А. С. Киздарбекова Г. Б. Асетова Кәсіпкерлік қҧқық ОҚулық

8 
I тарау. КӘСІПКЕРЛІК ҚҦҚЫҚТЫҢ ТҤСІНІГІ 
 
 
 
1. Кәсіпкерлік қҧқықтың қалыптасу тарихы мен дамуы 
Шарушалық қызметті қҧқықтық реттеу Еуропада сонау орта 
ғасырларда қалыптасқан. Францияда, Германияда және басқада 
еуропалық мемлекеттердегі сауданың қарқынды дамуы сауда 
қызметін реттейтін арнайы нормаларды шығаруды талап етті. 
Қҧрастырылған нормалар сауда қҧқығы деген атауға ие болды.
Уақыт ӛте келе саудамен қатар сауда қҧқығының 
нормаларымен қамтылған банктік қызмет, ӛнеркәсіпте дами 
бастады, ол ӛз кезегінде біртіндеп сауда қҧқығы нормаларының 
шаруашылық қызметтің барлық тҥрлерін реттеуіне әкелді. 
Алғашқыда сауда қауымының қҧқығы ретінде пайда болғанымен 
де капитализмнің дамуымен сауда қҧқығы қауымдық сипатынан 
айырылып, оның реттейтін пәніне байланысты анықталатын 
болды. Нақты осыған байланысты уақыт ӛте келе бҧл қызметті 
айқындау ҥшін «кәсіпкерлік қҧқық», «коммерциялық қҧқық», 
«шаруашылық қҧқық» деген терминдер қолданыла бастады. 
Батыс елдерінде ең кӛбірек таралған терминдер «сауда 
қҧқығы» және «коммерциялық қҧқық» болып табылады. Мҧның 
осылай дәріптелуі ең алдымен, бҧл мемлекеттерде кәсіпкерлік 
қызметті реттеу ҥшін арнайы қалыптастырылған сауда және 
коммерциялық 
заңнаманың 
қолданылуымен 
байланысты.
Мысалы, бірқатар батыс мемлекеттерінде азаматтық кодекспен 
қатар, сауда және коммерциялық кодекстер әрекет етеді. Бір 
мезетте азаматтық және сауда кодекстерінің әрекет етуі, мысалы, 
Франция, Германия, Испания, Португалия және Батыс Еуропаның 
басқа да мемлекеттеріне тән. Дегенмен, кейбір мемлекеттерде, 
мысалы, Нидерландия, Италияда кәсіпкерлік әрекетті қҧқықтық
реттеу нормалары Азаматтық кодекске енгізілген.
Ағылшындық-саксондық қҧқық жҥйесіндегі мемлекеттерде 
кәсіпкерлік қызметті реттеу ӛзгерек. Бҧл мемлекеттерге азаматтық 

9 
кодекстің болмауы тән, сондықтан аталған әрекетті реттеу ҥшін 
оларда арнайы кәсіпкерлік заңнама шығарылған. Мысалы, АҚШ-
та, тіпті, барлық штаттарда коммерциялық кодекстер шығарылған. 
Қазақстан тарихында бірқатар онжылдықтар бойы еуропалық 
континентальды қҧқық жҥйесінің ағымында дәстҥрлі дамыған 
Ресеймен тығыз байланысын есепке алсақ, ол ҥшін де осы жҥйенің 
басқа да мемлекеттерінде кӛрініс берген кәсіпкерлік қҧқықты 
дамытудағы дәл сол тенденциялар тән. 
Шаруашылық әрекетті қҧқықтық реттеудің дамуына 1917 
жылғы Қазан революциясы айтарлықтай әсер етті. Алғашқы 
«соғыс коммунизм» жылдары жеке кәсіпкерлікке тыйым салынса, 
20-жылдардағы ЖЭС-қа кӛшу кезеңінде оған жартылай рҧқсат 
етілді. Сол кезеңде келісімшарт қарым-қатынастарына қатысты 
нормативтік актілер пайда болды. Бірақ кейін жеке сектор 
біртіндеп жойылды. Ӛз кезегінде шаруашылық іс-әрекеттің 
қҧқығын реттеуде ізін қалдырған жоспарлы экономикалық жҥйе 
дами бастады.
Кеңес билігі кезеңінде шаруашылықты қҧқықтық реттеу 
азаматтық және арнайы шаруашылық кодекстерімен жҥзеге 
асырылды. Арнайы заңнама шаруашылық әрекетті жҥзеге асыру 
тәртібін және айтарлықтай дәрежеде оған басшылық етуді 
анықтайтын нормалардан тҧрды. Негізінде шаруашылық әрекет 
мемлекеттік және тек кейбір жағдайларда кооперативті 
кәсіпорындармен жҥргізілді.
Бҧл ҥрдістер шаруашылық қҧқық ғылымынан кӛрініс тапты. 
XX ғасырдың ғ. 20-жылдары шаруашылық әрекетті қҧқықтық 
реттеудің әртҥрлі бағыттары дамыды
1
. 
П.И. Стучка ХХ ғасырдың 20-жылдары социалистік ҧйымдар 
ҥшін әкімшілік-шаруашылық қҧқық және жеке тҧлғалар ҥшін 
азаматтық қҧқық
2 
сияқты 

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: