем ойымның алтын кенін", "Тас жүректі тіліммен тілімдедім", "Оты сөнген жалғанда жан барсың ба?") бейнелеп көрсетеді. Осы типтес талай өлеңдер бастауыш сынып оқулықтарында молынан берілді.

Мұндай өлендердің оқылуында олардың табиғатына сай, ерекшеліктер кездеседі. Өлсңдерді оқу тәртібін шамамен былайша көрсетуге болады:

1. Өлең оқылмас бұрын оның мазмұнына қарай, оқушылармен әңгіме еткізіледі. Бұл әңгімеде өлең ішінде кездесетін, оқушылардың ұғымына ауырлық келтіреді-ау деген, бірен-саран бейнелі сөздермен сөз тіркестерінін, мағынасы түсіндіріледі.

2. Өленді ырғағына келтіріп, мәнерлі түрде, егер өлеңнің көлемі ұзақ болмаса, алдымен мүғалімнің озі оқып шығады. Оқу барысында балалар кітаптарынан іштей бірге оқып отырады.

3. Сонан кейін өленді оқушылар дауыстап, дұрыс, мәнерлеп оқиды.

4. Өлең мазмүны талданады. Кейбір көлемдірек өлең бөлім-бөлімге бөлініп, ал қысқа өлендер тұтас талданады.

5. Өлеңнің мазмұны бойынша жалпы сұрақ қойылады.

6. Өленді екінші рет, қорытындылау мақсатында оқуға дайындық жұмысы жүргізіледі (оқу техникасы, мәнерлеп оку, дауыс сазы, хормен оқу, жеке оқушыға оқыту т.б. жұмыстар) және кейбір үзінділер немесе бөлім немесе түтас оқытылады.

Ғылыми мақалалар мен очерктерді оқыту

Бастауыш сынып оқушыларында ғылым салаларынан хабар беру және табиғат құбылыстары, еліміздегі бұрын болған және қазіргі қоғамдык алуан түрлі оқиғалар туралы мағлұматтарын толықтыру мақсатымен оқулықтарда ғылыми мақалалар берілген. Мүндай мақалаларды оқудың ерекшеліктері бар. Олар:

1. Тақырыптың не нәрсеге арналатыны анық көрініп тұрады және оның мазмұны, мақсаты болады. Мысалы, тақырыбы еңбек процесіне немесе адамдардың әлеуметтік түрмысына т.с.с. арналса, ол мақаланың мақсаты осы туралы дәл мағлүматтар беру болып табылады.

2. Ғылыми мақалалар бір құбылыстың ерекше белгілерін корсетіп қана коймайды, сонымен қатар оның баска қүбылыстармен, фактілермен байланысын корсетеді, оны пайдалануға үйретеді. Сондықтан ғылыми мақалалардың мазмүнын айтканда логикалық тосілдер пайдаланылады. Мысалы, Ақселеу Ссйдімбектің 2 сыныптағы "Түлкі түгінен жазған" мақаласын ойлаудың индукция тәсілімен түсіндірген жөн. Онда түлкінің не істегені жөнінде фактілер тізіліп көрсетіледі де, соңында "Мен күшіктері үшін мұншалықты есті тірлік жасап жүрген түлкіге қайран қалдым " деген қорытынды шығарылады.

3. Ғылыми мақалалардың тіл ерекшелігі де болады: арнаулы терминология, сөзді дәл қолдану, сөйлемдердің синтаксистік құрылысының қатаң тәртіпте болуы т.б. Алайда мұндай ерекшеліктерге қарап ғылыми мақалаларда балалар үшін бейнелі тіркестер мүлде кездеспейді екен деген ұғым тумасқа тиіс. Мысалы, "Аққулы көлде" (С.Сейфуллин), "Гүлдер көбелектер" (Ө.Тұрманжанов) т.с.с мақалаларда лирикалык элементтер мен бейнелі тіркестер молынан ұшырайды. Сонда да болса, ғылыми мақалаларға тән ерекше белгілер бар.

Ғылыми мақалалар мен очерктер такырыптық жағынан ұқсас. Очерк — бір нәрсеге қысқаша мәнерлі сипаттама беретін әдеби шығарма. Ғылыми мақалалардан ерекшелігі — очерк көркемдік сипатта жазылып, сюжетке құрылады. ("Қаһарлы күндерде", "Мерген қыз", "Азаттық сақшысы" т.б.).

К.Д.Ушинский ғылыми мақалаларды логикалық оқу деп атайды. Бұл өте дүрыс. Өйткені мақалалар коркем шығармалардағыдай, бірден оқушының сезіміне әсер етіп, кейіпкерлердің іс-әрекетімен балаларды еріксіз еліктіріп әкетпейді, зейінді, ерік күшін талап етеді.

