Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
1 Бүгін бір кезде әкесімен ұраңқайда отырғанда Әбіш сахара тіршілігінің мұны таңғалдырған бір жайың сөз қылды. — Сахарадағы тұрмыс қалаға қарағанда адамды мол бір бейқамдыққа, салғырттыққа тартады-ау. Мұнда жалқау боп кету де оп-оңай. Мен өзім осындай боп барам ба деймін, осы!.. Абай бұған күле қарады; — Анығында, мұнда еш нәрсе сағатпен, мезгілмен өлшенбейді. Барлық тіршілік мерзімді өлшеуден сырт жатыр, өзімен-өзі. Түйелі көштің жүрісіндей, қоралы қойдың жай жайылуындай, басқаша. Кейде, тіпті, дүниенің бұл бұрышында уақыт тоқталып, «сағат», «сутки» деген өлшеулер дағдыдан, қажеттіктен шығарылып тасталған сияқты. Сахара сағаты бейне бір тоқталып тұрған сияқты. Әбіш құптай сөйледі: — Мұнда сағат қана емес, тарихтың өзі де жылжымай, жатып алғандай ғой. Тіпті, ғасырлар бойы осы емес пе?! Абай бұған орай қырдағы тірлік пен еңбекке басқаша мән бере сөйледі. — Еңбексіздік туралы айттың. Мал баққан, көшпелі ауылдың тіршілігінде еңбек ұғымы отырықшы қала тірлігіндегі еңбектен басқарақ емес пе? Мысалы, осындағы мал айналасындағы адамдарды алайық. Ол — қойшы, жылқышы, түйеші, күзетші, сауыншы, мал суарушы сияқтылар болса, олардың еңбегі аса көп дер едім. Және сағатпен өлшенбейтін еңбек. Мысалы, қойшы қоймен бірге өріп, қоймен бірге жусайды. Күннің ұзақтығы қанша болса, оның еңбек сағаттары соншалық. Жылқышы, күзетші дегендер де ұзақ уақыт баққан малының қамынан, оған тиісті үнемі ойлайтын сақтықтан, қауіп пен қатерден бір уақыт бос болмайды. Малдың күтіміндегі еңбекте тыным жоқ, үзіліс жоқ, ол — ауыр еңбек. Рас, ерекше жалқаулық, бейнетсіздікте күн кешетін жандар да қыр тұрмысында көп кездеседі. Ал сен демалыста жатқан адам болғандықтан, ол соңғылардың қатарына өзімізді қоспайық. Кел, өзінді аяй тұр, Әбіш!— деп күліп барып, Абай сөзін тоқтатты. Әбіш пен Абай сан рет кеңес құрып, сахара адамы мен оның ісі туралы неше алуан ойлар толғайтын. Бір кезек бұлар қырдағы қылмыс жөнінде сөз етісті. Бұған бөгде бір жай себеп болған-ды. Әбіш тағы бір орайда әкесінің үстіне кірсе, Абайдың қарсысында бұл ауылдың адамдарынан бөтен түсті үш кісі отыр екен. Ең төменгі жұпыны киімді, жалаң бас кісіні Әбіш шырамытқандай болды. Ол да мұны танып, ақырын амандық айтты. Қалған екі кісі жоғарырақ орналасқан. Абай сәл үндемей отырып барып, мынау үш адамның жайын айтты. Оның білдіруінше, бұл адамдар арасында тағы да бітпейтін кесір дау бар. Ол — ұрлық дауы. Шеттен келген екі кісі Тарбағатайдағы Мұрын екен. Ал мынау төменгі отырған жігіт — осы ел ішіндегі тынымсыз, қаныпезер қатты ұрының бірі. Қайдағы алыс ел Мұрынға барып, бір айғыр үйірі жылқыны тұтас қуып келген айыпкер осы. Сонау алыстан ай бойы жүріп, сұрау салып зорға дегенде ақ адал малының сорабын тауып отырған жолаушылар мыналар. Мұның бірі — бурыл сақалды, кішілеу шегір көзді, ер мұрынды салмақты адам. Екіншісі — сорайған ат жақты, көселеу келген, өткір жүзді, ұзын бойлы қара жігіт. Олардың айтуынша, дәл осы отырған ұры — исі Арғын, Наймандағы ең бір барып тұрған қаныпезер баукеспенің өзі. Және екі ел арасын бір осының кеселі сан рет барымтаға түсіріп, шарпыстырып жүр... Тарбағатайдағы Мұрынды, соңғы бес жылдың ішінде үш рет қан қақсатқан. «Осындай иттерге тоқтау болмаса, біз ертең елімізге айтып барайық. Тобықтының бұзақысына тыйым жоқ. Жалғыз айла, тек қолдасып жылқы алысып, ел шабысқан екен деп. Болмайтын болса, мынадағы малымызды әперіңіз. Мұндайға тыйым салатын сіз ғой, Абай. Арыла келіп отырғанымыз да бір сіздің басыңыз! Болмаса, езге көп жуан, мықты дегенді аралап өттік. Алдарына мүңымызды шағып, арылып болдық. Тобықтының мынау сықылды сайтанына тыйым салып, ем табылар деген кісіні көрмедім» деп, Абайға шегір шал мен шешен жігіт кезектеп отырып, қатты салмақ салған. Әбіш келер алдында жаңағы сөздерден әрі ұялып қысылған, әрі ызаланып ширыққан Абай ұрыға қатты қысым сөздер айтты. Енді бұл үйдегі барлық жайды Әбішке ұғындырған соң, Абай біраз тоқтап, қарсы алдындағы кесек денелі ұрыға көп қадалып қарады. Бір уақыт сәл мысқылдап күліп қойып, Әбішке бұрылды: — Қарашы! Тағдырдың ызалы мазағындай бұл тынымсыз ұрының аты да ары бар адам баласына мысқыл сияқты. Мұның аты — Мыңжасар! Не деген сорлы ата-ана қойғаң масқаралық ат! Өлмесе екен деп тіледі ғой! Сондағы адал, қасиетті тілек неменеге айналған? Оң тілектің сұмдық масқара тілекке айналғаны адам қауымына бір қорлық жаза ғой!— деді. Өткен қыста осы Мыңжасар тағы бір жазықсыз ауылдарды қан кақсатқан екен. Бірақ ұрлаған малын мұның қорасынан суырып алып отырып, қазіргі болыс Оспан мынаны ондырмай жазалапты. Өлімші ғып сабап, есінен танған күйінде, бір түн бойы далаға жалаңаш тастаған. Сонда не аурулы болар немесе өліп қалар деп бірде-бір кісі аямапты. Абай Найманның дауына билігін айтып қойған еді. Қазір Баймағамбет бастаған үш кісіні Мұрындармен бірге жіберді. Мыңжасардан мал алып беріп, жөнелтуге жұмсады. Үнсіз безеріп, Абайға шынын айтпай, өтірікке сол арада он рет жанын беріп, «құдай», «құран» деген Мыңжасар енді үйден шықты. Мұрындар да бағана келгеннен бері ішіп отырған қымыздарын тауысып, Баймағамбетпен ілесе шыққан-ды. Мыңжасар кеткеннен кейін Абай үйіне Әбіш қайта кірді. Бұл кезде Абайдың қасында өзге жас достардыңда бәрі жиын екен. Қымыз ішіп, қыза түсіп, әзілдесіп отырған топ. Осы кезде Әбіштің есіне Ломброзо түскен еді. Абай Әбіштен сол туралы сұрады. — Ломброзо кім, ол не дейді? Әбіш осыдан соң Ломброзоның орынсыз бір оқшау ойларын таратып айтып берді. Ол: «Қылмысты адам тумысынан сол жаманшылыққа бейім боп туады» дейді екен. Дүние жүзіндегі бар елдің бұзақы, қаныпезерлерінің бас бітімінде, дене жаралысында сол бұзықтығы айқын көрініп тұрады-мыс. Қысқасы, ол адамдар туғанда жауыз, бұзық болатын болашағы бірге туады-мыс. Тәрбиесі, өскен ортасы, бастан кешіретін ауыр-жеңіл тіршілік жағдайлары есеп емес... Сөйтіп, бұзық боп тумақ та, бұзық боп өмір кешпек. Айнымай, өзгермей, жауыз боп өте бермек» деді. Баласы Ломброзо оқуын осылай баян еткенде, Абай анық теріс көріп, үнсіз ғана бас шайқады. Әбіш оның ойын сұрады. Біразда Абай жауап қатты: — Менің білуімше, сол Ломброзо теріс айтады. Және тек қана пікір айтып отырған жоқ. Ғалым басыменен киянат пікір айтып отыр. Өзгені қояйын, тек бағана өзім жаза кескен Мыңжасарды да мен мына Ломброзоның жаласынан ақтаймын!—деді. Үй іші қозғалып, қызық бір сөздер күткендей болды. Абай сөйлеп кетті: — Мыңжасарға жаманшылық істетіп жүрген оның туысы емес. Түп себебін айтсам — жоқшылык. Оның үстіне. ауыл-аймақ. ата-тегімен көріп келе жатқан қорлық, теңсіздік. Ал бойына біткенін алсаң, сол Мыңжасар осы жүрген көп қазағыңнан әрі ақылды, әрі намыскер және қайсар да өжет! Өзі жоқшылықтан шықпаған атаның баласы. Ұры болмаса, сол ата-анасындай бай үйінің босағасында шіріген малшы-малай болар еді. Оған намыскерлігі жібермейді. Өйткені біздің сахара тұрмысында жалшылық ауыр еңбек қана емес. Бір жағынан, адамдық сыпатқа ауыр соққы, қорлық. Соған көкірегінде оты бар намыскер кедейдің көбі шыдамайтынын күнде көріп жүрмін. Бірақ аштық пен жоқшылық тірлік қамын іздетеді. Мыңжасар — тепсе темір үзетін қайраты бар адам. Жатыпішер жалқау да емес. Айлық жол Мұрынға, сонау Тарбағатайға жапа-жалғыз, аш бөрідей күндіз-түн жортып бару, арып-ашу, шаршап-шалдығу, қауіп-қатер кешу, мал алып қайту оңай демеңіз! Қалайда, ол еріншектің ісі емес. Ол — қажырлы қайраттың ісі. Осы адамға қайда барып кәсіп ет, күн көр дейсіз? Фабрик-завод, егін-дүкен мұнда жоқ. Азамат қайрат жұмсарға мал менен малайтықтан бөтен тұяқ ілінер бұдыр жоқ. Арқасынан қысқан аштық, жоқшылық анау. Осымен бүгінгі қазақтың дәл осы күнгі көшпелі, баянсыз, ырыссыз, надан тірлігі қазіргі көп нәсілін ықтиярсыз қылмысқа айдап отырғаны бар. Қаланың тәкаппар чиновниктерінен, ойсыз, етек асты адвокаттарынан осы қазақ халқын қатты айыпттаған бір сөздерді әлденеше рет есіттім. «Он, киргиз — конокрад», «киргизға не керек, карапчить керек», «киргиз — барантич» дейді. Осыған, тіпті, жандарал, корпус кеңселеріне дейін ойланбастан шын сенеді. Себебін де бір-бір ойлай ма екен? Сол өздері билеп отырған сахараның ауыр шындығын сәт уақыт, сәл ғана ұғынайын дей ме екен?.. Бірде-бір қам жеу түгіл, шындығын білуге де тырыспайды. Тіпті, шындап, сынап ойланса қылмысты мен бұзыққа тек қазақ сахарасы ғана толы ма? Шаһарлы, өнерлі деген патшалықтардың бәрінде көпте не көп? Тұтқын орны — түрме мен каторгадан көп не бар? Солар толы қылмыстылар екен. Әрине, патаіаға қарсы алысқан асыл қауымды былай қояйын. Ал ұры-қары аз ба? Соның көбі, анық ойлап келсең, тағы да әр алуан Мыңжасарлар емес пе? Бәрі де әділетсіз езгіден, өмір өгейлігінен Мыңжасар боп жүрген жоқ па? Ал патшалар мен әкімдерді алсақ, өмір-тірлік қор етіп жүрген нелер жігерлі жандарды тек қана кінәлау мен жазалауды біледі. Сол қылмыстың себебі не? Оны ұғынайын деген ұлық та жоқ, заң да жоқ! Ал мынау Ломброзоның ғылым атынан осыны айтқанына мен, тіпті, әсіресе, ашуланам. Тоңмойын төрелер айтса бірсәрі. Ғылым атынан тағылым айтады десе, топастыққа топастық, жауыздыққа жамандық қоса түскені несі ?!—деді. Әбіш Абай сөйлеп отырғанда, әлденеше түрлі, асығыс қызу өзгеріске түсіп келген еді. Ол біресе қымызын жерге қойып, біресе қайта жұлып алып, жиі қозғалақтап қалған-ды. Сөйтіп, өзінің ойнақы қимыл әрекетін енді бір өткір әзілмен аяқтады. — Бүгін осы жайлауда, Өскенбаевтың аулында Ломброзо ең ауыр, ең дәлелді соққыны алды. Оған қарсы шығып құлатқандар; қазақтың ақыны — Ибрагим Құнанбаев, қазақтың тынымсыз ұрысы — Мыңжасар!— деді. Абай баласының еркін қалжыңдап, соншалық іркілмей әзіл айтуына сүйсініп, арқасынан қақты. Құшақтай қысып та қойды. Әбіш ауылда еңбексіз отыруды өзі үшін ауыр көреді. Абай мұны біліп жүр еді. Енді Дәрменмен ақылдасып, Әбішке біраз сейіл құрып, сапар жүріп қайтуды мәслихат етті. Онысы «Қоңырәулие» деген, Шыңғыс сыртындағы бір қызық үңгірге барып, соны көріп қайту жайы. Әбдірахман жол жүрер алдында Абайдың үстіне кіріп, қасынан қымыз ішіп, жеңіл шапан, қазақша тымақ киген қалпында енді жүруге бейімделіп отыр. Баласының жүзіне анық ата мейірімен қараған Абай көз алмай, қадалып қалған еді. Ішінде осы баласы үшін мақтан еткен қуаныш және шүкірлік бар. Бір кездегі өз сөзі есіне түседі. «Баламды медресеге «біл» деп бердім, Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім»,— деген жолдар текке кетпегендей. Бүгінгі Әбіш сол ата мұратын ақтап келе жатқан жас боп көрінеді. Атаның ғана ұлы емес. «Өзімізді ғана сүйсіндірмес, тірі болып, сау болса, халқын да сүйсіндірер. Қараңғы сахарасына жарық сәуле әкелер алғашқы адал буын сен болармысың!» деп, Әбіштің нұрлы, сұлу жүзіне бата бергендей қарайды. Өзге туыстарындай емес, Әбіштің мандайы, бет пішін, кескіні — барлығы да ғылым, тәрбие ағартып ашқан, анық интеллигент бейнесінде. Келер заманның жақсы нышандарын іштегі ойынан, сырттағы жарқын таза жүзінен