Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
- Бұл бет үшін навигация:
- "ҚАРАШЫҒЫН"
|
6 — Ажал емес, дауылды түнде, лыпасыз жалаңаш сабап айдаған сені мен анау жауыз балаң Әзімбай! Содан үшып, суық қармап жаурап өлді. Сенің малың үшін өлді. Ал сен керек десе, өлімші боп жатқанда қалжа да бермедің, қараспадың. Ол өлтірген төрт қасқырын өзің алып тұрып, орайына, тым құрыса, төрт ешкі бердің бе? Жоқ. Көк жасық лақта бермедің. Сен кісі өлгіріп келіп отырған жоқсың ба осы тұста?..— деп, Абай Исаның өлімі турасындағы барлық жайды білетінін аңғарты. Тәкежан жұрт көзінше бұдан әрмен сейлесуден мүлде үркіп қалды. Бұл үйде сөйленген осы сөз мынау отырғанның біреуінің аузынан шетке шығып кетсе, ойда жоқ мол пәлені бастап кетуі мүмкін. Енді тез киініп, жүрмекке беттей берді. Абай Тәкежанның неден ыққанын біліп сөйлеп отыр. — Халық кім дейсің ғой! Халықтың бірі — сол Иса, оның зарлап, жетім-жесір боп қалған шиеттей балалары мен кәрі шешесі, науқас жесір әйелі. Қандай асыл ұлы еді елдің, сол Иса! Бір сен үшін еткен ерлігі мен азамат қайратының өзі қанша? Әзімбай екеуіңнің қолыңнан келер ме еді, сол қасиетті қайрат? Жоқ! Дәл өлер сағатына шейін қасқырмен алысқандай қайсар егеспен өтіпті. Кім білсін, қасқыр ғана ма сонда лағынет айтып қарысқаны егеспен өтіпті. Кім білсін, қасқыр ғана ма сонда лағынет айтып қарысқаны! Сол ыза, дертінің қарғысының жарымын саған, сенің қасқырдай жауыз балаң Әзімбайға арнамағанын қайдан білдің?..— дегенде, Абай бір түрлі ақындық сезімталдық, көрегендік жасағанын өзі де сезбей қалды. Дәрмен соңғы сөздер тұсында Исаны ойлап, егілгендей боп отыр еді. Абай аз тоқтады да: — Солармен болмай кіммен болайын? Базаралыда осылардың бірі! Көздерінді ашып қара, егер оны ұстататын болсаң, өзің сезіп отырған бар пәлені қоздырамын. Біліп қой! — деді. Осы сөзді аяқтай бергенде, Тәкежан мен Майбасар шыға жөнелді. Исаның жайын сөз қылу - Тәкежаннан құтылудың шарасы емес-ті. Абай сол азаматтың қазасынан бері қатты толқуда болатын. Жігііің елімін есіткен күні Дәрменді жіберген, Дәрмен Исаны қойысып болып, Иіспен, үй ішімен кеп сырласып, мұндасқан-ды. Өзінің Оспан аулына қойған азқойынан бір семіз қойды Исаның үйіне әкеп сойып та берген. Және екі баланы құшақтап сүйіп, үй ішімен бірге жыласып отырып, бұдан былай үнемі жәрдем бермекке серт еткен. Исаның бар арманын да, ауруы мен қазасын да, оның аллында қасқырмен қалай алысқанын да түгел ұғып, Абайға айтып қайтқан-ды. Абайдың жаңағы Тәкежанның ойында жоқ бар жайды біліп отырғаны сол Дәрменнің әкелген хабарынан. Тәкежанмен бірге Шұбар да қозғала беріп еді, оны Абай ұстап қалды. Осы Шұбардан Күнтуға арнап хат жазды. «Болыстығыңнаң түсетін болсаң, жөніңмен түс! Базаралыны көрсетуші болма!»— деген бұйрық хат. Оспанға да: «Болыс болсаң, халықтың қар-ғысынан аулақ бола гөр! Арамыз ашылып көрген жоқ еді. Бұл жолы менен шет жайылар жайынды да аңғарып жүрмін. Ағалық жалғыз тілегім болсын, қандай әзәзіл еліктірсе де Базаралыны енді ұлық қолына байлап берме!» деп, барынша өтініп жазды. Сонымен Базаралы, Тәкежан дауы ендігі барлық зіл, сал-мағымен, айла-тәсіл тартыстарымен көп атқамінерді қоздырып, Семейдің қаласына ауысып еді. Қалада Құнанбай жағының сөзін сөйлеген қуғыншы даугерлер тіпті көбейіп кетті. «Қарғаның көзін қарға шоқымас» деп, ел атаулыны өзінің жемі көретін қарға-құзғындар бірін-бірі екілендіріп жүр. Байға қарсы шабуыл бастаған өжет топты өлердей жазғырып, кінәлап, ыянаттап жатыр. Бай атаулы пәлесі мен шарпуын айналаға шашып жатты. Кейбіреулері тағы да ұлыққа кірісті. Көпшілігі: «Елдің келесіне саламыз! БірТобықты емес, көп елдің келесіне салып, көп тентектің бәрінің есінен кетпес жаза, соққы береміз» деседі. «Базаралы —Тәкежан дауы» дегең бәлеге бүкіл бір ояз, Семей оязының болысы мен жуандары ат салыса бастады. Аршалы Керейінен — Рақыш, Бәсентиіннен — Әлі, Бурадан — Алдоңғар, Ылди бойынан — Нұрекенің Темірғалиы, Көкеннің Уағынан — пысық болыс Нұрке, Қарағай ішіндегі, ішкі жақтағы Белағаш болысынан — ширақ, шебер Айтқазы, Семейтау болысынан — Шынжы сияқты бүкіл бір ояз ел сабағы қосылған. Әрі әкім, әрі жуандар қазір Құнанбай балаларының айналасына қатарын қосып, білегін де, тілегін де біріктіріп алыпт Оразбай болса, елде жатып алды. Жігітек пен Ырғызбайдың мынау тұста қатты қағысқанын ол ішінен ұнатпайды емес. Қайта, «түрт сайтан!» деп отыр. Бірақ көрініп Жігітек жағына шығу былай тұрсын, қайта Құнанбай ауылдарына тіл жеткізеді деген кісі-лердің көзінше ол да, Абыралы да құйрықты сыртқа салып, бұлаң береді. «Құдай көрсетпесін! Бұндай бәлені Тәкежаң басына тілейтін аталы жау емешін. Бәлекеті өзімен кетсін Базаралының! Бүйтіп насырға шабады деген кімнің ойында бар? Тіпті, бүгін Олжай іші екі жарылып, жасақ жиятын болса, мен тек Тәкежан қасынан табыламын!» деп, Тәкежан жағына осындай сыбыс сөздерін де жөнелтіп жатқан. Сол орайда қалаға келген Күнту оязға барып, крестьян начальнигіне кіріп: «Ел ішінде үлкен бәле, бүлік басталды. Менің жазығым жоқ.Өзім Бәкенші деген аз атамын. Саны көп, тентек ауылдар арасындағы бүзарларды тыйып ұстауға әлім келмейді екен. Қазір мынандай үлкен бәлеге қатынасып отырған адамдарының бәрі менен мықсты да жуан. Меңгере алмадым. Осы себепті орнымнан түссем екен!» деген. Бұның осындай өздігімен тіленуін Казанцев ояз теріс көрген жоқ. Және анада жазғы сайлауда, Оспанға өзінің қарыздар боп кеткені бар. Ояз енді Күнтуды орнынан түсірді де, «назна-чениемен» Оспанды болыс сайлап қойды. Оңайлықпен орнын берген себепті Күнтудың да тілегі орындалды. Көптен әзірлеп алған «піргауарлары» бойынша ол көршілес Бөкеншісін қосып алып, Мұқыр болысына шығып кетті. Сөйтіп, Базаралы мен Жігітекке ара түсіп, қостайды дерлік атқамінерлер, аз-ақ күн ішінде қиянатшыл жолына басып, тастап-тастап кетті де барды. Күнту қалаға шапқан шағында: «Мынау өздері салған пәлесін өз мойындарымен көтерсін. Ел ішіне қуғын-сүргін отряд шығарт-пасын, қалада қазақ жолымен жауап беруге келсін, жүгініске баратын болсын» деп Жігітектің Бейсенбі, Әбділда сияқты атқамінерлеріне кісі салған. — Менің зәулім Базаралы болды, арандатты! Енді ағайын, тым құрыса, жауаптан қашпасын! Олар жалтаратын болса, менің ба-сым мүлдем су түбіне кетеді. Жігітек жауапты қалада береді. Со-ған сайланған кісілерін тез жөнелтсін!—деп, сәлем айтып кеткен. Бейсенбі, Әбділда Жігітектің малды, әлді ауылдарынан атқамінер атаулыңы жинап алып, ақылдасты. Бар бәленің ортасында жалғыз өздері, ап-аз ғана топ болып, оқшау қалғанын көрісті. Бүлікті өзі де туғыза білетін және не түрлі жаманшылық болса, оны түбіне жете ойлай білетін Әбділда Базаралыға қарап бір сөз сейлеген. Қазіргі Жігітек жайы туралы бұл сөзі қаншалық ауыр болғанымен, анық шын күңді білдірді. — Бар бүтағын, жапырағын қалың өрт шарпып күйдіріп кеткен қу томардай боп, жалғыз ғана сорайып қалып отырған жайымыз бар. Сүйенер, сенісерге бұл атырапта ағайын қалған жоқ. Алдап кетті, аярлық етіп кетті көріне! Айдап салушы әзәзіл аз емес еді. Бәле басы боламын деп ұшырап отырғаның мынау! Қырда қазақ, ойда ұлық болып соңыңа түсіп отыр, шуласып, ұрандасып жатыр әне, түгі! Бірақ қан жоса ғып, қақ сатып отырса да, соның алдына барасың. Бармаймын десең оның ар жағынан тағы бір бәлесін қылтитып отыр. «Жігітек, болатын болса, жалтақтамай жетсін де, алдымызға келіп бас исін!» депті. Суық сөздің бәрін зілдей ауыр салмағымен Жігітектің тобына тастаған Әбділда, «енді жауапқа кім барады?» деген әңгімеге ауысқанда, тағы да тауқыметті Базаралының өзіне тастады. — Өзің салған бәлең. Еркек туғаның рас болса, өзің көтересің. Қалаға өзің жөнел!