Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
- Бұл бет үшін навигация:
- ӨКІНІШТЕ
|
3 Қазір Абай аулы Қызылқайнар деген қоныста отыр. Жіңішке өзенмен қатар бұлақ, бастаулары мол, шалғыны да қалың кең жайлау болғандықтан, бұл қонысқа Абай аулымен ілёс көшіп келген ауылдар аса көп. Мұнда Ырғызбайдың бір өзінен он шақты ауыл болғанда, көршілес Қарабатыр, Әнет, Торғай, Топайдан да талай ауыл бар. Жиі қонған қалың елдің малы араласып, иттері де сәт сайын әуліге үрісіп, көп таласа береді. Осындай қалың ауылдар бас қосқанда, әр ауылдың шет-шетіндегі қара үилер, жарты лашықтар, күрке мен қостар бүгіндер көзге, әсіресе, көп көрінеді. Мынадай отырыста бұл өлкедегі елдің «жоғы» мен «тоғын» айыруға оп-оңай. Тек, сыртынан қарап-ақ, қалың көпшіліктің жоқшылық пен мүшкілдік күйін танырсың. Шұбартып жатқан қалың топ мал бар. Олар — ақ үйлердің мүлкі. Кейі мынды, кейі жүздерді айдаған осы өлкенің байларынікі. Бірақ қара үйлердің жас-кәрісі, еркек-әйелі сол малдың неше түлігін иелерінен артық біледі. Өйткені бақташы, сауыншы, күзетші — бәрі де жаңағы шоқпытқа оранған малшы көршіден. Олардың басынан ертелі-кеш, тіпті, түстерінен де осы малдардың қамы мен бейнеті кетпейді. Дәл осы күй-көрініс бір Қызылқайнарда емес, көршілес қоныстың бәрінде де бір алуандас. Шыңғыс болысының шығыс жақ шетіндегі Бөкенші жайлауы Ақтомардан бастап, батысқа қарай басса, Жігітектің — Суықбұлағы, Көтібақтың — Тоңашасы, Ырғызбайдың — Қызыл қайнары, Жыландысы, Сақ-Тоғалақтың — Айдарлы қойтасы, Есболаттың — Қарасуы — бәрі де жаңағыдай бір күйді, мызғымас бір қалыпты баяндайды. Бүгін түстен бері сол аталған іргелес қапың елдер жайлауына бір үлкен бұлік араласты. Әсіресе, әр ауылдың шетіндегі кедей-кепшіктің баспанасына қадалған ауыртпалық. Бірде-бір бай үйлерге титтей де соққан леп жоқ. Ал қара құрым лашық атаулыға даланың дауылындай түйіліп тұр. Қайда қойшы, сауыншы, күзетші, жылқышы кем-кетік, жоқ-жітік болса, солардың ғана басына арналған апат. Бұл пәле тек биылғы жыл, бүгігі күн ғана туып та тұрған жоқ. Ол бұрын да кейде жыл сайын, кейде жыл жарымда осы бүгінгідей оралып соғып отыратын. Сондықтан бүгін тағы сол сордың аты шыққанда, кедей-кепшік асын іше алмай, жүзі жүдеп, ет-жүрегі қобалжып, тыныштықтан айырылды. Мұндайлық айналма пәленің ашық аты — «Недоймке», «Қарашығын» және биыл түскен «Түндік басы». Қайнаған шілде күнінде Қызылқайнардағы Ырғызбай аулына алғашқы аязды желдей суық хабарды бүгін түсте әкелген старшындыр болатын. Бұл ауылдар Шыңғыс болысының бірінші аулы аталады. Қасына өзге көрші ауылдардың старшындарын ерткен Өтеп біріншінің старшыны еді. Ол осы ауылдарға кеп түскенде, қасына ере келіп, Қызылқайнардағы ауылдардан асығыс лау мініп Ақтомарға, Бөкеншіге қарай құйықтыра, құтыра шауып өткен атшабарлар болған. Олар — Далбай, Жақай дейтін бұлік, сотқар жаңа перілер. Әр ауылдың баласын қорқытып, итін абалатып, лауды кешіктірген жылқышыны қамшылап, өздері бір үлкен әлек салып, көпті үркітіп кеткен-ді. Бұлардың бәрі бірдей неге бөріккенін Өтеп өзінің суық хабарымен тегіс мәлімдеп берген. Ол Ысқақ үйіне түсіп, сол үйге осы ауылдың бар малайын жиып алған. Айтқан сөзі: «Шыңғысқа арнап қаладан қалың ұлық шығыпты. Неше жылдан бері недоймке төлемейді, патшаның алымын бермей, кзрын шашы алынбай құтырып алған ел — Шыңғыс. Содан дәл үш күннің ішінде, барлық биылғы алым мен «недоймкені» және «қарашығынды» да түгел жиғызамын деп келеді.Бүгін біздің болыстың шетіне — Ақтомардағы Бөкенші үстіне кеп түсіпті. Бар старшындарды, песірлерді, билерді түгел сонда тығыз шақыртып жатыр. Асығып барамын. Ал мен өз басыма тықыр таянған соң жанды аямаймын. Ертең түске дейін не ақша-пұлды, не малды әзір етесің, өңшең кедей! «Недоймке» де, «қарашығын» да, биылғы алым бөгеті де — бәрі сендерде. Енді менен рақым күтпе! Ертең араласам, өз обалың әзіңе. Бөгесен, бермесеңтек жалғыз сауын сиырынды, бес ешкінді, жалғыз-жарым бүтартарынды — бәрібір мойын бұрғызбай, үн шығартпай аламын да беремін ұлыққа!»