Мақалаларда немесе очерктерде әдетте мүлде жаңа фактілер беріледі, сондықтан оқуға кіріспес бұрын міндетті түрде дайындық жұмысы керек. Мұнда бірде біз балаларды мақалалардан жаңа ұғым алуга дайындаймыз, яғни оқуға деген қызығушылық сезімі туып, мақаланы қабылдауға балалар толық дайындалады. Екіншіде балаларды мақаланы қабылдауға ғана дайындап қоймаймыз, дайындық кезінің өзінде білім береміз. Мысалы, 4 сыныпта "Сырым батыр" мақаласын оқымас бұрын Сырым батыр деген кім екенін, ол қай кездерде өмір сүрген адам, мақала неге "Сырым батыр" деп аталғанын т.с.с. мәселелер жөнінде түсінік бермей, мақаланы оқудың пайдасы аз.

Дайындык жұмысынан кейін мәтін оқылады. Егер мәтін қысқа болса, түтас оқылады, онымен жұмыска дайындалады. Оқушылар мәтінді оқығаннан кейін берілген сұрауларға жауап қайтарып, тапсырмаларды орындайды. Мұнда мәтін бойынша қандай жұмыс жасайтындары дайындық кезінде ескертіледі.

Мақала окылу барысында екі рет талданады. Бірінші оқығанда сөздердің мағынасы, кейбір фактілер анықталып, болімдердегі басты ойды аңғару мәселелері жөнінде жұмыс жүргізілсе, екінші рет оқылғанда фактілердің арасындағы байланыстарди табу, қорытынды жасау жұмыстары жүргізіледі. Кейбір жағдайларда мақаланың мазмұнын меңгерту үшін үшінші рет оқытуға болады.

Ғылыми мақалаларды оқытуда терминдер мен қорытындыларға ерекше көңіл ауларылады. Терминдер, түсінуге ауыр сөздер мен тіркестер қайта оқытылады. Дайындық жұмысы кезінде оларға берілген анықтамалар қайталанады, қорытындыланып, талқыланады, егер анықтамалар қысқа болса, тақтаға жазылады.

№15-дәріс

1.Сыныптан тыс оқуды ұйымдастыру.

Сыныптан тыс окуды белсенді ұйымдастырушы және басқарушы да мұғалім болуға тиіс. Сондықтан мұғалім өз оқушыларының кітапқа деген ынтасын үнемі арттырумен бірге, олардың қандай кітап оқуға тиіс екендіктеріне де бағыт беріп отырады. Балалар бастауыш сынып бітіргенде, ақын-жазушылардың белгілі шығармаларымен таныс болулары қажет екенін үнемі ескертіп отырады.

Екінші сыныптан бастап мұғалім балаларға мектеп кітапханасынан алған кітаптарды бере бастайды. Оларға кітапты дұрыс ұстап, күте білудін ережелерін үйретеді; кітапты арнаулы қаппен не қағазбен тыстап қою, оқыған кезде кітап беттерін бүктемеу, кітап беттерін су немесе кір қолмен ұстап парақтамау т.б. Мұғалім бұл ережелерді анық етіп жазып, сыныпқа іліп қояды.

Сыныптан тыс оқу оқушылардың кітапты өздіктерінен оқи алу дағдыларын арттырумен бірге, "Ана тілі" окулықтарындағы шығармалардың мазмүны мен көркемдік ерекшеліктерін түсінуге комектеседі. Балалар окыған шығармаларындағы негізгі ойды аңғара білуге, сол оқиғаға озінің қалай қарайтынын айтып, кейіпкерлердің әрекетіне баға бере білуге талаптануы қажет.

Бастауыш мектептердегі сыныптан .дыс окудың мазмүны мен үйымдастыру жолы жөнінде жаңа бағдарламаның жобасында былай делінген: "Сыныптан тыс оқудың мақсаты: баланың сыныптан тыс оқуы аркылы барлық пөннен алған білім, білік, дағдысын тереңцете түсу, кітаптан озіне қажетті материалды алуға көмектесу; оз бетімен жүмыс істеу дағдысын нығайта түсу; оқуға, білуге ынтасын, қүштарлығын арттыра түсү; баланың эстетикалык жоне дүнитану күмарлығын арттыру.

/ Сыныптан тыс жүргізілетін оқуды үйымдастырудың ең негізгі принципі — оның сыныпта жүргізілетін оқумен тыгыз байланыста болуы. Оқушының сыныптан тыс оқитын кітаптары сыныпта отілетін сабақтардың жалғасы түрінде үсынылады. Оны мүғалім күнделікті оқу, дүниетану, сурет, өн, еңбек т.б. сабақтарында жоне оқу бойынша жүргізілетін қорытынды сабақтарда сүрап, сыныпта окығандарына байланыстырып отырадьц." .