—деп, бір жағы бұйрық, бір жағы жазадай ғып бір-ақтүйген. Әбділда, Бейсенбілердің енді өздері де, орайы келсе, бұғып қалып, бас сауғалап отырғанын Базаралы оңай таныды. Ол өз сөзін іркілместен, шапшаңайпы. Ерлік тәуекеліне бекініп алған, қайратты жүзбен қысқа ғана қайырды. — Өзім еткенім рас, өзім көтеремін! Жылға-жылғаны сағалап, «Базаралы бәлесінен аулақпын» деп, жытып жатқан өңшең алаяқ өзге емес, қасындағы Жігітек, әзіңнен де табылады. Танымай жүргем жоқ! Қала бер үйінде, түгі! Бұл отырған аіқамінер қиын күнде қасыма ерер деп те алдаңғам жоқ-ты. Бірақ қырық жігіттің бәрін шұбатып, қатарынан тізіп апармаймын. Осыңда Сарбас пен Әбді сияқты, еркек туған екі жігіт бар еді. Қасыма сол екеуін аламын да, қалаға ертең жүремін. Өзің салған бәле дедің ғой. Оның рас. Өкінбейміндеп салған пәлем болатын. Басыммен де, барыммен де жауапты өзім беремін. Бұқпа билер бүк түсіп жата бер!— деп етегін сілкіп, қабақ түйіп, Жігітек тобынан кетіп қалды. Қаланың сапарына өзі айтқандай, Сарбас пен Әбдіні ерткен Базаралы жол бойында сан алуан ойлар толғайды. Кейбір сондай ойларын достарымен кеңесе айтса, кейде іштей үзақ тереңге кетеді. Осындай бір кезекті ойы, қалаға жететін күні түс кезінде теңбіл көк аттың үстінде келе жатқанда оралды... Айнала қар басқан үзақ үнсіз биік жота. Күн аяз емес, бірақ мазасыздау қыстың салқын желі арттан соғып, аттардың құй-рығын, жалын шалқыта үйіре түседі. Жолаушылар керуен жо-лымен қатар жүрмей, шұбай жүріп келеді. Базаралы жолдастарын қазір алға салған, әзі артта. Олардың ықтап бара жатқан жоталарына қарай түсіп келе жатқан. Теңбіл көк бұл күнде семіз болмаса да тоқ, жарау. Желісі майда, жүрісі де қамшы сал-ғызбайтын, тебінтпейтін жіті, жылпос. Мұнысы Базаралыны қажытпай, алаң етпей, өз ойымен өзі бола түсуге бейімдегендей. Қар басқан кең дала қыбырсыз, ұзақ жота үнсіз де момын тыныштықта. Ішіне сырын бүккен үлкен күштер осылайша кейде өзінің оянар, сілкінер шағын күтіп нығыз қалып танытып тұратыны бар. Қалың елдің де күші осы тәрізді ме? Не болса да ішінде, өзінде. Сыртынан аяз сықырласын, қар сапалақтасын, дауыл өкірсін, сонда да қалың сауыр, алып жон жүдемейді, мызғымайды. Ал күні туып, жылы жетіп көктемнің аңызағы ескенде, мейірлі күн нұр төккенде мынау қарлар жыртылады. Бар жотадан ағыл-тегіл су боп ағып, бу боп тозып таусылады. Сай-сала, жон-жота сіреуінен, құрсауынан арылады... Елдің де бұл шақ соңдай қысы ғой. Қалың ирек омбылар, сіреу болған соқта қарлар бар тірлікті басып жатыр. Бірақ дүние осымен мүлде кете бермес-ау!.. Есітіп ем ғой Кераладан да, басқа түтқын орыс майталмандарынан да, тұтқында отырып та «күн туады» демеуші ме еді? Россияда түбі бір жақсылық тумай қоймайды. Соның шарапаты бүгін Россия патшалығына қараған бар жаһанның, бар төр-түкпірінің бәріне жетеді. Өзің көрмесең, ұлың көреді деспеп пе еді? Ай, туарсың-ау сондай күн! Тумасыңа жол жоқ қой. Бүйтіп кете бермес қой дүние, тірлік, барлық... Шығын көп болар, ауыр болар арты да!.. Бірақ өкінген елімді көргем жоқ!.. Сол озі ырыстың үлкені ғой... Елім сорлы ендігі қандай қиындық ауыртпалықтан болса да сескенетін емес. Менің жүбанышым осы болсында!.. Сондай ойдан соң Базаралы көңілденіп, сергіп алды, Алдағы болатын тергеуге жаңағы ойдан соң сескене қараған жоқ. Қайта биік жота, биік көңілі тоқ адам есепті таныды. «Базаралы Жігітек жауабын ұстап кегіпті» деген хабар қалаға лезде тарады. Бұл уақытта Құнанбай баласының дауын ұстап, өз сөзіндей қадағалап жүрген жуанның бірі — Кәкен болысы Нұрке. Ол бір жағынан ел жуаны және де қалада үлкен ағаш үйі бар. Қыр мен ойға, тіпті, Қытай шегіне шейін малы, пұлын жүргізетін қалың сомалы саудагер бай. Ертіс Нұркені бір бөлек санайтын. Анығында, бұның қаладағы үйіне өр мен ылдидың, қыр-сахараның бай, болысының бәрі де тегіс келіп қонағы, дос-жараны болып жүретін. Семейдің оязы ғана емес, оқта-текте жаңдаралы да бұның үйінде қонақ боп кетеді. Қазір Құнанбай балаларының сәлемімен жиылған би, болыстар осы Нұркенің айналасына топталып жүр. Тәкежан мен Майбасардың мәслихаты бойынша Нұрке оязға кіріп: «Тобықты ішінің лаңын қазақ жолымен бітіреміз өзімізге бер!» деген — Біздің дегенімізге көнбес болса, сол күнде хат мөрлеп, қол-аяғын буғандай етіп, өз әміріңе әкеп береміз!