— деп сөзін бітірген. Осы әмірін Қызылқайнардағы ауылдың ақ үйлеріне түсіп, сол ауылдың малшы-жалшы көршілерін бір араға жиып отырып, түгел айтып, өзі түнге тақау Ақтомарға қарай шауып кеткен-ді. Пәленің басы осы еді. Енді сол күні малды жайлап болысымен, ымыртта, әр ауылдың кедей-кепшігі, малшы-жалшысы қозғалақтаған көлеңкедей тыным таппады. Өтептің дегені рас, ол айтқанын ертең істейді. Былтыр ғана соны еткен Өтеп биыл аяй ма? Сенделумен тынысы тарылған сан малшы-малай, енді осы кеште өзді-өзінің байларына, ақ үйлерге қарай қадам басты. Ысқақ аулында бай үйіне алғаш кірген түйеші Жұмыр еді. Аяғында сырма киіз етік, басында талай жылғы тозығы жеткен, сыбағысқан ескі сеңсең тымақ. Жыртық шапанының реңі — жұртта бір жыл жатқан қу шүберек тәрізді. Белің құрым баудың үзіндісімен буыпты. Осы үзік бау — жоқшылықтың дарына асылып, содан үзіліп түсіп келген шала өлікті танытқандай. Бай үйі оңаша екен. Ысқақ биік төсекке сүйеніп отыр да, оның кесір, кердең нақсүйері, қара торы Мәніке бәйбіше қос жастыққа шынтақтап шіренеді Жұмыр шал күнұзын түйе соңында жүріп, жол қаққан, қып-қызыл болған кішкене көзін бәйбішеге бұрып әрең айтты: — Түндік басын да, недоймкесін де төлер талшығым жоқ. жайымды өздеріңіз білесіз... Жалғыз бір ғана байталымнан басқа малым жоқ... қайтемін?.. — Е, бізге қайт дейсің?— деп Ысқақ бұлк ети. Бәйбіше басын көтерместен ернін шүйіріп: — Болыс біз емес, алымшы старшын біз емес... мазаны алмай жөніндітап! Шал дәме ғып еді. — Япырай, «еңбегі бар сорлы кедей еді» деп қарайласа ма, мына пәледен құтқара ма деп кеп едім ғой. — Уа, ненің ақысына құтқарады?— деп, енді жауапты кесір бәйбіше билеп кетті. — Еңбегім бар емес пе еді? Өзім ғана емес, жас балам, анау, өзің атаған Бөрібасар да қозышың боп жүр ғой...— деді. Осы кезде Жұмырдың қасына екі аяғы қап-қара күс болған қоңқақ мұрын, талдырмаш, жүдеу баласы да кеп отырды. Ол — қозышы Бөрібасар. — Еңбегің, болса, бергенім аз ба? — Не бердің, қарағым-ау... ақы алған біз бар ма едік? — Ақы алмасаң, қысы-жазы ас ішіп, күн көріп отырғаның кім? — «Ас» деп, ас па еді?.. Ауыздан қалған сорпа-сүйек пен жуынды-шайынды. Кісі итке де береді гой. — Е, тілің шығайын деген екен, сілімтік шал. Ендеше, жақсы ит жаман түйешіден артық десем не дерсің, өл де маған!.. — А-ай, бәйбіше-ай, қаріп-қасердің көзін ойғаның осы да Баламның адам атын алып, ит атын қойғаның да сол екен ғой!..— деп, шал түңіліп, қозғала берді. Жұмырдың екі жас баласы бар еді. Біреуі — қазір, міне, он үшке келген Бөрібасар, екіншісі — бұдан кіші кенжесі — ол әлі жас. Соның екеуінің аты: Тәкежан, Ысқақ болатын. Жұмыр шал осы ауылдың қасына көшіп келген соң, Ысқақтың осы кесір, кердең қатыны Мәніке бұл екі баланың атын мазақ еткен. Қазақта бір кісінің атын бір кісіге қою сирек қой. Мына кедей шалдың екі баласы Құнанбайдың екі баласы — Төкежан мен Мәнікенің ері Ысқақтың атын алғанға — асқақ бәйбіше ыза болған. — Жаман иттің атын Бөрібасар деп, қара бұларды, біздің мырзалардың атын алғанын. Бұдан былай мұның үлкені — Бөрібасар болсын, кішісі—анау өзіміздің сақтебет Көрердің атын алсын да, Көрер болсын,- деген. Содан осы күнде Жұмырдың екі баласының өз аттары үмытылып, мазақ, қорлық аралас бірі — Бөрібасар, бірі Көрер боп кеткен. Әлгіде Жұмырдың айтқаны осыдан еді. Сондай қорлықтар үстіне жаңағыдай жуан бәйбішенің рақымсыз иттігін тағы естіген соң, Жұмыр Бөрібасарын ертіп шығып кетті. Осы кеште Тәкежан аулының шеткі лашығы —Иіс кемпірдің үйінде де сары уайым еді. Жалғыз көк сиырдың емшегін тарта түсіп, қарт ана көптен жылап отыр. Бауырында екі жетім немересі қалған. Олар — Асан, Үсен. Біреуі алтыда, біреуі төртте. Кем-пірдің жалғыз ұлынан қалған жетімдер. Екі баланың анасы, жас келін о да елген. Енді «недоймке», «қарашығын» бұларға да түскендіктен сорлы кемпір не қыларын білмейді. Мал дегенде, осы жалғыз көк сиыр. Қазір соны сауа отырып: «Ең соңғы сауғаным бола ма, екі жетімекке не дермін, не берермін» деп күбірлеп, сөйлей түсіп күңіренеді. Соңғы сүтін екі кішкене баласына пісіріп ішкізді де, оларды төсекке жатқызып сап, Иіс өзі Тәкежан үйіне келді. Бай үйінде Әзімбай мен Қаражан бар. Тәкежан біріншінің биі болғандықтан, ұлықтың шақыртуы бойынша Бөкеншіге кетіпті. Иістің алдында бұл ауылдың малайынан екі кедей жылап келіп, Әзімбайдан рақым көрмей кеткен-ді. Оның бірі Қаңбақ дейтін күзетші еді. Әзімбайдан көмек сұраса: «Әнеугүні екі қозыны қасқыр тартты. Сен ұйықтап қалып жегіздің. Сонда ұрысқанымда қыңырайып, қырсық жауап айттың. «Недоймке» келгенде көзіңе көк шыбын үймелер, сонда көрермін дегенмін»... деп табалаған-ды. Қаңбақ мазаққа шыдай алмай, үш жыл үдай тек алымды, «қарашығынды», «недоймкені» төледім деп Әзімбайдың мұны ақы-пұлсыз құл ғып келе жатқанын айтып, наразылық білдірген. Қарсы сөзге келіп, ашынған малшының дауын айтқан. Сол үшін ашу шақырған Әзімбай оны боқтап, сабап шығарған-ды. Тағы бір малшы осы ауылдың биешісі Тоқсан еді. Ол сан жылдан бері осы үйдің босағасында шіріп келеді. Айттырып қойған қалындығына бес түйенің малын төлей алмай, міне, жасы отыз беске келгенде панасыз, үйсіз жүр. Әзімбай оны да мазақ етіп ұстайды екен. Ақы бермейді, «қатынынды әперемін» деп бес жыл алдап, матап келеді. Мұның қайны да осы ауылдың қоймашы жалшысы. Оған астыртын «қызыңды әзір бермей тұра тұр. Тоқсаннан артық мал әперем» деп шырмайды. Жақсы сауыншы Тоқсан үйленсе кетіп қалмақшы, сол үшін жібермес болып, жіпсіз түсап жүр. Оны да бүгін кішімтайлы, жалынышты етіп мазақтап шығарды. Енді келген Иіс еді. Жылап отырып Қаражанға жалынды. Осы бай үйдің барлық арқан-жібін, ноқтасын, желісін, тізгін-шылбырын қысы-жазы есетін тынымсыз қарт — Иіс еді. Сонысын айтты. Қаражан бұған сәл жылы қабақ білдіріп, баласына қарап: — Бұл байғұсты әлі шаңырақтан шығармап па едіндер?— деп еді, Әзімбай шешесінің емеурінін ұнатпай, қырыс сөйледі: — Мен шығарам ба? Оны айтып нең бар? - деп қалған. Кемпір: — Сиырымды ғана алғыза көрме. Екі жетімегімнің талшығы ғой, қайда барып күнелтемін,— деп еді, Әзімбай жібіген жоқ. Ішіндегі есебі — кемпірді өз үйіне кіріптар ете түсу. Сол үшін оның мүлде сорлағанын өзі біліп жүрсін. Сондай күйі болса, осы үйдің арқан-жібін алаңсыз есетін болады, мойын бұрары қалмайды. Осындай кәпір мінезді көргенде Иіс кемпір даусын зорайта шығарып, жалғыз ұлын — Исасын жоқтап, зарланып кетті. — Кеше күздің қара боранында түнде ыққан қойыңмен бірге ығып лыпасыз жел өтінде, қарлы жауын астында қалып, қарағым Исам өліп еді. Өкпесінен жел өтіп, аурулы болып өлді. Сенің малыңның соңында жанын берді. Аясаң нетті!— дей бепгенпе. Әзімбай қатты ақырып, кемпірге: — Шық үйден! Ондай құныкерің болсам алып көр менен... Әуелі көш ендеше... қасымнан кет!— деп айдап шықты. Енді кемпірді қорқыту ғана емес, оның жалғыз сиырын шын алғызып, мойнынан бұғалықтап ұстап отырмаққа бекінген-ді. Иіс кемпір қарғап кетті. — О, жолың болмағыр! Тілеуің құрсын, басына менің күнім келгір. Екі сорлы жетімгімнің көз жасы жібермегір... Саған жалынғанша, қайдағы аямас қас-дұшпанға жалынсаңшы!— деп, үйіне жеткенше қарғап келді. Екі кішкене бөбектерін құшақтап жатып, түн бойы жылады. Тынымсыз аһ үрды. — Екі жетімегім, сорлышегім, енді қайттім, қайда соғам бұл басымды!—деп толғанғанда кәрі жасы ағыл-тегіл ағады. Бұл түнде осындай зар, нала, наразы қарғысты өз аулында Ақберді, Майбасар, Ырсайдай Ырғызбайлар да мол естіді. Көтібақ, Жігітек, Бөкеншінің байларды да тегіс өзді-өз кедей-малайынан қарғыс пен шағым зардан, қарсылық өжет ұрыс сөздерден басқаны естіген жоқ. Бірақ осының есесіне Бөкенші Сүгір аулында ұлықтар мен жуандыр тобы бұл кедейлердің сыбағасын мығымдап жатыр. Начальник Никифоровты қазір билер, старшындар қоршап алған, елпек қағып күтіп жатыр. — Нашальник Мекапар айтты!.. — Мекапардың беті қатты!.. — Бұл Мекапар қатаң нашальник!— десіп, көп елге Никифоровтың айдынын асырады. Бар жиын бүгін Сүгір аулында қонып жатып, Бөкенші мен Борсақ, Жігітек ішіндегі «недоймке», «қарашығын», алым төлемеген кедейлерді бытырлатып зарлатып жатыр. Осы атырапта бұл сәттерде, әсіресе, аттары қатты шығып тұрғандар пристав Көкшолақ пен соқыр урядник Сойкин — мұны осы ел қазағы кешеден бері «Сойқан» атандырған, Көкшолақ қарбытып жем алуда, қомайғайлығы қасқырдай болған соң, бұрын-ақ ел арасында «Көкшолақ қасқыр», «Көкшолақ» аталған. Ал мынау урядник параның үстіне қамшысын, дүресін қоса жүргізеді. Кешеден бері айдын үшін Далбайдай атшабарды сабады. Недоймкенің малын бөгеген Борсақ кедейінен бес кісіні қызыл жоса ғып қайырды. Осы мінезіне қарап старшындар; «Бұл дүре мен парадан басқа ас жемейді. Өзгені жесе арам болсын» деп мысқылдап жүрген. Сойкин атын бұзып «Сойқан» қойған. Бұл жиында тағы да аты құтырып шығып тұрған пәлеқордың бірі — Шыңғыстың песірі Жаманқарин. Бүгін түстен бергі жауыздық, қаталдығы үшін Бөкеншінің кедей-кепшігі оны «Қабанқара», «Қабанқарин» деп атандырған. Осындай сойқанды қасқырлар мен қабандар ел етіне арам тұмсықтарын борсықтай батырып жатыр. Түнде Қабанқара, Жиренше, Тәкежандай билердің, Өтептей старшындардың тапсыруы бойынша қарта ойнап отырып, Көкшолақ арқылы Никифоровпен де келісіп алды. Сойқанға да емеурін жасап қойды. Бұл әкімдер қаладан тек түндік басы мен недоймкені жия шыққан. Ал билер мен песір, старшындар есебі басқа. Олар осы екі салыққа қоса «қарашығынды» да жиғызалық дейді. Урядник, стражниктер қолымен оңай алғызуға болады. Ал ол патша салығы болмағанмен, осы ұлықтардың өз салығы. Бүгін «қарашығынды» жақсы жиып алса, бастығы Никифоров болып, бәрі