Сейтш/сыныпта оқу сабағы жақсы үйымдастырылса, онда коп мөселе жөнінде өңгімеленсе, балаларды мүғалім осы мэселелер жайында тағы да біле түсуге қызықтыра алса, сыныптан тыс оку сабағы да нөтижелі отеді. Оқушыларға қандай кітаптарды оқу керектігі, олардың тізімі беріледі. Мысалы, сыныпта М.Әлімбаевтың "Үқыпты бала" жоне "Үқыпсыз бала"

68

олсңдері окылды делік, онаың жалғасы ретінде " Үқыпты оқушы" елеңін оқытуға болады. Н.Айтовтың "Нүркен" олеңін оқығаннан кейін, соз жок., оқушьшар Совет Одағының Батыры атағын екі рет алған, үшқыш Т.Бигелдиновтың балалық шағы жонінде жазылған С.Бақбергеновтың "Талғат" атты кітабынан үзінді беруіне болады.'

Осыдан кейін мүғалім балаларды бір жақтылықтан сақтандыру мақсатымен, оларды басқа тақырыптарға кызықтыру жолдарын іздестіреді.

іБалаларға сыныптан тыс окуға арналған тартымды кітаптарды іріктеп немесе жаңадан шығып жатқан шығармалардың ішінен іріктеп үсынады, одемі суреттермен безендірілген кітап жаймаларын, түрлі одеби ойындар үйымдастырылады т.б^

^ Сыныптан тыс оқьшуға тиісті кітаптардың тізімі бір тоқсанға арналып, ор тоқсан сайын үсынылып отырады. Балалардың оқуға ынтасын арттыру мақсатымен мүғалім үсынып отырған кітаптарының ішінен кейбір оқиғаларды батап айтып, "одан әрі не болатынын осы кітапты оқып білесіңдер" деп аяқтайды. Кейде кітаптың сыртындағы немесе ішіндегі кейбір өдемі суреттерді корсету арқылы да қызықтыруға болады. Ал енді бір жағдайларда шығарманың, кітаптың атын, авторын ғана айтып, оның осылайша неге аталғанын білуді тапсыруға болады^

Бастауыш сынын оқушыларын окуға кызықтыру үшін V- УІсынып оқушыларының да комегі зор. Өздерінің кішкене бауырларына бүрын оқыған кітаптары, өңгіме, ертегілері жонінде, ездеріне үнайтын жазушылар жонінде оңгімелеп айтып берсе, олар сол кітапты оздері де тауып окиды.

Оқу жылы аяғында балаларға жазғы демалыс кезінде оқитын кітаптарының тізімі беріледі. Мектептерде ана тілі сабақтарының отілу жайы мен сыныптан тыс оқудың мазмүнына сай, бастауыш сынып оқушыларымен мынадай жүмыстар орындауға болады:

1) коркем шығармаларды (бір шығарманы немесе тақырыбына қарай топталған бірнеше шығарманы), ертегілерді, мақалаларды талдау.

2) Күнделікті баспасөздегі ("Балдырған", "Ак желкен", "Зерде" журнаддары мен "Үлан" газеті) макалаларды оқу.

3) Кітаппен жүмыс істеу дағдысын калыптастыру.

Коркем шығармаларды таддау үшін сюжетті өңгімелер колайлы.

Оқушылардың оз беттерімен окитын шығармаларына сүрау берудің қажеті жоқ, олар оз бетгерінше корытынды шығарғандары жен, яғни оркімнің оз оқығандары жөнінде оз козкарастары болғаны дүрыс. Кейде оқығандары жонінде жолдастарынан сүрау, пікір алысу т.с.с. тыйым салынбайды.

'Сыныптан тыс оку сабақтарында корнекі қүралдар қолданудың да пайдасы мол. Мүнда да шығармада кездесетін киын создер түсіндіріліп отырғаны жон. і

69Сыныптан тыс окуда бір жазушының шығармасын талдауда сол жазушының өмірі мен қызметінен толығырақ мағлұмат беруге болады. Мүндай сабақ шамамен былай үйымдастырылады:

а) мүғалім немесе балалардың бірі жазушы жонінле қысқаша өңгімелеп береді;

о) жазушының балаларға таныс кітабы я шығармасынан үзінді оқылады, кейде бір шығармасынак өдеби монтаж, ойын үйымдастыруға болады.