— депті. Ояз халінің бұл кездегі бір қызығы, ол әлі күнге Тәкежан жылқысын қуып алып, қырып салатын қылмыстының кім екенін дәлді білмейтін. Әрі ұлыққа арқа сүйеп жүріп, әрі патшалық кеңсесін балаша алдап жүретін ел жуандары бұл тұста өзінің дағдылы тәсілі мен қулығынан жаңылған жоқ. Кісі атын атау керек болғанда, олар «Жігітеков! Кішекенов! Кеңгірбаев!» деп, бұдан пәлен жүз жыл бұрын өлген кәрі әруақтардың атын қағаздап жүр. Сол істің тап ортасындағы адам, патшалықтың каторгасынан қашып келген Базаралы Қаумен баласы екенін білдірмей, бүркеп ұстап келе жатқан. Осындай айлада Құнанбай балалары ойлаған есепті барлық Керей, Уақ, Бура, Сыбан, Бәсентиін атаулының болыс, биі түгел бірге ойласқан. Іштері білсе де патшалық кеңселеріне Базаралының дәл аты-жөнін атамады. Осыншалық бадырайған үлкен істің жөнінде мұншалық өрескел жасырын қалайша бойға сыйып жүргенін ойласа, күлкі келгендей. Патшалық әкімшілігінің қазақ сахарасын елдің жуандары арқылы билеудегі өрескел қызық бір қиыншылығы, ерсілігі есепті. Нұркенің үйі Тобықты лаңымен жиылған болыс, бидің орталық үйі болды. Осы үйге Құнанбай балалары екі күн, үш күн өткенде тай, жабағы әкеліп немесе ту бие әкеліп, сойғызып тастайды. Күніне үштен, төрттен бордақы семіз қойларды сой-ғызып, үйткізеді. Ертенді-кеш ағыл-тегіл қымыз сапыртады. Бұл күнде қаланы көп жағалайтын, өздері саудагер жас болыстар: Темірғали, Айтқазы, Әлі, Рақыш, Оспан — бәрі де мәжілісті қызу, көңілді ету үшін кіршіме ішеді. Кешкі уақыттарда үлкендерден оқшауланып, бай Нұркенің жасауы көп үйлерінен оңаша бөлмелерді босаттырып алады. Сонда ән-сауығына ішкілігін қосып, мол ақшалар тігісіп, «жиырма бір» ойнайды. Қысқасы, жауапкер Жігітек жеткенше, он күндер бойында тарамай, қалың қауым болып жатқан болыс, билердің шығыны да аз емес. Тінібек байдың туысы Нұрке Құнанбай балаларын қыр сахарадағы өз саудасына керек, үлкен орын санайтын. Бір жағы «құда» деп, екіншіден, өзі де сол Құнанбай балаларын мынадай іс үстінде озіне дос-жар етіп алмақ. Дау иесі Құнанбайлар болғандықтан, шығынның бәрі солардан болатынын біледі. Кейбір сойғызып жатқан сойыстарын аңдамағансып, өз қорасына қабыл алғызады. Бірақ сонымен қатар Твкежан, Оспан, Щұбарларға оңаша сөзінде: - Қажы баласынан менің аяйтын д үнием жоқ. Сын кезінде, осындайда, өзің екенімді, досың екенімді білдірмек ниетім! Сендердің мынау жатқан қонағың жалғыз сендердікі емес, менің де қонағым. Құдайға шүкір, деулет жетеді,— дейтұғын. Параның алды етіп, әр болыстың өзі болмаса да, қасындағы жүйрік шешен билеріне жиі-жиі сыйлар жасайды. Түлкі аяқтан, тамақ ішіктен және тіғіншіге тіккізген шапан-шапқыт бешпеттерден алуан түрлі киімдер кигізетін. Осындай ішкі есептері бір қорқаулар ордасындай құжынап жатқан қомағай тобыр ішіне қыстың жалтыр ашық күнінде, таңертеңгі шайдан соң, ықтиярсыздық жетелеген Базаралы келіп жетті. Қасына ерткен екі ғана жолдасы бар, олар — Әбді мен Сарбас. Базаралылар келген соң істің тергеуі тез басталуға айналды. Сарбас көлденең кісілер арқылы жүгіністе Құнанбай жағынан кім сөйлейтінін біліп келіп, Базаралыға мәлім етті. Бұнымен дауға түсетін Шұбар екен. Өзге Құнанбай балаларының ішінен тілі орамды, айтқышы және Абайдан соңғы білгірі осы болып, жырылып шыға бастаған. Шұбар Оспанға Абайдың айтқан сәлемін әкелген. Күнтуға Абай атынан хат әкелген де жайы бар. Бұл істері және жолшыбай Ақшоқыда Абай аулында болғаны — бәрі де Шұбарды Тәкежанға да екіжақты адам етіп көрсетті. Малы кеткен, ыза шеккен Тәкежанның бұл уақытта Құнанбай, Ырғызбай ішінен жарықшақ шығаратын ағайын болса, бәріне де өкпесі әзір. Ол ашынып, күйініп жүрген адам саналады. Сол себеші аға-іні де, ағайын да бұның қабағына қарайды. Оспан, Ысқақ, Майбасар сияқты туыстарының барлығын ол өз қасына қоршау етіп, соларға ертелі-кеш кінәшыл зілін тастап жүр. Шұбардың жасы