бөліспек... «Қарақабанға» көп сейлеп, қиналу қажет болмады. Екі ойланбай-ақ Никифоровты Көкшолақ, Сойқан, Қабаңқара үшеуі көндіріп алды да, төртеуі бір-біріне көз қысып, бас изеді. Бұлардың өзара ұғысқанын білгенде билерден: Тәкежан, Жирен ше, Бейсенбі, старшындардан: Өтеп, Күсен, Тойшыбек, Бөкем бай, Абылқайыр — бәрі де жымың қақты. Жем-параның иісі мұрындарын жарып, тынымдарый алғандай. Жемтіктес құзғындардай немесе жақында өлген өлек сені қырымнан көріп, андыздап ұшқан қарақұстай. Маңайдағы үлкен оқшау биік — Орда, Доғалан, Шұнай, Өртендерден тегіс жемге анталап ұшқан қорқау тағылардай. Ертеңінде осылардың ішкі есебі мен дегені бойынша жойқын жорық басталды. Ел ішінде әлді-малды үйлердің сандығында болмаса, көпшілік қолында ақша жүрмейді, қедей атаулыда ол мүлде жоқ. Ал түндік басы, недоймке, қарашығын — бәрі де ақшамен есептелген. Енді телер пұлы жоқ, берімсек нашардың бәрінен ақшаға орайлап мал алып жатыр. Оны да арзан бағалап, артығымен сыпырады. Осымен бір жағынан дүрені, бір жағынан қол қимыл зорлықты салып, әр ауылдағы кедей-кепшіктің қой-тұяғын, жалғыз-жарым қарасын атшабарлар, старшындар, урядниктер жалмап қағып әкетіп жатыр. Әр ауылда балалар жылап, шешелер қарғап, әсіресе, кемпір ана зарлап, көп жұрт күңіреніп кетті. Аузындағы ағын, алдындағы талшығын тартып әкетіп жатқан дұшпан селдей бір апат. Осы топ Қызылқайнарға қарай басқан сайын, артындағы қара мал мен қой-тұяқтың шоғыры молайып келеді. Сол елдің артында бар сахара қарғап-сілеп шұбырғандай. Жылаулар да, ызалы, назалы күйгендер де, көкірегі мен тілі қарғысқа толы шарасыздар да қалмай ілеседі. Бұл келе жатқан күңіренген көздің жасы. Бөкенші, Жігітек, Көтібақ жайлауларында, тіпті, жалпы осы өңірдің елінде кедей ауылдар мен жеке жыртық лашық атаулыда бұл апаттан аман қалғаны жоқ еді. Жігітектің Суықбұлағында отырған көп үйлі жалғыз кедей ауыл барды. Бұлардың арасында Базаралы, Әбді, Сержан, Асқар мен Келден сияқты бір топ жігерлі жандар болатын. Айналадағы жарлы-сорлының бәрін ұлардай шулатып жатқан алым мен «қарашығын» пәлесін бұл ауыл да есітіп жатқан. — Бізге келсе не дейміз? Қолда пұл жоқ. Бар осындағы кедей-кепшіктің күнелткені — бірді-екілі ешкісі мен екі үй ара сауыны, талшық қылатыны аз ғана сиырлары. Жұрттың осындайларын әкетіп жатыр дейді. Біз былтырғы жылдың ауыртпалығынан, Тәкежан салығынан тұралап қалған елміз дегенді кім тыңдайды? Бұған не лауа қыламыз?— деп, Келден өзі үшін ғана емее, осы ауыл халқы үшін, аш-арық үйлер, қызыл-қарын жас балалар үшін қауіп шеккен. Осы ойларын Базаралыға кеп айтқан-ды. Өзі науқас боп, төсектен тұра алмай жатса да, Базаралы салмақпен бас көтеріп, саспай ақыл айтты. — Келсін, келгендегі бетін көре отырып шешеміз. Қолдағы қорегін беріп, қоя беріп отыра алмас, кеудесінде жаны бар жан болса! Әзір айтарым: осындағы Әбді, Сержан, Асқар сияқты бар ірі азамат, еркек атаулы ешқайда шықпай ауылда болсын. Ал келген жендетерін ең алдымен маған жіберіңдер. Менімен сөйлессін, осында алып келіндер!—деген. Келденнің қаупі теріске кеткен жоқ. Түс ауа бергенде, бұл ауылға да шапқылап алымшылар жетті. Келгендер үшеу екен. Ең кәрлісі—төсінде қақпақтай үлкен жезі бар, жанында кең қоржын тәрізді іші бос былғары сөмкесі салбыраған алақұйын атшабар Далбай. Айбар үшін сөмкесін қамшысының сабымен соісқылап, қатын-баланы үркіте келді. Абалаған иттерді үркіте қуып, өршелентіп қояды. Қасында осы Жігітектің ауылнайы, о да ожар, даңғой, ақылсыз Жігітек Дүйсен бар. Екеуі сан көбейту үшін атқосшы қып үнсіз жігіт Сәлменді ертіп апты. Атшабар мен ауылнай келе бере шеткі үйлерден бастап, бықпырт тигендей қыла жөнелді. Ауылда түстегі иіруде жатқан ешкі-лақ пен қараша үйлер жанындағы жалғыз-жалғыз сиырларға үмтылды. Келден мен Әбді келіп, бұларға тіл қатып: «Базаралы шақырады, әуелі соған жүріп тіл қатыңдаршы, тым құрыса! Адам баласысындар ғой, аял берші азғантай, жүріндерші Базаралыға!» деп еді, Далбай құтырынып, Келденге де қамшы үйіре бастады. — Бармаймын, Базаралы кім? Құдайсымай өзі келсін, әуселесін көрейін!—деп. — Базаралы ауру, қозғала алмай жатыр. Сендерді шақырып отыр,—дегенді тыңдамай, қолдарымен әр үйдің малын өздері билеп ұстап, тізе бастады. Осы кезде Базаралының қасынан Сержан кеп еді. Әбді мен Асқарға күңқ етіп: — Базаралы екеуін де ұстап, сүйреп әкеліндер,— деді.— Ұстаңдар, жігіттер! Жүріндер!— деп өзі алдымен үмтылып кеп, Далбайды иығынан ұстап, өзіне қарай бұрды да: — Әй, жігітім, тоқташы былай!