Бірінші сабақта сол жазушыныц омірбаяны туралы айтылып, оның балалар оқыған шығармасы жайлы қысқа"іа оңгімеленді де, басқа бір шығармасы тағы оқуға тапсырылады.

Екінші сабақта оқуға берілген шығарма талқыланады, ал үшінші сабақта қорытындыланады.

Жоғарыда бастауыш сыныптарда балалар ертегі оқуға күмар келеді дедік. II —III сыныптарда көбіне жануарлар туралы ертегілерді жақсы кереді. Мүндай сабақтарға корнекі күралдарды балалардың өздеріне жасатуға болады. Бірқатар ертегілер жонінде шыққан суреттер де бар. ("Түлкі мен бөдене" т.б.), ал коптеген ертегілер бойынша диафильмдер жасадды.

II-1II сыныптарда оқу үшін үсынылатын материалдарды мүғалім озі іріктейді, ал IV сыныпта балалар оздері іріктеп алады.

Оқушыларды газетпен таныстыру сабағын мына сияқты жүйемен жүргізуге болады:

а) балаларды оздерінің "Үлан" газетіне қызығатындай етіп, газеттегі басылған мақалалардан үзінді келтіре отырып (балалардың мектептегі, үйдегі іс-әрекеттері мен еңбектері, оқушылардың оз мектебіне, ауылына, каласына, ата-анасына кандай комек корсеткендері т.б.). оңгіме үйымдастыру (балалар газетті оқи ма, ондағы мақалаларды түсіне ме, қандай мақалалар үнайды т.б.).

ә) газетті кімдер шығаратынын, кай жерде, кай күндері шығатынын, қай кезден бастап шыға бастағанын айту.

б) "Ұлан" атты газеттің кезекті нөмірінің қүрылысымен (макетімен) және мазмүнымен таныстыру. Мүндай сабақтарда қажет жерлері болса, географиялық карта, кітап жаймасы т.б. болғаны жон.

"Балдырған" журналымен таныстыру сабағында журналдың кітаптан айырмашылығы (ай сайын шығып түратыны, тақырыптарының алуан түрлілігі) айтылады.

Сыныптан тыс оқуды есепке алып, тексеріп отыру женінде жоғарыда да айтканбыз. Оған қосымша, окыған кітаптары жөнінде окушыларға күнделік жаздырып үйретудің де орасан зор тэрбиелік мәні бар екенін еске сала кетудің артықтығы болмаса керек. Бүл — балаларды ойларын жинақы, өз создерімен жаза білуге дағдыландырады, жазу қабілетін жетілдіреді. Күделікке кітаптың аты, авторы, шыккан жылы, оқығаны қандай макала екені жөне ол жоніндегі озінің пікірі жазылуға тиіс.

Сураулар мен тапсырмалар

1. Сыныптан тыс оқуды үйымдастыру жонінде не білесіңдер?

2. Сыныптағы оқу мен сыныптан тыс окуды салыстырындар, олардың үқсастык. жактары мен айырмашылықтарын айтыңдар.

№16-дәріс

2. Бастауыш сыныптарда оқу сабақтарында жүргізілетін тәрбие жұмыстары

Бастауыш сыныптарда оқу сабактарында жүргізілетін тәрбие жүмыстары

1. Мотінді оқу ондағы басты ойды табу, оның мазмүнын үғыну, коркемдік тіл күралдарын талдау, сауатгы түрде оқу біліктігін арттырумен қатар, адамгершілік нормаларына үйренуге де мүмкіндік жасайды.

Әдебиеттік ок.у сабақтарында жүргізілетін төрбие жүмыстарының түрлерін қысқаша былайша топтап корсетуге болады:

"Ана тілі" оқулықтарында "Өнегелі өмір" жонінде коптеген оңгімелер, олеңдер, макалалар беріледі. Осы материалдар арқылы балалар үлкен адамгершілікке, қайырымдылыққа, еңбексүйгіштікке, еңбек адамдарына қамқорлық жасауға үйренеді. Үлы адамдардың омір жолынан үлгі алу торбиесі беріледі.

2. Оқу кітаптарында адамның қайырымдылығы, оның алуан түрлі

" Дүрыс саналы, ммерлеп оқу шапшаңдыгы 1 минутта: II сыныпта 45-55 соз; III сыныпта 65-75соз; ІҮсьтыпта 85-95соз.

коріністер: талай-талай ситуацияларда козге тусіп отырады. Әр түрлі шығармаларды оқу барысында балаларда қайырымды адам жонінде елес жасалады. Қайырымдылық дегеннің монісіне (қайрымдылық — айналадағы адамдарға, жолдастарына, достарына, туыстарына қамқорлық жасау, қиындыққа кездескендерге кемектесу) түсінеді. Оқулықтардан қайырымдылық жөніндегі материалдарды іріктеп, балаларға өз қылықтарымен салыстыратындай жағдай жасалады.

3. Балаларды еңбекті сүюге, оны қадірлеуге жөне оздерінің қолдарынал келетін қогамдық пайдалы еңбекке қатысуға бағыттайтын материалдар оқу кітаптарында мол берілген. Осыған байланысты, олар оздерінің бүкілхалықтық іске катыскдндарына оздері баға беріп, оны саналы түрде сезінулері керек. Мысалы, "Сендер күстарды қалай қорғайсыңдар? "т.б.с.с. сүраулар арқылы оларды бағыттауға болады. Бүл балаларда оз ісіне жауапкершілік туғызып, олардың ерік-қасиеттері мен күшін жетілдіре түсуге кемектеседі.

4. Заттар, қүбылыстар жөнінде білім берумен қатар, олардың арасындағы озара сабақтастықты байқауға мүмкіндік жасау, балалардың санасында жанама бейнелердің тууын қамтамасыз етеді, ойлау, шығармашылық киял процесін төрбиелейді жөне оның жетіле түсуіне жағдай жасайды.

№17-дәріс

1.Грамматиканы оқытудың ғылыми негіздері.

2.Бастауыш сыныптарда грамматиканы оқытуға қойылатын талаптар

Грамматикалық материалдармен оқушыларды таныстыру барысында балалар орбір жаңа материалдың негізгі, басты ой түйінін үғына алатындай болуы керек. Ол үшін алдымен тақырыпқа "зат есім", "сын есім", т.б.с.с. болінеді, ал зат есімнің озі "жалқы есім", "жалпы есім" жөне жвкеше, копше т.б. болып болінеді. Бүл тақырып, тақырыпшалардың әрқайсысының неліктен бүлай аталуының моні себебі бар. Оқушылар әрбір тақырыпшалардың мөнін, тақырыпшалардағы абзацтың монін аңғарып, сол орбір абзацтағы айтылған моселелердің негізгі ойы тақырыпшаны, ор такырыпшаның барлығына ортақ негізгі ойдың тақырыпты қүрастырып түрғанын айыра алатындай болу керек. Олай болса, орбір материалды пайдалануда соның басты белгілерін, яғни беріліп отырған үғымның мазмүнын қандай белгілер қүрастырып түр,сол тілдік қүбылыстың табиғаты неден корінеді, басқа қүбылыстардан қалай ерекшеленді — осылар ашық корсетілуге тиіс.

Мысалы, "зат есім" үғымының мазмүнын ашу үшін "есім" деген создің озінің мағынасы, ал зат есім деген затқа қойылған ат, яғни заттың атын білдіретін создер екені айтып түсіндіріледі. "Зат есім", "сын есім", "сан есім" деп аталатын создердің неліктен есімдер тобына жататыны, олардың озара үқсас, ортақ белгілері, басқа соз таптарынан айырмашылығы т.б. балаларға үғындырылады. Грамматикалық ережелердің копшілігі оқулықтарда анықтама ретінде беріледі ("Заттың сынын білдіретін создерді сын есім дейміз", "создің өзгермейтін болшегін тубір дейміз "т.б.). Окушыларға осы сиякты анықтамалардың орқайсысын сол анықтама күйінде жатгатпай, оларды талдап, таратып түсіндірген жвн. Мысалы, сыныптағы бір оқушыға: — сенің атың кім? — менің атым — Қайрат... — Ал "атың" дегенді сол сияқты басқа қандай созбен айтуға болар еді?

— Есімің кім? деуге болады.

— Ио, сенің есімің кім? деп сүрауға да болады.

Міне, сонда зат есім дегеніміз "затгың аты" деген үғым екен. — ал енді бізді қоршаған мына дүниеде, айналада қандай заттар бар? Әуелі, осы сыныпта қандай затгар бар, солардың аттарын атайық? — мынау — парта, мынау — терезе, мынау — тақта т.б.

— Ал енді далаға қарандар. Онда қандай заттар корінеді? Аттарын атаңдар!

— Машина, ағаш, үйлер т.б.

— Ал далада, орісте нелер жайылып жүр?

81— Мал жайылып жүр. — Олардың аттары қалай? — Сиыр, қой, түйе, жылқы т.б.

— Жерде жыбырлап жүретін жондіктердің аттары қалай? — қүрт, күмырсқа, жылан, қоңыз т.б.

— ал үшып жүретін нелер?