бұдан кіші болғандықтан, оған айтатын сөзді қатты ғып батыра сөйлейді. Шұбар Абайға барып, ондағы сөзді айтып келген жерде Тәкежан бұны боқтап, қатты ығырған. Ауыр сөзінің түкпірінде, әншейінде айтылмайтын суық салмақ білінді. «Маған жаны ашып отырған Абай жоқ. Білемін, ол бүгін Құнанбай баласының жолы болғанша, Қауменнің қанқұйылысының жолы болсын деп отыр. Қазір Абаймен ақылдасқан, оған барып сыр айтқан кісінің бәрі менің тілеулесім болып шықпайды!» деп орағытып келді. Аяғында ең салмақты сөзін Шұбарға әдейілеп сездірді. — Сен Күнкеден туған жоқсың! Құнанбайдан туғаңсың! Күндестің балалары емеспіз. Бәрімізді бір тілеумен «атаның ұлы бол!» деп баулыған, адам еткен — әкеміз Құнанбай. Ұлжан мен Күнке деген шашы ұзын, ақылы қысқа қатыңдар. Еркек туған нәсіл болса, әке жолында, ата намасының соңында еркекше мінез етсін! Екіжақты қылтың-жылтынды қойсын, Ол — еркектік емес! Қызтекелік!- деп, Шұбарды қорқытқан ызғар тастады. Бұл сөздерінің ішінде Тәкежан «бүркеледім» дегенімен, күндестіктің андысуы да жатыр. Қасына Ұлжаннан туған Ысқақ, Оспандай екі інісін алып отырып, Шұбармен сөйлескенде, оны өгей шешенің ұлы болғандықтан сенімсіз көріп, күдік ойлап, осыны айтып отыр. Және Күнкеден Құдайберді жалғыз болғанда, бұлар Ұлжаннан көп боп туған. Бәрінің де Шұбардан жасы үлкен. Сонымен басқа шешенің баласына осыңдай кезде тізені батырып, өзіне қарай қайырып, ықтатып алмақ. Бір бұл жолы емес. Тілі шығып, өнері асып, пысықтық беделі көпке жайылып бара жатқан Шұбарды былай да тәубесі есінде жүрсін дейді. Мынау істі пайдаланып, тұқыртып алмақ. Үйірге шақар сақа айғырдың шет жайылғыш саяқ-сандырақты кейде сауырлап қуып, тепкілеп те, тістелеп өз бауырына тығып, қайырып алғаны сияқты. Айлалы, арсыз есепке бұл отырған Құнанбайдың бәрінен артық Тәкежан, дәл осы арада, сол тәсілді көп керегіне жұмсап отыр. Өзге Құнанбайларға бұнысы айлакерлік пен жауыздықтың ібілістік сабағындай. Шұбар болса, бұндай жыланша арбаудың салмағын сезбей қалған жоқ. Ұлжан балаларына қарағанда, бұлар жастан жетім өскен немере. Әзір бір Шұбардың өзі қатарға ілініп келе жатқаны болмаса, мынау отырған үш туыстың алдында оның әлсіз екені рас. Сөз былай айтылса, Шұбар бұларға қарсы баса алмайды. Тіпті, Абайдың айтқанынан кетсе де, Шұбардыңтақыстықтәсілі оны дәл мыналарға қарсы бастырмайды. Өйткені Абай жағынан кәр-зәр болмайды. Мыналар болса, зорлығы мен көптігін, күші мен кәрін қолымен де батырып жібере алады. Абай жағынан азар болса, көретін жазасы «үят, ар, адамгершілік» дегендер кендіілікте, тыныштықта, келіп-кетері жоқ мәжілісте ғана және Абай қасында ғана сөйленетін ермек қана. Іс атаулы шынтуайтқа келгенде Шұбар, әрине, Абай өсиетін үйіп-төгіп қайырып тастап, мына Тәкежан бұйрығына қарай ауыса алады. қазіргі халі дәл осындай ардаң аттап, зорлықты басуды тілеңді. Бұны қорқытып отырып, сертін алған соң, Тәкежан ағайындық міндегін де тапсырған. —Дәл осы жолғы дауға менің малымның жоқшысы етіп сені саламын. Шебер тілінді, шалымды ойынды осы жолым үшін жалдап алдым! Әрі Құнанбай баласының намысы, әрі менің басымның кегі! Бәрі де бір сенің қолыңа беріледі. Даугерім сен боласың!—деген, Осы сөз байлау болды. Енді, міне, Базаралы мен билер алдында жүгініске түсетін боп, Шұбар шықты. Бұл тұста Шұбардың өз есебі және ең алдымен жөнге беттейді. Тәкежанмен болса өз елінің және қазір бар Семей оязының аталы, абыройлы жуандарымен бастас боп араласып кзлады. Олар алдында бар Ырғызбай, Құнанбайдың дауын жалғыз мұның ұстап шығуы Шұбар басына үлкен атақ әпереді, даңқын асырады. Абай емес, одан да өтімді болғандықтан дауға осыны салыпты деген лақап тарайды. Мансапқұмар Шұбарды бұл жай, әсіресе, қызықтырған болатын. Семей оязының бұл істі тергейгін болысы мен билері бай Нұркенің кең созылған қонақ үйінде жиын екен. «Билер шақыртады» деп үй ішінен хабар келгенде, Базаралы езінің екі жолдасымен қораның ішінде отыр еді. Қазір ол