— дей беріп еді, Далбай қамшысын сілтеп, ақырая берді. Сержан сол сәтте қамшысынан ұстай алып жұлқа тартып қалғанда, бұлдіргесі білегін үзе жаздаған Далбай етпетінен түсті. Ауылнай Дүйсен Сержанға ақырып, үмтыла беріп еді, оны Әбді омыраудан бүріп алып сүйрей жөнелді. Далбайды өзі тұрғызып ап, Сержан да Базаралының үйіне қарай дедектетіп, бүріп алып жөнелді. Жуас жігіт Сәлмен өздіпмен дедек қағып, таңырқап та, қорқып та келеді. Базаралы көп сөзге келген жоқ. — Сен иттердің кешеден бері осы елге бөрідей араласқанынды біліп отырмын. Жетті! Сөз тауысатын несі бар, жық екі итті!-деп бұйырғанда, Әбді мен Сержан екі жендетті от басына қалпақтай түсіріп, етпетінен жатқызып, сұлатып салды. —Шеш! Сыпыр шапаны мен көйлегін! Жаландшта бөксесін!— деп, Базаралы тіп-тік қаздиып ап, қанын ішіне тартқан кәрлі жүзбен жауланып огыр.—Тамам кедейдің кешеден бергі көз жасы үшін, тым құрыса, сендердей жендеттердің көзін жойып кетейін! Ал қолдарыңа қамшыны, Әбді, Сержан!— дегенде, Далбай мен Дүйсенді Асқар сияқты екі-үш жігіт баса қалды да, Әбді мен Сержан білектерін сыбанып, алақандарына түкіріп тұрып, екі дырау қамшыны жазалылардың көзіне көрсетіп, құлаштап көтеріп алысты. Осыған жеткенде жаман шошыған Далбай мен Дүйсен Базаралыға жалынып, безек қақты. Базаралы Әбділерге көз қысып, әлі үрғызбай тұрған-ды. Аналардың жалынған сөзін біраз есітіп алды да, енді екеуіне төніп отырып: — Неғылсам рауа, екі ит!! Ә-ә! Өлгірсем қолымнан кім алады!? — Жаздық, жаңылдық, әкетай! — Кеше гөр, ағатай!.. — Келесің бе енді бұл ауылға, аласың ба ешкі-лақты?.. — Жоқ, жоқ, оңбай кетейін! — Көпір өтейін келсем! — Ал осы көргеніңді ұлыққа барып шағым етесің бе, жоқ па? — Етпейік, айтпайық!.. — Көрдік, білдік демейік, тек жанымызды қалдыр, оңбайық айтсақ! — Сабатсам ғой, өлетіндерінді білесің. Ал босатсам, шағым айтпасқа серт бересіндер ме? Ант ішіп, уәде қыласың ба екеуің? — Ойбай, керек десең кеудеме құран ұрайын, — деп, Дүйсен қандай сертке болса да әзір екенін айтты. Далбай да соның сөзін айтып жалынып жатыр. Базаралы асықпай көзін қысып отыр. — Егер бұл жерде ант ішіп, онда барып шағым етіп, ертең осы арағаұлықтың кәрін әкелсендер неғылайын? — Жүзіқара болайық! — Оңбай кетейік. — Онда екеуіңді бүрсігүні түнде үйлеріңде бауыздап өлтірейін бе?! — Үйтіп ит болсақ, өлтіре бер! — Ендеше, қазір кеуделеріңе құран ұрып, серт беріндер, бересіндер ме?! — Берейік, ойбай! — Дегеніңді қылайық! — Олай болса, ең әуелі, ауылдан «недоймке», «қарашығын» сұрап қайта келмейсіңдер. Бізді Шыңғыс асып көшіп кетіпті, жете алмадық дендер! Екінші — осы көргеніңді шағым етіп болыс, ұлық атаулыға ләмдеп білдірмендер! Сөз, сертосы ма!?—деп Базаралы Келденге қарап еді. Ол да, Әбді де: — Осы! Осы!— десті. — Ал ендеше, жаңағы екі сертке сөз беріп, кеудеге құран ұрасындар ғой!?— деп Базаралы тағы ақырды. Әдейі сескентіп, қатты ақырып сөйледі. — Құран ұрайық! — Әкел ендеше, құранды!— деп, Базаралы үй ішіне бұйрық епі. — Құран болушы ма еді бұл ауылда?— деп Әбді мысқылдап күңқ етіп еді, Базаралы зекіп қойып, көз қысты: — Неге болмасын құран, әне, ана тұр, әкел анау уықтың қарында тұрған құранды!— деді. Сержан тап беріп, көп қағазды, будыраған қалың кітапты Базаралыға ұстатты. Бұл кітап құран емес, Базаралы осы қыс-та кешіртіп алып, ауылдың барлық жас-кәрісіне естіртіп оқытып жүретін Абайдың елендері болатын. Бірақ хат білмейтін Далбай Базаралы ұсынған кітапты құран емес деп ойлаған жоқ. Дүйсен де жатқан бойында қол созып, қалбақтай ұмтыла берді. Базаралы кітаптың бетін ашып Далбайға: — Сүй мына құранды, «осыдан жаңағы айтқан уәделеріңді бұзсам кәпір қауымында өтейін, қатын-балам жүзін көрмейін, арам кетейін» деп айт осыны!— деді. Екі бұлік те осы анттарын айтып, құранды сүйіп, ант-суды ішті де, бас амаңдады.. Базаралының дегеніндей болып, ұлықтардың кәрі бұл ауылға жете алмай, көн ел пелесінен тек осы жалғыз ғана келей ауыл аман қалған-ды. Бірақ қалған жұрттың зар-наласы ағыл-тегіл. Жауыздар өз сұмдығын істеп, ілгері тарта берді. Аз уақытта ел жендеті — талаушылар тобы Ырғызбай ішіне жетті. Ысқақ, Тәкежан ауыдаарына араласты. Алда келе жатқан старшын Өтеп, атшабар Далбай,Жақай, пристав Көкшолақ пен Сойқан, Қабанқаралар болатын. Никифоров қасына Тәкежан, Жиреншелердей билерді ертіп, алдағы бөрілердің артынан асықпай бастырып келе жатқан... Ысқақ пен Тәкежан аулына да кесір топ бөгелген жоқ. Аз ғана айналыстан соң кешегі Жұмырдың қоңыр байталын, Қаңбақтың бес ешкісін, Тоқсанның жалғыз тайын жөне әсіресе, сорлы кемпір Иістің көк сиырын тартып