де көрсетіп отыр. Абайға бүтінгі күндердегі қуаныш пен жұбаныштың ең зоры осы. Ішінен: «Бақытым осы балам десем де болғандай-ау! Осы тірі боп, халқына қадірлі еңбек етіп жүрген шағын көрсем, мен армансыз ата болар ем» деп ойлады. Көңіліне бір сәуле түскендей шаттық тапқан Абай Әбдірахман атқа мінетін болған кезде, үйден бірге ере шықты. Бұл кезде Мағаштар тыста, аттарының қастарына кеп, Әбіштің шыққанын ғана тосып тұр екен. Енді біразда тықыршыған, жарау, жүрдек аттарға сарт-сарт мінген жігіттер тобы Абайдың көз алдында жіті аяң салып, кейбірі бүлкектей түсіп, «Қоңырәулиеге» қарай ұлы сәске кезінде жол тартты. Жігіттер бүлкектеген жүріспен шоғыры мол шұбар топ болып, батысқа қарай тартып барады. Арада екі сағаттай уақыт өтті. Кейде желе жортып, кейде жазаң жерлерде бір-екі рет жарысып алысты. Бір шақта жүргіншілер аршалы тастақ белге шыққанда, ұзын өлке бойында, қалың шалғынды кең қонысқа созыла қонып отырған қалың ауылды көрді. Еті қызған жарау аттар жылқылы ауылдарды көрісімен елегізіп ойқастай түседі. Кейбір жас аттар үйірсектік көрсетіп, шіңгірлеп кісінеп те қойысты. Топтың алдында Әбіштің айқын түсті қара жал алтын сары аты көлдеңдеп, кербез басып, ауыздықпен алыстырып келеді. Әбіш Абайдың айтуы бойынша, бұл кезде бастағы картузды, әскерлік шинельді тастаған. Сарғыш қызғылт жұқа жібекпен тыстаған жеңіл қара тымағы бар, бозбала тымақ. Үстінде қымбат бұлдан жұқа, кең етіп тіккізген сұрша шапаны бар. Жағасын қызғылт қоңыр барқытпен кеңқайырған. Сырт киімі осындай болғанымен, іште юнкерлік жазғы ақ китель. Аяғында әміркен жалтыр етік. Оның өкшесінде шылдыраған жарқырауық шпоры да алынбаған-ды. Күтпеген кезде алдарынан көрінген мол ауыл Әбішті еріксіз іркілдірді. Топты бастап келе жатқан Ақылбай мен Көкбай бұл ауылдардан қиыс өтетін емес. Тура тартып келеді. Әбіш «ілгері жүре береміз» деп еді. Бұған Мағаш пен Дәрмен, Кәкітай үшеуі бір кезде үн қатты. Олар «е» десіп алған кісідей: — Осыауылғатүсіп, қымыз ішіп аттанатын шығармыз!—деседі. Ауыл жайлауда көріп жүрген бар ауылдан әлдеқайда басқаша. Аса мол аппақ үйлер қанаттаса, жиі қонысқан. Бір ауыл деуге де келмейді. Әдетте әр ауылдың бірнеше ғана ақ үйі болады да, көпшілігі қоңырқай, қараша, жарты лашыққа айналып кетеді. Мынада қоңырқай, жүдеу-жадау, малшы-қосшы үйлері тай шаптырымға созылған. Ұзақ ауылдың екі жақ шеттеріне шашыраған. Ал орталық тұста көбінше іргелесіп, кейде қабаттасып отырған жеті-сегіз қанат үйлер мен отаулар мол. Және барлық үйлердің киізінің ақтығы бәс таласқандай. Биыл ғана шымқай ақ киізбен бір күнде жапқандай. Отаулар ғана емес, үлкен үйлердің де үзіктерінің етектері әр түсті манатпен оюланған. Жігіттер ауылға тақай бергенде, бұл ауылдың өзгеше қонақшылдығы да байқалды. Көп кермелерде бестен-оннан тізілген ерттеулі аттар тұр. Қымызға, түстікке жиылған сансыз көп бөлек-бөлек қонақтар тәрізді. Әбіш ауылдың іргесіне тақалғанша, қайда келе жатқанын білген жоқ. Енді ғана Дәрмен бұның қасына жанасып кеп, ақырын ғана хабар етті: — Әбіш, бұл ауыл — ноғай ауылы, Махмүт ноғайдың аулы! Әбіш неге келе жатқанды түсінбеді. — Ал бұнда не бар? — Бұнда әнеугі Ділдә апам айтқан Мағрипа бар!—деп, Дәрмен күле қарады. Сынап барлағандай. Әбіш қызарып кетті. Дәрмен оның жүзіне қызыға қарап келеді. Бірақ жауап қатқан жоқ. Анығында, бүгінгі жүрістің себепшісі осы Дәрмен. «Қоңыр әулиені» де ойлап шығарып, Абайға айтқан өзі. Ол Әбішті еліктіріп, ертіп шығу үшін тапқан сылтауы. Ділдәнің ауылына барып қайтқалы Дәрмен Мағаш пен Кәкітайды ақылына қосып, өзінше бір есеп ойлауда болатын. Онысы—орайын тауып, Әбішке Мағрипаны көрсету. Сол есеппен ол осы ноғай аулындағы өзі құрбы әзілқой, ойыншы жігіт Өтегелдіге іс тапсырған. Жігітке жігіт болып сыр етіп айтқан: — Әбішті ертіп барып қалармыз. Сонда сен ноғай аулында бол! Олардың қыздарын толып жатқан үйлерінен іздеп жүріп, тауып көру де оңай емес. Сен бізді сол ауылда бөгеуге тырыс. Қисынын келгіріп, қондырып жіберсең де теріс болмайды. Әбіш пен Мағрипаны дидарластырайық. Сөйтіп, екеуміз сауабын алайық, неғыласың! Мағрипаны менің көргенім бар. Бұл өңірде оған тең қазақ қызы жоқ. Ал соған сай жігіт бұ киіз туырлықты қазақтың баласында Әбіштен артық та туған жоқ, тумақ та емес,—деген. Ойнақы, сауықшыл жігіт Әтегелді ноғай аулының өз кісісі боп кеткен адам. Ол Дәрменмен қылжақтасқан-ды. Қыз баратын ауылдың өткір тілді жеңгесі тәрізденіп, ашық әзілге салған. Соңдай қартандау, ысқаяқ жеңге болып, түсін өзгертіп, ернін сылп еткізген. Және бетін жыртып, сығырайып тұрып: — Омай, шикін, о несі екен! «Жігітім» деп, «қара қазақтың асылы» деп. О немесі Абайдың әнеубіреу қырыққан серкеш борбайланған солдат баласы ма, бетім-ау! Мағышымнан он айналса болар! Аузынан уызы тамған, ақ жүзді айым Мағышымнан! Бәлем, Дәрмен, күндердің күні болса ма? Сені ме! Жеңгетай мен құда кәдесін сенен бе!.. Дәнекер Дәрмен, сенен сылқитып тұрып алармын! Шырылдатып тұрып, борбайыңнан сүйреп, отқа да, суға да салармын, бәлем!— деген. Шебер ойыншы сан құбылған да, Дәрменді көп күлдірген. Бірақ сонда жеңгенің тілімен сөйлеп тұрып, өзінің де осы жолда делдал болатынын танытқан. Қазір міне, бүгінгі жүрісті өзі билеген Дәрмен Әбішті сол Мағрипаның аулының үстінен байқаусызда түсірген кісі болды. Бар топты әдейілеп бұрып әкелді. Күн мөлшерін білген Өтегелді осы ауылдың тап ортасындағы ең үлкен, сегіз қанат үйдің кермесінің тұсында тұр екен. Қасына бір топ ұзын бойлы, кесек денелі, сәнді киінген еркектерді алыпты. Дәрмен өз тобының алдына түсіп, Әбіштің қатарына ілесіп, ауылды өзен жақтан іргелеп келеді. — Былай тарт. Бері жүр! Бері бастырындар!