тік басып, салмақты,ойлы жүзімен билер алдына қарай жүрді. Қасындағы екі жолдасын қалдырмай, «сендер де қасыма еріндер!» деді. Бай үйінің кілем, сырмақ жайылған алдыңғы бөлмесіне кірісті. Нұркенің приказшігі Атамбай дейтін қошқар тұмсық, ұзынн бойлы қара саудагер билер үйі мен бұл үйдің арасында хабаршы, даяршыда жүр екен. Базаралы тура тартқан бойымен билердің үстіне кірмек еді. Атамбай, қолын созып, «аз тоқта» деп, осы бөлмеге отырғызып қойды. Ішкі есіктен шыққан Шұбарға да Атамбай: «Мырза! Сізге де тоса тұрсын десті» деп, оны да осы бөлмеге аялдатты. Арада аз уақыт үнсіз өтіп еді. Базаралы бөлме ішін енді барлап қараса, елден келген болыс, билердің саптама етіктері, қасқыр ішіктері, жалпақтөбелі үлкен тымақтары осында бір қабырғаға үюлі, сүйеулі тұр екен. Етік, тымақ бейнелері Тобықты үлгісіне ұқсамаңды. Кейбір етіктер жарма қоныш, кейбірінікі қаздиған биік өкше, кейбір мол пішілген тымақтардыңтөбесі өрескел жалпақ келген. Базаралы осы киімдерге көз тастап, Шұбарға қарап, салмақты мысқыл айтып қойды. —Мынау жалпақ төбелер үстіне кіргізбей, сен екеумізге етігін күзепіріп қойды-ау! Мені қойшы! Бай мен жуанның қай қырына ілінбей, шыдамай жүрген жанмын. Ал, бірақ, Шұбар мырза, сен қайтіп шыдарсың?— деп сақылдап күлді. Сарбас пен Әбді қаланың тәртібінен, байлардың сәні мен қырынан тартыншактап, қысылғандай еді. Мынау жерде олар Базаралының мінезіне сүйсініп, қатты күлісті. Бұл сөз әдейі Шұбарды мұқыту үшін, жүгініс алдында аз да болса жасытып алуға айтылып отырған арбасудың әзілі екенін Сарбастар жақсы түйген. Шұбар да осыны сезбей калған жоқ. Бірақ ішінен Базаралымен бұл арада ырғасуды өзіне қажет деп білмеді. Оның аузында айтар сөз, сөз ғана емес, от сияқты лапылдап тұрғандай көрінеді. Әзілмен ырғасу оңай да емес. Шұбар Базаралынан алдын ала соққы жемекші емес. Және онымен бұл арада жауаптасуды да өз басына кішілік санар еді. Осыны ойлап ол Базаралы сөзін есті-меген кісі болып, қалтасынан күміс портсигар алып, папиросын түтатты. Қала тігіншісі тіккен ұзын қара мәуіті бешпетінің қаАасына қол салып, әрлі-берлі тік басып жүрді. Базаралымен қатар Шұбарды да осында бөгелтіп отырған анау үйдегі билердің есебі. «Екі жаққа теңбіз» деген ажарды танытпақ. Бірақ ол билер арасында Құнанбаңдың өзге балалары: Тәкежан, Оспандар отырғанын көрмегенсиді. Енді біразда бұларды билердің бөлмесіне қайта шақырды. Алдарынан есік ашып, Атамбай саудагер үйге енгізді. Есіктен төрге шейін жайылған қызыл жібек кілемдер. Қабыр-ғаларда қымбат, кестелі қалың жібек тұскиіздер. Әр жерде алтын-дап айшық-айшық етіліп жазылған дұғалықтар бар. Батсайы қа-лың көрпелер кең үйдің төрт жағын бірдей жарастықпен жапқан екен. Әрбір қонақтың сыртында екіден, үштен жастықтар жатыр. Кіргендердің сәлемін үй іші дабырламай, ақырын алысты. Базаралы бұл отырғанның ішінен біраз кісіні таниды. Жасы өзгелерден кішірек, аласа бойлы, жұқа жүзді Айіқазы болыс, өзгенің бәрінен бұрын, Базаралымен жақсы амандасты. Бұның айдаудан қайтысына «қайырлы болсын» да айтып қалды. Айтқазы — Қарағай ішівдегі орыс поселкелеріне аралас отыратын Белағаш атты қазақ болысының жаңада болған, пысық болысы. Өзінің сүйегі — Тобықты ішіндегі Көкші. Ішкі жаққа ертеде барып мекен етіп, сауда кәсіппен байып алып, бұл күнде болыс та болған. Базаралы оның амандасуын ішінен ұнатып қалды. Бұл билердің ортасында сол бір Айтқазыдан бөлек Тобықты баласы жоқ. Бөрі де басқа рулардың адамдары, Айтқазы туралы Базаралының ойлағаны: «Кім білсін, бұрын елден кеткенде Ырғызбай, Құнанбайдан бұлар да зығыр жеп, сауырын алдырып кеткеннің бірі емес дейсің бе? Маған, әлде, «жасымай, еркін болсын» деп, әдейі шырай беріп отыр ма екен!» деп қалған. Одан басқа танитыны Аршалы бойындағы Керейдің болысы, ұзын қара сақалды Рақымы еді. Бөсентиіннен үлкен байлықпен аты шыққан Нұреке дейтін жуан бар-ды. Соның сәнді киінген, бұла боп маңғазданған семіз, қызғылт сары мырзасы