— Олардың қандай түрлері болады? Аттарын атаңцар... Осылайша, жан-жануарлардың, озен-колдің.., музыкалык аспаптардың

т.б.с.с. айналадағы заттар мен қүбылыстардың аттары балалардың өздеріне айтқызылады (қиналған жерінде мүғалім көмектеседі).

Сойтіп, мүғалім балаларға осы заттар мен қүбылыстардың атын білдіретін создерді зат есім деп атайтынын үғындырады. Оларға тағы да мысал келтіріп, ондағы зат есім создерді тапқызып, оның неге зат есім болып түрғаны дөлелдетіледі.

Грамматикадағы анықтама-ережелердің негізгі белгілері мынадай:

1. Әрбір анықтаманың ішінде оның термині болады (мысалы, жоғарыдағы анықтамаларда сын есім, тубір терминдері).

2. Әрбір анықтамада сол үғымның өзіне төн басты белгісі көрсетіледі. Бүл басты, негізгі белгі арқылы ол үғым басқа үғымдардан ерекшеленеді (мысалы, сын есімде сынын, түбірде сөздің өзгермейтін болшегін т.б.).

3. Кейбір анықтамаларда түсіндірілетін үғымның қандай топқа жататыны көрсетіледі (мысалы, сынын білдіретін сөз табын сын есім, түбір созге жалғанатындарды қосымша дейміз т.с.с).

4. Анықтамаларда өрбір категорияның негізгі мағыналарынан басқа формалық белгілері де корсетіледі (мысалы, зат есімнің көпше түрін жасау ушін оның түбіріне —лар, -лер, дар, -дер, - тар, -тер жалғаулары жалғанады т.б.). Мүндай формалық белгілерін корсететін түсіндірмелер анықтамалардан кейін беріледі. Әсіресе бастауыш сыныптарға арналған окулықтарда копшілігіне негізгі мағыналары мен сүрақтары басты белгілері ретінде корсетіледі.

Формалық белгілерді жинактап, топтап, синтездеп, сол категорияның басқалардан семантикалық, морфолоц^іялық және синтаксистік ерекшеліктерін корсету үшін пайдалану крек. Кейде тіпті анықтамаларда айтылмаған белгілердің озін жаттығу барысында байқатуға тура келеді. Мысалы, кітапта: "аяқталған ойды білдіретін сөздер тобын сөйлем дейміз" деген анықтама берілген. Бүл — сөйлемнің мағыналық қана белгісі. Ал басқа белгілері (сойлемдегі создер бір-бірімен байланысты болады. Әр сойлемнің аяқталғанын дауыс ырғаганан байқауға болады, өр сейлемнен кейін тыныс белгісі қойылады т.с.с.) анықтамада корсетілмейді. Бірақ окушылар сойлемдермен танысу, оларды талдау барысында сөйлемнің қалған (айтылмаған) белгілерін де мүғалімнің комегімен меңгереді. Олар сойлемдегі создердің бастауыш пен баяндауыштың маңына топталатынын, сондай-ақ сүраулы, хабарлы, лепті сойлемдерде белгілі бір дауыс ырғағы болатынын біледі.

Ендеше, сойлем туралы түсінікті қорытындылау барысында оқушылардың коңілін тек анықтамада корсетілген белгіге ғана аударып қою жеткіліксіз, сонымен қатар сөйлем жонінде олардың алған мағлүматтарын толық жинақтап нақтылау бала үғымының айқындала түсуіне мүмкіндік береді.

Әрбір анықтаманы окушылар саналы меңгеру үшін мүғалім:

1. Оқушының грамматика оқулықтарынан ғана мысал келтіріп қоюменен қанағаттанбай, өз ойынан немесе "Ана тілінен", оқыған кітаптарынан ойланып, мысал айтуын талап етеді.

2. Анықтама отілгеннен кейін дайын мотін береді де, соның ішінде анықтама бойынша қажетгі созді немесе сөз тіркестерін тапқызады. Кейде баланың өзі ойлап тапқан мысалдарын талдату арқылы да пікірлерін дәлелдеуді талап етуге болады.

3. Анықтама бойынша берілген үғымның негізгі белгілерін санап көруді үсынады.

4. Анықтамалар мен ережелерді дол, анык, толық айтуға үйретеді (мысалы, III сыныпта "заттың атын білідертін соз табын зат есім дейміз" деп, зат есімнің соз табы екендігіне назар аудартады). Сонымен, қорыта келгенде, балалардың терминдерді (бастауыш, баяндауыш, зат есім, соз табы т.б.) дүрыс айтып, анықтамаларды дәл, анык, толық (жоғарыдағы талап бойынша) түжырымдауларымен де қанағаттанып қоюға болмайды. Әрбір анықтама бойынша, олар оз беттерімсн мысал келтіре алумен қатар, грамматикалық тапсырмамен берілген мазмүндама, шығарма жаза алатындай мүмкіндікке жете алғанда ғана оны меңгерді деп есептеуге болады. Бірақ, сез жоқ, бүл талаптың барлығы бірді-екілі сабақта орындалуы тиіс деген үғым тумауы тиіс. Бүл үзақ жаттығудың, бірнеше сабақ бойына откізілетін жүйелі жүмыстардың нэтижесінде ғана қалыптасады.