айдап бөліне берді. Зарлаған кедейлер айқай салып, қарғап-сілеп, малдарына жабысып жүр. Тәкежан аулынан Иісті қан қақсатып кеткен топ бөліне беріп еді. Осы кезде кәрі әженің ащы зары құлағына жеткен Дәрмен шауып келді. Оны Баймағамбет екеуін, осы елдің не көріп жатқанын біліп келіндер деп Абай жіберген екен. Дәр-мен Иістің былтыр өлген баласы Исаны жақсы білетін, тіпті, құрбысы еді. Мұны көрген Иіс зар қақты, пана тіледі. Дәрмен енді аңғарса, Исаның екі жетім баласы Асан мен Үсен де көк сиырдың екі бүйіріне жабыса түсіп, көздерінен соралары ағып, боздап жылап келеді екен. Дәрмен кешеден бері бұл өңірге араласқан бұліктің жөніне қанық еді. Енді сөзге келген жоқ. Иістің бұған қарап: — Қарағым, Дәрмен-ау!.. Не болдым!.дей беруі-ақ мұң екен, Дәрмен атынан секіріп түсіп, Далбайға ақырып ұмтылды. — Жібер сиырын, өңшең жауыз! — Жібермеймін, тәйт былай!— деп, Далбай қамшы көтере берді. Дәрмен жанындағы пышағын жұлып алып, сиырды жетелеген бас жіпті кесіп жіберді. Көк сиыр бұрыла жөнелді. Сол кезде Өтеп, Жақайдың боқтық айқайы шығып еді. Қабаңқара ағызып кеп Дәрменді бастан тартып кетті. Дәрмен де қамшы салды. Бірақ ол жаяу. Қабанқараның қамшысы Дөрменнің бетінен қанын бұрқ еткізді. Осыны көріп Баймағамбет Қабанқараға ұмтылып еді, оны Өтеп пен Жақай кимелеп шетке қағып әкетті. Баймағамбет сол сәтте атын борбайлап, Абай аулына қарай шаба жөнелді. Ауыл сыртындағы осы жанжалдың үстіне кешкі сейілде жүрген Әбіш окыс килікгі. Дәрменнің бетіндегі қанды көріп, Әбіштің өңі құп-қу боп кетті. Жүгіріп кеп, Қабанқараның қолындағы қамшысын жұлып тартып қалғанда, бұлдіргесін білегіне ілген Қабаңқара аттан бірге домалай түсті. Енді песір мына офицер киімді жігітті көріп, неғыларын білмей қорқақтап қапеді. Осы кезде бұл арадағы жанжал мен бөгелісті білген Сойқан алыстан боқтыққа басып құйықтырып келе жатты... Иіс кемпір сиырының артынан аяндай беріп еді, урядник келе бере жолындағы кемпірді салып өтті. Әбіш осы кезде құстай үшып барып, Сойқанның атының ауыздығынан ала түсті: — Шошқа! Не деген шошқасың?— дегенде, ойда жоқ өскер адамын көрген урядник сасып қалды. Бірақ Қабаңқараның айқайын есітіп, қайта құтырды. — Бұл кімдер? Қайдан шыққан қорғаншылар? Мен сендерге көрсетем!—деп боқтыққа басып, қамшы үйіре бастады. Дәл осы кезде шапқылап Абай да келіп еді. Енді Никифоров пен билер де жеткен екен. Арттағы барлық зарлы кедей де шұбырып, арыздарын жан-жақтан шулап айтып жатыр. Абай Тәкежан мен Жиреншеге қысқа сөз тастады. — Ел өртенеді мына бұліктен. Ол өртенсе, мына екеуің алдымен кетесің. Күймейді екем деме! Тарт енді аяқтарыңды. Кетіндер! Мына ұлықпен жүрт атынан мен сөйлесемін!—деді. Абай сонша қабынып, қанына қарайғандай, отқа түсермендей боп келген екен. Тәкежан мен Жиренше шынында, «мұның бір білгені бар екен» деп тайқи берді. Никифоров олардың Абай алдынан жалтарғанын көріп, өзі де сескеніп қалды. Оның үстіне, Абайдың жаңағы үнін сезген зарлы, ызалы кедейлердің қаны қатты қайнап, жан-жақтан ашулы, кекті үндермен ақыра бастады. Енді Никифоров Көкшолақ пен Сойқанды да, Қабаңқараны да өзі әмір етіп тоқтатып алды. Абай Никифоровты танушы еді. Оған бүгін Тәкежан аулына қонып отырып, алым-шығынды жолмен, заңмен алуды мәслихат етті. Жайшылықта батыл, қатал чиновник Никифоровіың дәл осы арада қобалжуына себеп мол. Өйткені Сойкин, Қабанғарин сияқты парақор, қомағай, сотқар серіктері арқылы мұның өзі де бірталай былғанып қалған-ды. «Қарашығыннан» дәл өз басына да мол үлес тиегінін Никифоров ішінен жақсы есептеп қойған. Әрбір парақорлық зорлықтың қатарында жалтақ, қорқақ, сақтық бірге жүретіні мәлім. Абайдай таза адамның жылаулар көпшілікке болысып, ашумен іске араласқаны Никифоровты шынымен қатты сескендірді. Никифоров Абайды ұнатпаса да жанжалдан жасқанып, осы Тәкежан аүылына қонып қалды. Абай түн бойы өзі араласып отырып, бар кедейден «қарашығынды» алғызып тастап, өңшең ауқатты шаңырақтарға салғызды. Кедей атаулының көп малы өзіне қайтты. Бірақ осы іске амалсыз көнген ұлықтар сол күні Абай кетісімен, оның үстінен мол протокол жасап, қалаға шағым әкетті. Екі күн өтті. Абай бұл кезде көпшіліктен оқшауланып, көбінше оңаша, өзімен-өзі болуды тілейді. Қазір мына Әйгерім төсегінің жанында беті ашық бір үлкен кітапты ұстап отыр. Бірақ оқып отырған жоқ, ауыр, мұңды ойда отыр. Кіріс-шығыстың — бәрінің тұсында үнемі кітап ұстап отырған ерін көрген Әйгерім, бөгде еш нәрсе сезген жоқ. Көп жылғы үйреншікті- дағдысы бойынша Абай соңғы екі күнгі оқшау отырысында бірнеше