— деп, арт-тағыларға айта түсіп, жаңағы жаяу топқа ат мандайын дәл туралады. Жүргіншілер жетіп, ауыл иелеріне сәлемдесіп болысымен, бір-бір жылпос жігіт аттарды ұстап, қонақтарды құрметпен түсірісті. Өтегелді Дәрменнің атын өзі ұстап, оны түсіріп жатып, екі көзі күлімдеп, әлі де баяғы кәрі жеңге боп әзілдеп жүр. — Е, уәдешіл қайным-ай! Айтқан серттен шығыпсың-ау! Бірақ менің қайынсіндім, Көзжақсым бүгін ауыл қыдырып кеткенін қайтейін! Дәрмен секем алып қалды. — Шын айтасың ба?— деп, Өтегендінің күлімсіреп, сығырайып тұрған жүзіне қараса да, анығын аңғара алмады. Сонан соң: — Ендеше бол, шақырып кел! Ауылға қайтар!— деп қалды. Қонақтар кірген үлкен үй есігінен төріне дейін қызыл қоңыр кілемдермен, күндызды түскиіздермен безелген, шайы шы-мылдықтармен шымқалған. Іші үлкен, дөңгелек залдай. Әрі биік, әрі жайлы, салқын екен. Жағалай қалың жібек көрпелер жайылған. Қала кестесімен безелген үлкен ақ жастықтар үй іргелерінде мол-мол орын алысқан. Қонақтар төрге жайғасты. Ауыл иелері, орта жасты қара сақалдылар мен селдір сүйық мүрты жігіттер қонақтардың төменгі жақтарын ала екі шеттен, екі сүйек төсектің алдарынан отырысты. Қонақтардың ішінде Ақылбай, Мағаш, Кәкітай құндыз бөріктер киген. Қала тігіншілері тіккен бешпет-шапандары бар, сәнді болатын. Ауыл иелері де киім үлгілеріне қарағанда, шеттерінен кербез киініпті. Мұнда осы ауылдардың атасы, бұл күнде өзі қайтыс болған Махмүт деген ноғайдың бес баласының үшеуі отыр. Солардың үлкені, төрге жуық отырған мынау ерекше кесек денелі — Жақып. Екіншісі — және де толық, биік келген, үлкен ақ сұр жүзді, қара қас, қара сақалды, үлкен қара көзді Мұса. Үшіншісі — бұл ауылдың кенжесі, осы үлкен үйдің иесі, жас, толық, орта бойлы, ақшыл қызғылт, сұлу жүзді жігіт Мұсабай. Және осылармен түсі, денесі, үлкен көзі, мұрны ұқсас келген жас жігіт Нұртаза бар. Ол - дәл осы отырған жігіттердің туған жиені. Аз уақытта қамыс тегенеге құйылған қымыз келіп сапырылып таралғанда, ауыл иесі мен қонақтар әр жайдан, түс-тұстан жөн сұрасып, сөйлесіп кетті. Ауыл иелері жаңағы үш-төрт адам аса сыпайы, момын. Жиі күлетін жылы шырайлы. Қонақтарына өздерінің құрметін дәмді, биязы етіп жеткізетін адамдар тәрізді. Тысқа шығып, аттардың суығанын отқа жіберіп қайтқан Әлмағамбет пен Дәрмен жаңа хабар айтып келді. — Бұл ауыл түстік қана емес, кондырмай да жібермес. — Тыста жайратып, бір марқа құлын сойғызып жатқанын аңғардық!—десті. Қонақтар тобын Дәрмен билеген де, аулы мен Мұсабайларды Өтегелді билеген. Ол бұл жігіттерді: — Сәтімен келген қонақ екен. Біраз ойын-сауық жасап, қона жатқызып жібергенің мақұл!— деп, шайдан соң тысқа шыққан Мұсабайға ақыл салған. Қонақтар қасынан өз үйіне қайтқалы шыққан еңгезердей, келбетті, биік балуан денелі Жақыт та Мұсабайға: — Осы Өтегелді сөзі дұрыс,—деп, жүре мәслихат беріп кеткен. Өтегелді Мұсабайға айтып, Әбіштің ірі скрипкашы екенін де білдірді. Жақындағы Шұбардың аулына кісі жіберіп, соның скрипкасын алғызуды мәслихат етті. Бұл оның екі есебіне бірдей орай келді. Мұсабайдың әйелі бүгін қасына Мағрипаны ертіп, сол ІПүбардың аулына кеткен екен. Мұсабай өзі өнерпаз болмаса да неше алуан әзілқои, күдіріп, әңгімеші, сауықшыл адамдарды аса жақсй көретін. Қысы-жазы айналасынан, аулынан сондай сауықшылар топтарын, Өтегелді сияқты қызық, думан адамдарын жібермей, жолдас етіп жүретін. Қазір Өтегелді айтқан сөздің бәрін тегіс мақұлдап, Өтегелдінің осы ауылдағы інісі Баймұрынды Шұбардың аулына шапшаң жөнелтті. Баймұрын атқа мініп жөнеле бергенде Өтегелді: — Сол ауылдың бір көршісінде жұмысым бар еді! Анаған тапсырып жіберейінші!— деп, кермедегі атқа мінген Баймұрынға оңашаланып келген. Інісіне тапсырғаны өз жұмысы болмады. Баймұрын скрипканы алсын және Мұсабайдың келіншегіне оңашалап, сәлем айтсын: Мағрипамен екеуі тез ауылға қайтсын! Мұнда үйге қонақтар кеп жатыр. Соны білдір!-деген. Осымен құлама бесін кезінде түстік ас піскен шақта скрипка да келді. Мұсабайдың келіншегі мен Мағрипа да, қастарына ерткен қыз-келіншек, нөкерлерімен ауылғақайтты. Әзімбай түстес, ұзындау қайқы мұрынды, қызыл келіншек үйге кіріп, қонақтармен сыпайы ғана амандасты. Пәуескеде бұның қасында болған күтуші қызы көрпе-жастық, шапан-шәліні үйге ала кірді. Бірақ Мағрипа бұнда кірген жоқ. Ол сыртта өз үйінің тұсында пәуескеден түсіп, әкесі Сүлейменнің бүгін қонақтан оңашалау тұрған үлкен үйіне кіріп кеткен-ді. Құлын сойып, қонақ еткен ауылдан түстікпен ғана аттанып кетуге болмайды. Ет жеп және де асықпай отырып, шай ішіп болған қонақтар тысқа шыққан кезде, жаздың күні кешендеп те қалған еді. Бұл уақытта кермедегі қонақ аттарының бірі де жоқ. Бәрін жылқыға жіберген екен. Көп жолаушының ер-тоқымдары көршідегі қонақ үйдің бір босағасына биік үйіліп жиналған. Ондай қамның бәрін істеткен — Мұсабайлар. Және осы қонақтарды аса жақсы шыраймен күтіп отырған сол Мұсабайдың жиені, құрбы жігіті Нұртаза. Ымырт жабылып, ел орынға отырып, кешкі шай ұзақ ішіліп болған соң, Мұсабайдың үйінде ән-күй өнері басталды, Айғай-шуы басылған, тыным алған ауылға ең алғаш сызылып, созыла шыққан скрипка үні естілді. Қызықты өнердің сағаты басталғанын сездірді. Көршілес үйлерге тыста жүрген күтуші жігіттер мен келіншектер ән-күй басталғанын мәлім етісіп жатты. Үй иесі әйел өзінің жас