Сураулар мен тапсырмалар

1. Оқулықтарда грамматикалық ережелер қалай берілген? Бүл сүраққа жауап беру үшің ІІ-Ш-ІҮ сыныптарға раналған "Қазақ тілі" оқулығындағы ережелермен танысыңдар.

№18-дәріс

Тақырыбы: Грамматика сабақтарының мақсаты мен міндеті.

Қарастырылатын мәселелер:

1.Сөз тіркесінің коммуникативтік бірлік-сөйлем құрау материалы

2.Сөз тіркесінің сыртқы белгілерін меңгерту- сөз тіркесінен эмпирикалық білім беру сатысы

№19-дәріс

1.Сөз тіркесінің жасалуындағы синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастарды танудың алатын маңызды орны.

2.Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері, байланысу түрлері

3.Сөз тіркесінің құрамы мен сөз тіркесінің түрлері

Мүғалімнің оқыту процесіндегі міндеті - балалардың анық естіп, қабылдау мен сойлеу қабілетін дамыту. Бүл үшін корнекіліктің алатын орны зор. Кернекі қүралдарды пайдалану аркылы балалар оздері сойлейді, жолдастарының сойлегенін естіп қабылдайды.

Сабақтарда корнекілікке қойылатын талап: оқушы созді немесе оның бөлшектерін (өріптерді, буындардағы морфемаларды) анық коретін болуға тиіс, бірақ жазғанда бір оріптен соң екінші әріпті қарап, ежелеп жазбай, естерінде түтас соз немесе буынды сақтап, созді немесе буынды бірден жазып дағдыланулары керек. Бүл үшін кору жоне қолды козғау корнекілігі қажет.

Ендеше "корнекілік " деген үғым сездерді анық айтуды да, монерлеп оқуды да, мысалдар іріктеуді де, тақтадағы, таблицалардағы, доптерлердегі жазуларды да қамтиды.

Әдетте корнекілік деп графикалық немесе козге корінетін қүралдарды қолдануды түсінеді. Мұнда қажетгі өріптен немесе түлғалар, создер, сойлемдер басқа түспен жазылады, яки асты сызылады. Кейде тақтаға, оқушылардың доптерлеріне жазылғандар да боліп корсетіледі (бірде түбірі, екіншісінде косымшасы).

Мүндай тосілдер жазылғандарды кору арқылы анық бейнелеуді қамтамасыз етеді, алайда корнекіліктер оқушылардың зейінін аударып, істің мөнін біршама түсінуге (мысалы, баскаша жазбай, неге осылай жазамыз) комектесетін болса ғана пайда келтіреді. Сондықтан таблица т.б. жасау үшін материалдар жан-жақты ойластырылып, таңдалып алынады. Оқушылар таблицаға қарап, соған үқсас жоне үқсас емес к.үбылыстарды салыстырып, олардың ара қатынастарын аныктай алатындай болуға тиіс, оздерінің бақылағандарынан корытынды шығарып, белгілі бір ереже женінде үғым алулары қажет. Мысалы, "й", "и" оріптерінің жазылуын түсіндіру үшін мүғалім мына сияқты создерді бағана стіп жазады.

Киін - кейін Жина — жайна Биле - бейне

Ки — қой Сиыр - сойыл Түйе — түйме т.б.

Мұнда "и", "й" оріптерін қызыл түспен жазуға да болады. Бірақ негізгі өдіс — бірінші бағанадағы создерді екінші бағанадағы создермен салыстыру. Бүл создердің жазылуын салыстыра отырып, балалар олардың арасындағы үксастык пен айырмашылықтарды табады, "и" орпінің каңдай дыбыстардан кейін жазылып түрғанын аныктайды. "И"-дің

91дауыссыздардан, "й" орпінің дауыстылардан кейін жазылатынын оздері айтады. Бүған мысалдар келтіреді, берілген создерден, сойлемдерден, мөтіннен қүрамында "и", "й" оріптері бар сөздерді тауып, олардың қандай дыбыстардан кейін келіп тұрғанын айтады. Мүғалім езі бірнеше соз беріп (мысалы, кобей, икемді, мүхит, айқай т.б.), онда "и" мен "й"-дің қайсысын, не себепті жазу керектігін сүрайды; "и"-дің создің басында, ортасында, аяғында жазылатынын, ал "й"-дің сөздің басында жазылмайтынын, бірақ создің ортасында да, аяғында да келе беретінін байқатып, "и" мен "й"-дің үқсастык қасиеттерін (екеуі де "ый" дыбысының таңбасы, екеуі де сөздің ортасында, аяғында келеді) және бір-бірінен ерекшеліктерін ("и" —дауысты дыбыстардан кейін келмейді, "й" —дауысты дыбыстардан кейін келеді, "и" —буын қүрайды, "й" — буын қүрай алмайды, "и" —дауысты дыбыс, "й" — дауыссыз дыбыс, "и" —сездің басында келеді, "й" —сөздің басында келмейді) көрсетеді. Сөйтіп, өр өріптің жеке қасиеттерін анықтау арқылы қорытынды шағарылады.

Кернекі қүрал ретінде қандай да болмасын грамматикалық жене орфографиялық күбылыстарды корсететін схемалар да қолданылады. Мысалы:

Бас

та

шы қар

пш

дір

Сойлемдегі сөздердің байланысын көрсететін схемалар екі түрлі : аналитикалық жөне синтетикалық. Мысалы, Қалың орманның ішінен тотті жидектің исі аңқиды сойлеміне аналитикалық схема жасасак-

Исі

Ненің? Жидектің қандай ?

қалың

Қалың орман ішінен тәтті жидектің исі аңқиды.

Бүл схемалардың екеуінде де создердің арасындағы байланыс корсетілді. Біріншісінде создердің байланысы сүрақтар мен сызықтар арқылы корсетілген. Ал екіншісінде сүрақсыз сызықтар стрелкамен корсетілген. Бірінші схемада сөздерің қайсысы қасысымен байланысып түрғаны сүрақтар арқылы керсетілгенімен, создердің сөйлемдегі төрібі

92

бүзылған. Ал екінші схемада создердің сөйлемдегі орындары сол күйінде. Бүл схемалардың екеуін де (біріншісін III сыныпта, екіншісін IV сыныпта) қолдануға болады.

ескеруге тиіс:

1. Таблицаларда грамматикалық материал шамадан тыс көп берілмеуі

керек.

3. Таблицаларда қажетті түлғада берілген сөздерден басқа, іріктеп алынған (түсіндірілетін түлғаны анықтай түсетін) мысалдар беруге болады.

4. Таблицаның көмегімен үйретілетін сөз, буын, морфема, оріп таблицада болініп, үқсастықтары немесе ерекшеліктері басқа бір элементпен салыстырыла корсетілуге тиіс.

5. Оқылып отырған грамматикалық немесе орфографиялық қүбылыс таблица мазмүнында тасада кдлып қоймау жағына мүқият назар аударған

жөн.

6. Әріптерді, буындарды, морфемалар мен сөздерді графикалық жағынан боліп корсетудің көптеген төсілдерін қолдана беруге болады. Мысалы, соз қүрамын дефиспен болу, астын сызу, басқа түспен, басқа шрифтімен корсету т.б.

Көрнекі қүралдың пайдалы жағының бірі оқушылардың оздіктерінен орындайтын жүмыстарын үйымдастыруда. Оқушылар мүғалімнің басшылығымен таблицаны оқиды, түсінеді, оның боліктерінің ара қатынасын анықтайды, қорытынды шығарады. Сонан кейін мүғалім оларға түрлі тапсырма береді (таблицаның дөптерге кошіріп жазу, басқа бір материалға осындай таблица жасау, оз жандарынан мысалдар келтіріп, таблицаларды салыстыру, қорытынды жасау, таблица бойынша тексеру т.б.).

Көрнекіліктің бірі оқушылардың дәптері болып есептеледі. Дәптер аркылы сыныпта үйымдастырылған жұмыстың мазмүнын, жүйесін, одісін, сондай-ақ, оқушының білім, білік, дағды дорежесін білуге болады. Қысқасы, доптер - оқушы жүмысының айнасы.

Әр сабақтың басында оқушылардың барлығы дөптерлеріне сол күнгі датаны жазады. Бір жол тастап, сабақтың тақырыбын не тақтадан, не оқулықтан кошіреді. Әрбір жеке тапсырма жаңа жолдан бастап жазылады. Жаттығудың нешінші екені цифрмен белгіленеді. Оқушылардың жазғандары анық, таза, мүмкіндігінше, сауатгы болу керек. Қажетті грамматикалық немесе орфографиялық қүбылыстар сызылады, жаттығуларға түрлі түсті қарындаштар да пайдаланылады.