рет қағаз, қарындаш сұрап алды. Ол — тың өлең туды деген белгі... Көркем мінез иесі Әйгерім ендігі тірлігінде Абайдың осылайша мұның өз қасында, оңаша ой еңбек үстінде отырғанын өзгеше қадірлейді. Ерінің оңашалықшағын бұзбас үшін Әйгерім бүгіндер көп бөгде кісіні бұл үйге кіргізбеген. Жастарға да «қағаз жазып отыр» деп, мәжілістерін Абайдан бөлек өткізу жайын сездірген. Бұл отырыстарда Абай үзілмес, тынбас қайғы, қалың ойға кеткен. Өткен түндерде де ол көп күрсініп, қозғалақтап, үйқы тыным алмады. Өзімен-өзі боп, ерте мен кештерде ауылдан бөлініп, дөң асып кетіп жүрген. Елдің бар ұйқысыз кәрілерінен де бұрын тұрып, тынымсыз жүреді. Кейде ымырт жабыла, кеш оралады. Оны осындай ауыр ойлар бунайтын шақтар әр кезде болушы еді. Тек қаладан Әбіш келгелі ғана іштегі көп қыспағын уақытша жеңгендей, аз арылып жүрген сияқтанатын. Қазір сол бір ұлы толқын тағы тебірентті. Тегі, осы күйлер оның соңғы жылдардағы көп өлеңіне мұң-сазын, қалың қайғы сазын қоса жүретін. Бұл уайым — ел уайымы... Надандық, жоқшылық, қорлық тірліктегі көптің уайымы. Соңғы күндерде осы шерді қайта оятып, мұны бұлықтырған Тәкежан аулындағы әлек. Кедей-кепшік зарынан туған еуре. «Қарашығын» мен «недоймкенің» шатағынан пайда болған қалың елдің қайғы соры өткен түндерде Әбішке де тыным-тыныштық тапқызбаған. Ол бір кезекте Абайға жалғыз келіп, өзінің тағы бір тың ойларын әдейі оңашада айтқан. Әбіштің айтуынша, бұл зорлықтың бір шеті — елдегі бұліктерде жатса, ел дұшпандарыңда жатса, екінші жағы - патшалықтың ұлықтарында. Осындай зорлық бар Россияның көп миллион крестьяныңың басында да дәл осылайша. Сондықтан да жыл сайын крестьян ереуілі, тартысы болады. Оны да Әбіш Еремин қарттан есітіпті, Жасырып, тығып бүркейін десе де, патшалық бүркей алмай отыр. Өйткені дүниені қаптаған сондай қарсылық. Осы тұста Абайдың өзіне ғана білдіріп, Әбіш Еремин жайын да анықтай түсті. Ол мұның былтыр оқудан босаған жазғы кезінде тұрған пәтер иесі әйелдің туған ағасы екен. Сондықтан кездесу, сырласулары көп болыпты. Бұл жайды да Абайға Әбіш құпия қып оңашада айтты. Соңғы бір жеті-сегіз ғана жылдың ішінде үш жүзден аса крестьян ереуілі боп өтті. Сонда Россияның алпыс бір губерниясында әр алуан соғыс-тартыс, патшалыққақарсы, зорлықшыл байларға қарсы ереуіл болған. Ал Киев, Чернигов, Полтава сияқты облыстарда крестьяндар жаңағыдай қарсылық үстінде, дәл осы кеше болған алым, недоймке бар ғой... соны төлемейміз деп қырқысыпты. Ойласам, осы жылаған елге бір жігерлі басшы араласса, әп-сәтте сол көздің жасы құрғап, оның орнына ашу, кек, қарсы қайрат туар еді. Бірақ сондайға оянған ел жоқ... Оятқан қуат, басшылық ой тағы жоқ қой!..— деп Әбіш өкініш білдірді. Абай Әбіштен естіген бұл сөздерге де ішінен қатты ілтипат жасады... Тым қурыса, сондай елдің оянған қауымының да ортасында кешпеген өз өмірін өкініш етті. қалың жұртты оятып, бастайтын екпінді қуат өзінде де табылмағандай. Осыған, әсіресе, қамығады. Абайдың шын мұндасы Ербол ғана болғандықтан, жаңағы бір әзірде оның жалғыз келгенін ақын теріс көрген жоқ. Қасына шақырып алып, іштегі жарасын ашты. — Ербол-ай, мені тағы бір ой бунады ғой! Ербол досына жаны ашығандай сөйледі: — Бәсе, жүзің де ашаң тартыпты... Нені мұндап кеттің тағы да?- деп, енді Абайға ұзақ қарады. Досының соңғы күндерде азып қалғанын андады. Өңі сүрланып, көз айналасы қазылып, демі дірілдей түседі. Ішкі шерден, санадан солған жүдеулік бар. — Мұң үлкені кешегі өткен соңғы өлектен туып отыр. — О, несін айтасың! Анау үйлерде біз де сан алуан ойға кетіп жүрміз. Әбіш те ертелі-кеш соны айтысып, тына алмай жүр. Саналының бәрі түршігіп қапты тегіс. Бірақ көп сорлыны бұғалықтан босатқан жоқсың ба? Абай басын шайқады. — Ол бір шөкім, қасындағы аз топ қой. Көпті қайтесің? Өзге жерде, бар жайлауда сол пәле әлі жүріп жатыр. Тіпті, осы бір болыс па? Бір Тобықты ма? Бар қазақ даласында тамам сорлы күңіреніп жатыр ғой. — Әрине, әрине!.. Көші айтсаң амал қані... — Халқым, қазағым, жүртым сол. Соның күйі қалың сор... Соған мен не көмек, не басшылық еттім?..— деп, біраз үндемей қалды. Шарасынан шыға жаздап үлкейе түскен ойлы, мұнды көздері бет алдына қадалып қапты.