Темірғали төрде жібек орамалмен желпініп отыр. Оны да Базаралы таныды. Темірғалидың жанында осы бай үйдің иесі, Көкеннін болысы — Нұркенің өзі отыр. Енді сөзді бастап, терғеуғе кірісетін ниеттерін білдірген сол Нұрке. Салқын жүзді билердің сыздана қалған ажарын Базаралы бағып отыр. Кіргеннен бері бір Айтқазы болмаса, бұған шырай берген би, болыс болмаған. Бәрі де шіренген. Бірі байлығына, бірі еліндегі жуандығына, бірі болыстық әміріне, тағы біреулері осы отырыстағы киім сәндеріне мәз болған. Сере түскен, кекір, тәкаппар жандар сияқты. Олар және кесірлі қырларын жасыр-мастан, Шұбарға тегіс амандасты. Оған өздерінің орталарынан орын да берісті. Дауды естуге енді келіп кірген Тәкежан, Оспан, Ысқақ үше-уіне де есік жақта отырған би, болыстың бәрі жапырлап аман-дасты. Түрегеп қол берісіп, көріскендері де болды. Бұл ажар билердің Құнанбай ісін тергеуші емес, оның жоқшылары екенін анық танытқандай. Аралық ағайын сөзі емес, Тәкежанша бұлар да тегіс араңдарын ашқан. Базаралыны жаулауда сол Тәкежанның сойыл соғары болатындай. Базаралының ер көңілін мұндай көрініс жирентсе де, жасыта алған жоқ. Нұрке жиынға жариялап «енді сөзге кірісеміз!» деген жерде Базаралы үлкен кісесі бар, күміс белдігін белінен шепті. Қаптал шапанының омырауын серпіңкіреп ашып, малдас құрған қалпында төрдегі билерге қарады: — Үәй, билер!— деді. Үнсіз отырған үй ішін өзіне еріксіз жалт қаратты. Кең маңдайы аппақ боп айқындаған. Еркін шабытты жүзіне жас шағының ажарлы қызғылт нұры шыққан Базаралы үлкен, кесек сұлу кескінде. Көтеріліп алған иығы мен кеудесі мынау отырған барлық адамнан асып, биік тұрғандай. Малға бөккен, киім-бұйымға бөленген мырзасымақ, байсымақтың бәрінің ажары болымсыз, жүпыны киім ішінде болса да, халықтан шыкқан Базаралы қасиет ұлындай. Ол жаңағыдай кезексіз үн қатып, жұртты өзіне тартып ала, аз күлімсірей отырып, оқшау бір сөз тастады. — Ойдағы ұлық, қырдағы қазақ болып, бас қосқан келелі жиының екен. Ағайын! Көбіңнің түсінді танымасам да атағынды, тегінді білуші едім. Біреулеріңіз көршіміз У ақтан, біріндз Керей атам, Бура, Матай атам ұлдары екенсіндер. Бастас туысын, қыдірлейтін ағайыным Бәсентиін баласы да бар екен. Дауға келіп отырған менің мырзаларым, мынау Құнанбайлар болады. Бұның қарсысында мал-пұлы жоқ, әрі құны да жоқ, бір шөкім кедей атынан мен кеп отырмын. Құнанбай баласына қайратпен, байлықпен, бақталаспен не басқа тайталаспен тең келермін дейгін мен емеспін! Бұл Құнанбай баласында алтын да көп, ат та көп, ас та көп. Құданда, тамыр-танысы бір Тобықты емес, бүтіл Семей атырабында да көптен-көп. «Үзын арқау, кең тұсау» бұнда болғанда, «қысқа жіп күрмеуге келмес»— менмін! «Еңкейсе Ертісі, шалқайса Шыңғысы» дейтін бұлар болғанда, қасында қанат тұтар жалғыз-жәутік серігі де жоқ — менмін! Бірақ...—деп, тағы да көтеріле күліңкіреп алып, Базаралы осы сөзді бастағанда айтпақ болған мұратты жеріне жетті. — Құнанбай балаларының өздеріндей жақсыларға беріп жатқан асы мен сыйы мол ғой. Ал түгім жоқ болса да, ойлап, барлап қарасандар, менің сендерге беріп жатқан парам, сыйым осылардың сый-сыбағасынан сонағұрлым көп екен! Сендердің елдерің болсын, өздерің бол, бұл күнге шейін осы дуанда Құнан-байдан жуанды көрдің бе? Көрмедің! Бұған кәр өтеді, бұларға қарсы адам баласы басады деп білдің бе? Білмедің! Ойламадың. «Бұлар Құнанбайдан туды ма, ііші, құдайдан туды ма?» дегендей көруші ең. Менің сендерге берген парам сол — дәл сол Құнанбай баласы да өзіміздей адам баласы екенін таныттым. Ұрсаң, оған да таяқ өтетінін, жұлқыласаң, оның да жыртылатын жағасы барын таныттым. Тіпті, одан әрі батыл бекем ұра берсең, тұра бере алмай, омақата жығылып, олуге де бар екенін таныттым. Біле білеендер, мен осындай сый бергенім бар!—деп, сылқ-сылқ күлді. Құнанбай тұқымымен іштей бақталаста жүрген әр рудың жуандары ашық күле алмаса да, көздерін төмен салып, езу тартысты. Бірақ сырттары сабыр сақтаған болысады. Жиын қыбылжымай қалған жоқ. Сөйткенмен Базаралыны қостайтын бұл топ емес. «Сөзің жөн» дейтін мына болыс, билер емес. Оны да Базаралы біліп келген. Сонымен жаңағы сөзіне ілестіре, алдыңда отырған жуандардың бәрінің жүзін жағалай барлап шықты да, тағы бір сөзін оқ атқандай айтып қалды. — Осынау созді айпым ғой! Бірақтағы бір шынымды және де айтайын. Бұны айтатын жерім сендер емес едіңдер! Ол менің халыққа айтатын, сенің өрқайсыңның сыртыңызда тұрған халыққа айтатын сөзім еді. Оларғалілхатым жетпес күн ем:ес пе? Біреу болмаса, біреу арқылы осынау мұратты сөзім, тым құрыса, жарым жұртқа жетер деп айтқан едім. Ал мен болдым. Ортаңа кеп отырмын. Кескіле де турай бер мені,— деп тоқтап, басылып отырды. Бұл жүгіністе шешен сөзін Шұбар сөйледі. Орай дауын Базаралы да айтты. Көп билер дау үзаққа созылмайтынын ашық білсе де жылдам тауысқысы келмей, Базаралынан қағу сөздерді, тергеу, тексеру сәздерді көп сұрасқан. Кейбір болыстар қол-дарына қағаз, қарындаш алып, Базаралымен бірге аттанған қырық жігіттің аты-жөнін тізіп алмақта болды. Базаралы ондай жерге келгенде қысқа ғана, кесікті сөздер айтады. — Кісі атын мен атамаймын. Алдына өзім келіп отырмын. Бастағандамен! Барды көтеретін де мен. Тағы да өзімді ұстап алып, байлат та айдат! Бірақ ендігі артыма ерген елімді көгеңдетіп тізгізе алмаймын!—деді. Шұбармен қатты қағысқан айтыстың бір кезегінде, «Тәкежан менің құныкерім» деп те айтып салды. — Ағам — Балағаз осының айдатуымен өлді. Інім — Оралбай, осылар шырмаған кесірдің салдарынан, елден безіп жүріп, ку дала, қу медиеңде көмусіз қалды. Тәкежанға бар істі істеген менің өзім! Оны істеткен менің бас кегім. Дәл өз басымның кегі. Елден қума, өзімнен қу! Өлтіріп тынасың ба!? Тірідей қара жерге көмдіріп тынасың ба? Есебінді айырғанда, бір өзіммен ғана айырасың!— деген. Даудың сайып келген екіүдай қайшылығы осында болатын. Шұбар болса: «Бар бәле — түгел Жігітекке орнаған бәле! Атам Құнанбай, Бөжей тұсынан келе жатқан өштік-қастық бар, Базаралы соны ұстап, істеп отыр. Ендеше, бұның бір басы маған керек емес. Қырым ет жоқ қу басын неғыламын? Жауапты түгел Жігітек береді. Және ағайынды елдің арасында есітіп кәрмеген қастық істеді. Құба қалмақ заманын орнатты, шауып алып, қырып отыр. Сол малымның төлеуі ғана емес, әр тұяғымның айыбы анжысы бірге айтылмаса, бітімім жоқ. Өзге осындай содыр кедейлерге сойқаны тиіп, бәлесі жұқпасын. Орнынан тұрмастай ғып тепкі, соққы берілсін. Мал-пұлдың жазасы аямастай түгел айтылсын. Менің тілегім, талабым Төкежанның сегіз жүз жылқысы қырылды ғой, соның үлкені, кішісі бар тұяқ басына үш бестіден төлеу кесілсін! Шартым осы!» деді, Күні бойы ырғасқан билердің өзара кеңесі сол күні кешке дейін созылды. Ымырт жабыла бере Базаралы, Шұбарларды билер қайта шақырып алып, Нұркенің аузымен ең соңғы кесіктерін жариялады. Жігітек түгелімей қаңды мойын жауапкер аталды. Бір Базаралы айыпты болғанымен ағайыны қоса куймей құйыла алмайды. Отқа жақынның қолы күйеді. Тентегі үшін келесі қарыздар болмаса, бүзақы-бүлік қалай тыйылмақ? Олай болса, Базаралының бар ағайыны барлық мал-мүлкімен жауап береді. Тәкежанның сегіз жүз жылқысы үшін Жігітек жағы сол жылқының тұяғына екі бестіден, мың алты жүз бесті береді!—деп кесік айтты. Осы қыс бойында бұл билік түгелімен іске асты. Барлық Жігітектен Құнанбай балаларымен іштесіп, табысып кеткен — Үркімбай, Байдалы, Жабай сияқты бай ауылдары аман қалды. Қалған орта шаруа және көбінше кедей ауыл үйлері тақыр, таза малынан айрылды. Жаз шыға бергеңде Тәкежан жылқыларына екі бестіден айып-жаза тартып, зорға құтылды. Соның орайына Шүйгінсудан бастап Қарауылға, қалың шағыл ішіне шейін тарап отырған көп Жігітек тақа тұралап қалды. Келер жазда жайлауға шығар қауқары болмай, таланып, тақырланған кедей ауылдар тегісінен ши-жалаңаш, жоқ-жітік жүдеулікке түсіп, жатақ жатып қалды. "ҚАРАШЫҒЫН" жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|