— Жас шақтан әр кезде, әр атаның ұлындай жаманшылықтармен алысқан болдық. Бірақ нені жендік? Не жақсылық орнаттық? Кеткен өмір, өткен бейнет жемісі қайсы? Еліме жол тапсам етті, Мен болсам, өзіме де тауып жеткем жоқ. «Мақсүт алыс, өмір шақ»— деп, өзінің бұрынғы бір осындай уайымдар тұсында жазған сөзін еске алды. Ол өлең Ербодың есінде болатын. — Әлі де саналы жалғыздың өзімін дейсің де... «Моласындай бақсының жалғыз қалдым тап шыным» болып тұрғандай, қырсық тірлік. — Күн артынан күн келеді. Бірақ жаңғырығар дүние жоқ. Елді жегідей жеп жатқандар анау. Қалың жүртың қорлықта, зарда, иткешуде жатса, қасқырдай шауып, жауша тонап тойымсыз, тынымсыз бұліктер жүр. Өзгені қояйын, кешегі пәленің, қалың қарғыс пен көлдей көз жастың бір айыпкері болыс қой. Ол менің інім Оспан екен. Жауыздықменіңөзімнің де қойны-қоншымда отырғаны ма?— дегенде, жүзі өзгеше қуарып, қолдары да дірілдеп кетті. Осы кезде бағана бұлар шақыртқан Оспан келіп кіріп еді. Абай оның сәлемін алған жоқ. Інісі қасына кеп отырып болмастан сөйлеп кетті: — Әй, Оспан, кеше елінді жау шауып жатқанда, сен болыс қайда жүрдің деймін? — Қай жауды айтасың, астапыралла? — Жау емей кім, бар кедей-кепшікті қан қақсатқан бұлік топ? Қайда жүрдің деймін? — Мен сияз құрып, Сақ-Тоғалақта болдым ғой. — Немене, сенің өз малың бір басыңа жетпей жүр ме? Осы «қарашығын» деген қасқырдың жемін қайдан таптың? — Ойбай, не дейсің? Мен өзім үшін жинап па едім? — Патшаның алымы мен недоймкесі аз ба еді? «Қарашығынды» болыс, би, старшын, тілмаш, атшабар жейді. Соны «кімге жиятынымлы білмелім» леп. енді өтіоік те айтпақсың ба? Оспан мол денесімен қозғалақтап, Абай алдында ұлық алдынан бетер қысылды. Ол қазір Абайдың ашуынан жасқанды да, жақында болған бір халді айтпай, іркіп қалды. Анығында, Никифоров мұның кеңсесіне алғаш келгенде, Оспан өзі де сонда болатын. «Недоймкені» және «қарашығынды» қандай тығыздықпен, қатты шаралармен жию қажет екенін суық түспен бұйырған-ды. Оспан осындай «недоймке» мен «қарашығыннан» кедей-кепшіктің жылда зарлайтынын айтып, сескене қарап еді. Тар-тыншақтап, «тым құрыса, өз басын жұрт қарғысынан амандасам» деп жалтақтап көрген. Сонан ары Никифоров пен Сойкин Оспанды оңаша шақыртып алып, қатты қысқан-ды. — Сен патшаның салығын жиып бере алмай отырған нашар болыссың, осы үшін біз оязға, губернаторға рапорт түсірсек, сен орныңнан ғаңа түспейсің, қазынаның салығына қарсы шығып, бөгет жасаған кісі боп, ең алдымен басың сотқа ілінеді. Қайсысын тандайсың? Айт!..- деген Никифоров. Содан кейін Оспан амалсыз осындай зіл-салмақтан ығысқан да, «недоймке» мен «қарашығынды» түгел жиюға қол қойған. Бірақ «басымды алып қашсам еді осы пәледен» деп Тәкежанға шаққан соң, ол бұған ақыл-айла үйреткен. — Біріншінің биі болысы жоқта болыстың орнына жүре алады ғой. Ұлықтармен мен болайын, Жиренше болсын. Сен сияз құрған боп анау Сақ-Тоғалақ сияқты жырақтау елдің біріне аттанып кет!—деген-ді. Оспан кешегі әлек күндер кезінде осындай сылтаумен тайқып жүрген. Енді бұл сырын ашуға Абайдан тағы үялып отыр. — Е, мен бұрын болыс болып көріппін бе? Соны ел-елдің бар болысы жиғызады деген соң, жиса жисын деп ем, әйтпесе... — Сонда жарым үлесті өзім жеймін дедің ғой?! — Өзім үшін емес, ойбай... Қайдағы пәлені қайдан таптың, Абай-ау! Қайдан білейін, иттерді!-деп, Оспан әлдекімді боқтап жіберді. — Өзінді боқта әуелі!— деп Абай ақырып қалды. — О, батыреке, жерлеп болдың ғой, ақылынды айтшы, одан да. Айыбымды немен жуайын... Кімді жазала дейсің? — Сорлыны емес, жуанды жазала деймін. Елдің ақысын әпер, тым құрыса, солардан! — Оларың кім? Кімдерден әперейін? — Бастығы өзіңнен, менен, Тәкежаннан әпер! Ел есесі, ер-азамат, кемпір-шал, жарлы-жакыбай еңбегі кімде кетіп жүрсе, содан әпер. Адам боп еңбек етші, тым құрыса. Елде кім көп? Жылаған, жоқ-жітік көп. Өзі ұры ұстап, әрі байып, әрі сан сорлыға еселі жауап бермейтін жауыздық көп. Соларға жаза сал... — Қайтіп саламын сол жазаны? — Сиязды, сол жауыздарға жаза кесетін сияз ет. — Е, міне, мұның ақыл, болмаса, тіші, апшымды қуырып, жанымды жағамнан алдың ғой, жөн сілтемей тұрып... Ал енді бар ма? Жаңағы айтқан содыр-сойқандарынды тегіс біліп отырмын, тоқш, енді көрерсің. Оспан болыстық үшін қалтырамавды, гіпгі, орнымнан түссем де, «байғұс қолынан келген қайратын халықтың қас-дұшпанына жұмсап түсіп еді» десін! Бәлем, жуан шөгелді ме!.. Жонынан басып жүріп, ең шонжарларын тандап алып тұрып бір соқтығайын. Абай Оспанның ендігі жүзіне жылынған шыраймен қарады. Анық қайрат, қимыл көрсетердей. — Осы айтқаныңды басташы. Сенімен бір туғаным үшін шын бір қуанатын болайыншы. Түссең де адамшылық, азаматтық жолына басып барып түсші!.. — Үндеме... енді, қоя тұр... Сөз бітті!— деп, Оспан Абайдан ендігі ақылды сұрағысы келместең, тұра жөнелді. ӨКІНІШТЕ жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|