абысындарына, қайынсіңлілеріне тегіс хабаршылар жіберді. «Келсін!» деп, «Кенже ағаң шақырды» дегізіп, Мұсабайдың атынан Мағрипаға арнап та сәлем айтты. Бұл уақыптарда скрипкада орыстың әсем сырлы, сұлу сезімді «Лесная сказка», «Над волнами» сияқты вальстері сызылған. Кейде ойнақшып қыздырған марштар кетеді. Қызықтыра құбылған мазуркалардай би күйлері де кезектесе түсіп, тамылжи төгіліп жатқан-ды. Әзір скрипканы жалғыз тартқан Әбіш. Ол мынандай бөтен, сый ауылда түрегеліп тұрып тартуды ыңғайсыз көріп, төрден тұрып келіп, оң жақтағы биік төсекке сүйеніп тартады. Аз уақытта үлкен үйдің екі жағынан ақырын сыңқылдап, күліп келе жатқан жас әйелдер үндері естілді. Дәрмен, Мағаш, Кәкітай, Өтегелді сияқты бүгінгі кеште бәріне ортақ сыр сақтаған жігіттердің құлағына жиі-жиі сылдыраған шолпы дыбыстары келеді. Олардың сергек құлақтары сол дыбыстарға мән берумен бірге, көздері де есік жақтарға жиі қарасады. Әуелі әр жастағы балалар кірісті. Бұлардың да өндері таза қазақ тегінен басқарақ екендерін білдіреді. Көбінің жүзі ақшыл не қызғылт сарғыш. Шаптары қоңырқай, көздері үлкен, мұрындары көтеріңкі, бойы ұзындау, тік біткен. Әкелері сияқты бұл немере буын да сұлуша келген. Жақсы будандықты білдіреді. Жас балалар, жас қыздар да бойшаң, денелері кесектеу, қол-аяқтарының бітістері де балғын, сом келгендей. Балалар артынан бірнеше қыздар кірді. Олардың алдында ұзын бойлы, ақ қызыл ажары айқын көрінген қыз келді. Қоюлау қасы, қолаң қара шашы да шырайын аша түскен. Шаш реңінен өңі басқа, үлкен нұрлы, сұрша көзі бар сұлу, сәнді қыз. Ұзындау біткен аппақ жұмыр мойныңда жас сұлудың біраз толықтығы байқалады. Тамақ астында ақ бұғағы бір толқын сәл білінеді. Саусақтары салады, аппақ сүйріктей боп, ұштары үшкірлене біткен. Артындағы қыздар да осы реңдес, ноғай аулының жаңа өспірім сәнді бойжеткендері екен. Қыздар кіргенде, Әбіш скрипкасын тоқтатып, жаңа келген сыпайы топқа тәрбиелі ілтипат білдірді. Орнынан тұрып, беті қып-қызыл бол ду ете түсіп, сәл бас ие, амандасқандай белгі етті. Алдыңғы қыз Мағрипаның өзі болатын. Оны мен серіктеріне Мұсабайдың келіншегі және Мұсабайдың өзі мен Нұртаза, Өтегелді сияқты ауыл иелері Әбішпен қатар тез тұрысып, төрге қарай шығуға жол берісті. Мағрипаның көп қонақ үстіне кіргелі екі беті ду етіп қызарып, қып-қызыл еріндері үялғандай жымиып, аппақ кесек тістерін көрсетті. Ол сәнді салмақпен баяу басып, алтынды шолпысы өте жіңішке, биязы үнмен шылдырлай келіп, Мұсабайдың дәл жоғарғы жағынан отырды. Қалған қыздардың жастары бұдан кішірек еді. Олар төрге шығуға, жоғарылауға именіп, екі жаққа бөлінді. Бәрі де Нұртаза мен Мұсабайдан төмен отырды. Солардың аргынан үйге үш-төрт орта жасты жеңгелер, аналар кеп кірді. Бұларға төрде отырған қонақтар орындарынан тұрып, қағылысып, қатардан орын беріскен. Төрге кеп отырған әйелдердің пішіндері анық қазақ рендес. Бастарында оқалы, кестелі аппақ кимешек-шаршылар. Бұлардың ішінде оншалық ұзын бойлы әйелдер жоқ. Бірақ бәрі де денелі, толық жүзді, омыраулы келген әйелдер. Көпшілігі қара қас, қара көз, қоңырқай қызғылт немесе ақшыл қызғылт жүзді. Мағаштың ойына мысқыл аралас бір байлау да келді. Ол өз ішінен «Татардың мынау купецінің кәзі көреген екен! Қазақ ішінен көрнектіні байқамапты деп кінәлауға болмас! Саудагерлер бұл сахараның сұлу қыздарын тандай білген тәрізді!» деп ойлады. Енді біразда бәйбішелер Әбіштермен амандасып, жайғасып отырысып болған соң, Өтегелді ойнақы, әзілқой үнге салды. — Е, ойынымызды бұзды ғой мына бәйбішелер! Өзіміз осында жақсы ойнап отыр едік, қорқып қалдық па? Тіпті, скрипкамыз да үндеуден ісалды ғой! О несі екен... бәйбішелердің,— деп, қабағын етірік шытынған болды. Мұсаныңтәрде отырған семіз, қызғылт жүзді тоқалы Тұрайға қарады. Тұрай бәйбіше соншалық сұлу, аппақ тісін аз ақсита күліп: — Айналайын Өтеш, қорқа көрме! Скрипкаң, әсіресе, қорықпасын! Біз өзіміз де соны көріп, тындағалы келдік. Қайсың едің жаңағы жақсы үнмен осы ауылды түгел тебіренткенің! Әбіш қалқам, сенсің бе? Тартшы, інім!— деп, бір жағынан әзіл ете және өзі әмір ете сөйледі. Оның бұлай сөйлеуіне жөні де бар. Тұрай осы отырған қонақтың бәрін өзіне бауыр, төркін санай алады. Ол — Торғай Байтөренің қызы. Қазір Тұрайдың сөзінен соң, Өтегелді орнынан қозғалып, жүгініп отырып алып: — Ал ендеше, алақай! Апам ойна деді. Кел, балалар, тағы ойнайық, тағы әлгі тәттімізді тартайық!— деп Әбішке қарап, скрипкада ойнаудың белгісін шапшаң қозғалыстармен жасады да, үйдің ішін тегіс күлдірді. Алғашқы салқын сыпайылықтың тоң-торысын Өтегелді сейілтіп жіберді. Енді үйде бұрынғы отырған мен жаңа келгеннің барлығы Әбішке қараған еді. Ол скрипканы көп үшін тартқанда, түрегеп тарту қолайлы екенін айтып, сол үшін үй ішінен рұқсат өтініп алды. Енді Мағрипаның қарсысында тұрып, үлкен ырғақ, әсем толқынды, көп құбылысы бар өзгеше көркем сезімдер күйін тартып кетті. Күй ауыл адамдарын аса таңырқатты. Кейбір тамсанып, тамашалаған, ақырын сүйсіне күлген, сәл білінген үндерден басқа дыбыс жоқ. Мәжіліс ұйып тындағандай. Тек Әбіш тоқтаған уақытта қошеметтеп, алғыс аралас мақтау сөздер айтып: — Көп жаса, қарағым! — Қандай өнер! — Бәсе, осылай тартылса керек қой!—дескен үлкен аналар мен жасы үлкен еркектердің ғана сөздерді аңғарылды. Балалар, қыз-келіншектер жағы біріне-бірі сыбырлап, ақырын күлісіп, Әбішиен көздерін алмай, таң-тамаша болысады. Жұрттың қайта құмартып, «тағы, тағы да болса!» дескен тілектеріне орай, Әбіш енді жаңа күйлер тартып кетті. Бұнысы алғашқыдай салмақты, ұзақ қайырмалы, үлкен сырлы күй емес. Көп тындаушыға оңай әсер етіп жетерлік, ойнақы күйлер. Және бірінен соң бірі ауысқан ширақ қызық би күйлері. Кейде жылдамдатып орқытып ойнағанда, шапшаң қызуменен тартып кеткенде, Әбіштің жүзі дуылдап, қызара түседі. Ол — қазір бұл сахара, бұл адамлар бұрын өз ортасында көріп білмеген жан, басқаша қазақ. Кейіндеп біткен шашы ақ мандайын кең етіп көрсетеді. Қысқалау қоңырқай шаптары жалтырай таралған. Көтеріңкі қырлы мұрын, жұқа еріндері мен Абайша біткен жіп-жіңішке қара қасы Әбішті өз түқымының ең бір сұлу жасы дегізгендей. Бойы да ұзын, тіп-тік сүңғақ біткен. Бірақ қырынан қарағанда сүйектері жұқалау болғаннан ба, бар денесі де нәзік, жұқа боп көрінеді. Ұзынша аппақ саусақтары скрипка шектерін бойлағанда өзгеше шапшаң. Анық «бармағынан бал тамған» дейтін осы. Шебер, қиын, мол қимылдарды шапшаң сәнмен атқарады. Би күйлердің көбінің үзілісі үй ішіне жиі күлкі, қызулы жеңілдік беріп тоқтағандай болады. Әр тұстан дабырласып, сөйлесіп қалған үндер шығады. Мағрипа кірген жерден Әбіш бұл қыздың ерекше біткен дене сұлулығын, жүз нұрын айрыкша бағалаған. Үлкен сұрғылт көзінің бір өзінде қаншалық шұғылалы, өсерлі сұлулық барын оңай аңғарды. Қыздың ақ жүзіндегі өсем қызылы Әбіш күй тартып тұрған кезде сан толқығаны да байқалады. Біресе қоюлана түсіп, қызыл арай, бірде ақшыл қызылға айналады. Әбіштің өзі де Мағрипаға қарай түскен шақтарында бір қызарып, бір ағарады. Мағрипаның қасында отырған Дәрмен бір ауық: — Күй жақсы ма?— деп сұраған еді. Мағрипа сыпайы бұрылып, қызара күлді де, нұрлы сұрғылт көздерін Дәрменге аударды. Жігіт ішінен: «Не деген ғажайып, сәулелі көздер» деп қалды. Тағы бір күйдің тұсында Әбіштен көзін алмай, ұзақ қарап қалған Мағрипаға Дәрмен дәл соның ойының үстінен түскендей болып: — Жігіт жақсы емес пе?— деп еді. Мағрипа үлкен ақ жүзін Дәрменге шұғыл бұрғанда, екі беті қатты ду етті, Қастары да сәл-сәл шытынып қалды. Үялатын сөз тастағынын және бұл сөзіне ешуақытта жауап ала алмайтынын енді аңғарған Дәрмен кеудесіне қолын қойып, басын қайта-қайта иіп, кешірім сұрағандай белгі жасады. Қыз күлмей, томсарыңқырап жүзін бүрды. Енді Әбішке қарамауға тырысты. Ешбір жанға ашылып көрмеген үркек сұлу, жаңағы оқыс сұрақтан қысылып, тығылып қалған. Өз ішіндегі сондайлық сәл бүлінумен ол ендігі суық өзгерісін аңғармай да қалды. Қазір Әбіш қазақ әндерін тартып кеткен еді. Осы жылдар жаңа келген «Бурылтай» енін әсем бұралтып, созып жөнелгенде, Әбіштің қасына барған Әлмағамбет әнші шырқап тұрып қосылып кетті. Жиынға түсінікті қазақ әні әрі скрипкада, әрі өнерлі, жіңішке, ашық үнді әншінің көмейінде ырғалғанда, жұртжаңадан рахат тауып тамашалап отыр. Осыдан соң тағы бірнеше ескі әндерді тартып келіп, ақыры ауыл иесі Мұсабайдың өтініші бойынша Әбіш Абай әндеріне ауысты. Әлмағамбет «Тәңірі қосқан жар едің сен» деген өлеңі менен «Татьяна» назын толқытып жөнелді. Дәрмен осы тұста Мағрипаға «бұны кім айтқан?» деп барлау сұрақ берді. Мағрипа тағы да сыпайы жүзін бұрып, күлкісіз шыншыл ажармен «Татьянаның Онегинге жазған екінші хаты» деп білдірді. Өзі бұл өленді білетін. Дәрмен қыздың не айтқанын естігісі кеп: — Кім сөзі?— деп сұрап еді. Мағрипа ақырын айтса да, соншалық күйліүнмен жауап қатшы. — Пушкин сөзі. Абай ағам аударған! Дәрмен: — Сіз оны да біледі екенсіз ғой!— дегенде Мағрипа күлді де, Әбішке қарап отырып бас изеп, сыңғырлаған әдемі үнімен тағы жауап қатты. — Білемін. Менде Абай ағамның кітабы бар. Бар сөзін білемін!—деді. Дәрмен ішінен Абай үшін ырза бола түскендей. Бұл сахарада Абайдың тындаушысы емес, тәрбиелі оқушы қыздары бар екенін де еске алды. Әбіш скрипканы тартып тұрғанмен, көңілі және көзі де көбінше Мағрипа жаққа жиі ауғандай болатын. Ол Дәрменнің Мағрипаны сөйлетіп, кейде күлдіре жауаптасып отырғанына өз ішінен аса ырза болған. Кейде күй ырғағымен қоса қозғалған болып, Дәрменге бас изей түсіп, оны құптағанын білдріп, сәл ғана жымиып та қоады. Кейін Әбіш тоқтаған уақытта, үй іші тегіс алғыс айтты: — Сонша көп еңбек еттің! — Бізге көрсеткен інілік құрметіңе рақмет, қарағым!— деп, Мағрипаның анасы, үлкен, толық, ұзынша жүзді ак бәйбіше де алғысын айтты. — Жоғары шық, Әбіш, отыр! Жұртқа қызмет етем деп шаршадың ғой!—деп, Мұсабай өз қасынан орын босата беріп еді, қонаққа үлкен аға жасаған ілтипатын іштей қостаған Мағрипа да Мұсабай жаққа қозғала түсіп, Әбішке өз орнын берді. Әбіш бұл қозғалысты ыңғайсыз көріп, қыздың алдына келіп: — Жо, жоқ... сіз қозғалмаңыз, рақмет!.. Мен Мұсабай қасынан төмен-ақ отырамын!— деп-ақ еді. Мағрипа отырған қалпында қозғалып, Мұсабай қасына ауысып алды. Иіліп келе жатқан Әбішке жоғары қарап, үлкен сұрғылт көздерін көтергенде оның қып-қызыл еріндерінде, әдемі достық ажарындай, жымию да бар еді. Алғыс па, алғаш жасалған шыншыл жастық ілтипаты ма? Қалайда Мағрипаның осы арадағы жүзі мен барлық өзгеше сәнді ажары, сирек нұры Әбіштің жүрегін аса бір ыстық нәзік леппен шарпып өткендей болды. Орнына отырғанда Дәрменнің оған не дап жолдастық қошемет әзіл айтып жатқанын аңғарған да жоқ. Өңі де аппақ боп, өзгеріп, қобалжып қалғандай. Түн бойы отырған сауықшыл топ Мұсабай үйінен таң қыландап келе жатқанда ғана тараған-ды. Жатарда тысқа, сейілге шыққан Әбіш ауылдан ұзап, өзен жағалап, жалғыз кетті. Оған біраз еріп барған Дәрмен кейіндеп, өзен жағасындағы бір таста тосып отыр. Мөлдір салқын сулы жіңішке өзен жағасында оқта-текте кішілеу жас тал-теректер көрінеді. Аласа ақшыл жас қайың, қызыл мойыл кездеседі. Өзеннің Әбіш келе жатқан жағы ұзақ созылған жасыл белдің етегін жағалап отырады. Екінші жағада ноғай аулының жәрмеңкеге тігілгендей көп үйлері мол болып шұбатылып, ілесіп келеді. Кей үйлердің тұсынан таң ата тыным алған иттер жалқау, керенау ғана үріп қояды. Таң атуымен бірге ерте тұрған лақ, қозының маңыраған үндері келеді. Әбіш осындай үздік-үздік тіршілік тыныстарын, үндерін шала ғана естиді. Көңілінде әзірше ойсыз, атаусыз болса да үлкен құбылыс бар. Жас жанына өзгеріс салғандай бір жаңалықтың еңгенін аңғарады. Бұл не? Әлі тілекке айналмаған, арман боп та еспеген, бірақ енді қайтып ұмытылмастай, өшпестей, атсыз бір сезім! Көзі ашық келе жатса да, алдындағы дүниені көрмейді. Бар жүрегі, зейінімен Мағрипаның ақ жүзін ғана, қоңырқай қолаң шашын ғана көргендей. Аппақ сүйрік, ұзынша саусақтарын біртіндеп көз алдынан өткергендей. Біресе кең ашылатын үлкен шұғылалы сұрғылт көздері, бір сәт қып-қызыл еріндері немесе сыңғырлап күлген сылдыраған үні мен бірлі-жарым тіл қатқан сөздері құлағына келгендей болады. Осымен қатар Әбіштің ішінде бір алысу да бар. Тоқтау керек! Сабыр қайда? Әлі көп андау, көп білу қажет! Оның іші қандай? Онда осы Әбіштегідей ден тартқан, дос шырай бар ма, жоқ па? Және, тіпті, Әбіштің шын ниеті бар ма? Туған-туысқан айтқаныменен, әлі Әбіштің өз ішіндегі байлау қандай? Бұл әуелі, үйлене ме? Үйленсе, сахара қызына үйлене ме? Осының бәрі — өзінің әрбір іс мінезін ойлап, сабырмен жайлап істеймін дейтін Әбіш үшін шешілмегентүйіндер. Ол бір сала күдіктер болса, енді біреуі тағы бар. Ең үлкен, әсіресе, тыйымға тартатын жай — сол түйін! Ол — Әбіштің туған елінде, аулында ешкімге айтпаған, аша алмаған сыры. Осынша таза, балауса жастың өміріндегі ауыр шындығы. Азат басын жиі ойлантатын қайғысы да сол. Әбіш Петербургта биылғы кәктемнен бері өзінің өмірі туралы бір қауіпті өзгеріс сезген. Әзірше көп білінбесе де, өзіне ғана мәлім болса да, бұны қинап қорқытатын қаупі бар. Петербургтағы үлкен доктор Әбішке қатты сақтандыру айтқан. Бұнда жаңа басталуға мүмкін боп аңғарылған ауру бар. Қаны қатты азаюымен аралас, өкпесіне ілінген сырқат бар. Күтінбесе, сақтанбаса, көп жастық жеңілдікпен тыйылып жүрмесе, бұның құрт ауруға айналар жайы бар деген. Арақ ішуден тыя сөйлеген ақылгөй мінезді доктордан Әбіш үйлену жайын да сұраған. Өйткені Мағаш пен Кәкітай өз хаттарында сол женді де қозғайтын. Доктор ол туралы жас жігітке мәслихат бермеген. «Өзіңізге де қауіп, алатын жарыңызға да қатер... бұл шақта, бұл жаста мен сізге рұқсат етпес едім» деген-ді. Кеудесіндегі тірлік қайғысы мұның әрбір оңаша кезде, Әбіштің қабақ шытып, өзімен-өзі боп ойланып қалатын мұңы еді. Қазір Мағрипаның уыздай сау жүзін ыстық толқынмен көз алдына елестетіп келе жатқанда, өзінің жаңағы жасырын қайғысы есіне түсті. Сол өзгеше жүдетіп, қуартып жіберді. «Жоқ, жоқ!.. Бәрі де бос, мүмкін емес! Ол бұйырылмаған!» дегендей боп, жүрістен де, жалғыз сенделуден де тез, оқыс тоқталды. Ауылға қарай шұғыл бұрылды да, енді жылдам басып, жататын үй жакқа қайырылды. Жолда мұны тосып отырған Дәрменге кеп, сөз де қатқан жоқ. — Жүр жатамыз, Дәрмен!—деп, салқын ғана сөз тастап, аяңдай берді. Ертеңінде кеш оянған қонақтар, тағы да бір түстік жеп, қонақшыл, дос-жар ауылдан аттанып кетті. Бұлар өздері ниет қып шыққан «Қоңырәулиеге» енді тез жетпек боп, асыға тартқан. Кейде аялдап, кейде жазық жерлерде дүрілдетіп жарыс салған жастар кіші бесін кезінде бір мол қара судың жанына жетті. Бұнда отырған бай ауылдың үлкен, аппақ үйлері көп. Айналасында қалың шоғыр жылқы жүр. Әбіш бұл ауылды білмеуші еді. Мағашпен екеуі көптен ондша әңгімелесіп келе жатқан. Енді осы ауылдан қымыз ішпек лайық шығар деп, інісіне ақылдасқан еді. Мағаш: — Бұл жер Есболаттың Қарасуы атанады. Мынау отырған ауыл — Оразбай аулы!—деді. Шөліркеп келе жатса да, «бұл ауылға түспейміз» деді. Елу-алпыс құлын байлаулы жатқан салқар желінің жанынан жастар тобы өте берді. Ауылдан шығып алған соң, ел ішіндегі қазіргі әлек, тартыс жайлы Әбіштің сұрауы бойынша Мағаш тағы да айта бастады. — Елдің бәлесі атқамінерлердің өзді-өзімен кетсе бірсәрі ғой. Тұралап жүрген жоқ-жітік көпті де солардың бәлесі шарпымай тұрмайды. Момын болсаң да, қашып отырсаң да, осы жаман-шылықтың құрығынан құтылар күнің жоқ. Тіпті, сол шарасыздық ағамның да қол-аяғын ұдайы буып, о кісіні де арылмас бір уайым, бәлеге тоғытарман болып отырады!— деген. Әбіштің бұл сөзді мақұлдағысы келмейді. Өзге болса да, дәл Абайды осы бәледен сақтап қалуға болады деп ойлайды. Мағаш өз ағасының бұл жайды түсіну і үстірт екенін білліомек. Сөйтіп. өз аулының айналасында жүріп жатқан тартыс пен тәсілдерді айта бастады. — Жаңағы Оразбай аулы біздің әкемізге қарсы арылмас жаулықтың бір көзі есепті. Ана жылы Тәкежан жылқысы қырыл-ғанда, Жігітекке астыртын дем берген осы Оразбай деп білді біздің Ырғызбай іші. Кейін бұл Жігітек пен біздің ауылдардың құйрығын байластырғандай етіп қиян-кескі араздық жаулыққа жеткізді де, өзі қашып шығып кетті. Бәленің отына жалғыз Жігі-текті итеріп тастап қашты. Ал енді, ол дау біткеннен бері Жирен-шемен екеуі тағы да тыным таппай жүр. Тағы бір тың бәлені әкем-нің басына құлатып көрсем дегенде, ішкен асын жерге қояды. Өзіндей бәлеге, зұлымдыққа тойымы жоқ Тәкежан сияқтыны жауласа бірсәрі. «Оның бір қос жылқысын қырғызып, тәубесіне түсірдім» деп біледі. Ендігі есі-дерті, «өшім — қасым» деп, ағамды жауламақ. Оспан ағама да туралап тимейді. Оны жалғыз, жалқы дейді. Және ағамның ығындағы туысы деп біледі. Ол өзі осы күнде болыс. Оразбайдың қағазы сол болысқа байланысты. Осындай әр есеппен Оспан ағама туралап тимейді. Анау жанжал уағында, сол жылдарда Күнту басқа болысқа шығып кетсе де, Оразбай бір аяғынан ілініп қалды. Жат болысқа шығып кетсе бел асып, күш алып кетеді деп, жібертпей қойған біздің Құнанбай балалары. Бұлардікі де Оразбайдың ісіне орай дегенмен, барып тұрған аямас жаулық. Мен бұл жайды сіз жақсы білсін деп екі жағына ортақ жаманшылықты түгел айтып келе жатырмын!— дегенде, Әбіш осылай айту қажет екенін, оның тілейтіні осы екенін білдірді. Мағаш тағы да Әбішті таңғалдырғандай қиын түйіні бар, аса сорақы мінездердің жайын баяндап келеді. — Басқа болысқа шыға алмай қалған соң Оразбай осы ел ішінде алыс-тартыстың тәсілін жаңа жолға салды. Бір жағынан Жиренше, Абыралыдай серіктерін қолына мығым етіп ұстап отыр. Екінші жағынан, Құнанбай баласының өз ішінен де жік шығаруға жанын салып жүр. Тәкежан ана жылы жылқысы алынғаннан бері қарай ағамменен араз ғой. Сонда сойыл алып шаппады деп, Жігітекті, Базаралыны құртқызбады деп өкпелеген. Бертінде Оспанмен бірге өз кегі бойынша Оразбайды жаулай түсті де тоқырап қалды. Баласы Әзімбай екеуінің ендігі айласы, осы соны кезде Оразбаймен іштей бітім табуға бейімдеп жүр. Оразбай болса, Тәкежанды өзіне қосып алса, жауламағы Оспан да емес, дел ағамның басы, Жиреншемен екеуі көп заманнан бері ағама қатты өш. О кісінің сөйлеген өділет сөзін сүймейді. Мағаш пен Әбіш екеуі жаулар жайын әңгімелесе келе, қазір қырдағы жұмыстардың мәні-жөнін саралады. Бұл даланың қазіргі күндегі жуаны мен әміршісі — тегіс Абайға қас боп, бетін ашты. Сонда өздерінің арасын алса, әр тобы әр алуан. Тәкежан болса, кешегі аға сұлтан Құнанбайдың баласы, «әмір-құдірет тек өзімде болсын, оны сынаушы да болмасын, таласып, тартып алам деуші де шықпасын. Ал енді, қалай жесем де ара түсуші де болмасын» дейді. Ол: «Осы елдің кешегі ханы, құдай қойған әміршісімін» дейді.«Ақ дегенім алғыс, қара дегенім қарғыс болсын» дейді. «Сол құдіретімді кім қостаса—досым, жаным сол» дейді. Ол қостаушы қандай содардан, сойқандыдан шықсын — бәрібір. Керегіне жараса — жеткені. Ал сол жолына кім қарсы болса, ол өзінің ет бауырынан шықсын — аяспас дұшпаны. Сөйтіп, кетіскені Абай, табысқаны Оразбай болса түк емес. Ал Оразбай болса, өзі әкім болам, хан-сұлтан болам демейді. Бірақ «солардың бәріне де ең керек күш болам да, өз дегенімді аламын» дейді. Керегіне бір күн ұлық, бір күн үрлық жараса, бәрін жаратады. Оның талғайтын тамағы жоқ. Жем, жем ғана керек. Осының түбінен байлық салмақ тапса болғаны. Қазір бұл елдің ең байы Оразбай екені де рас. Ал сол жаңағы сырын кім ашып, кім әшкерелеп айтайын десе, оны діннен де шыққан, елден де шыққан қас дүшпаны етіп, өлердей алысады. Бұл жолда оның аяйтын адамы, аянып, іркіп қалар құралы болмайды. Бетпе-бет келсе, ағам бәрінің шабан-шардақ жаман ойын халыққа әйгілеп ашып та, басып та кетеді. Бұны да кешпейді. Байып алғалы айналасына арамдығын өткізіп, жуандап кеткен жауыздар ғой! Ағамның халық қамқоры болып жазып отырған сөзіне де жау. Атыраптағы сан Тобықтыдай елге жайылып тарап бара жатқан абыройын да өлердей қызғанады. Ұлыққа да шағады, атқамінер атаулыға да «Абай залым, Абай аяр, жаудың үлкені осы, осыны жықпай көзің ашылмайды» дейді. Олар және Абай біздің ата-бабамыздың жол-жорасын аздырады дейді, мұсылманшылық дінімізден, әулие тұтқан ишан-пірімізден ажыратады дейді. «Бүгінгі нәсілді, келер ұрпақты түгелімен бұзып, орыс еткелі жүр» дейді... Бір жағынан орыс ұлықтары арқылы Абайды абақтыға алғызса, жер аудартқызса деп құшырланады да, екінші жағынан, барлық орыс халқына, түгел Россияға іштерінен соншалық қас күйде жүреді. Орыстан қазақ халқына келетін жақсылықты тани білмегені, ала білмегені өзінің жамандығынан екенін есептемейді. Абайдың соны танып ала білгенін, халқына танытқанын өлгендей қызғаныш етеді. Сөйтіп, көп бәлеқорды күнде айтақтап, ағамның соңына салумен келеді. Осы жолда Құнанбайдың Абаймен тең праволы баласы және жауыздықтың қандайынан болсын қашпайтың Тәкежанды өз жағына тартып алса, Абайды жығуы оңай сияқты көрінеді. Ал Тәкежанды тарту үшін, оның баласымен екеуіне мол қылып мал беретін болса, содан асыл сауда жоқ. Сонымен дәл осы күндерде Оразбай Тәкежанға қайта-қайта кісі салып, одаң құдалық сұрап отыр. Әзімбайдан туған бесіктегі қызды бір немересіне айттырмақ дейді. Соның «қарғы бауына жүз құр ат беремін» деп сөз салыпты! Әбіш бұл тұста қабақ түйіп, бас шайқады. — Не деген құнсыз сұмдар!... Ал бұл жөнде Оспан ағам қалай?— деді. — Ол бірбеткей, тура, кесек мінезді адам ғой. Ұстаған жерде қолы, тістегенде тісі кететін кісі емес пе!? Тәкежанның бұлтағын елемей жүр. Қасымнан кетеді, кешегі намысын сатады деп ойламайды. Оразбайдың Абайға өштігі және ел ішіндегі айықпас пәленің айнымас әзәзілі болғандығы үшін, Жігітек дауының арты үшін соны басып ұстамақ. Оны шетке шығармай, бұл болыстан бөлінуге қағазын бермей, кіріптар етіп жүр. Ал жаңада Тәке-жанды Оразбай шырғал ап тартыпты дегенді естіген Оспан: «бұлар қосылса, жауыздықтың шебі тұтасып, бәле ұлғайып кетеді» деп ойлады. Тәкежанмен табысып қалғанша, Оразбайды оқшау шы-ғарып алып, қумақ болды. «Оразбай менімен жауласса, Тәкежан мені тастап қайда барады» деп ойлады. Рас, жуан атаның баласы, өзі де атқамінердің бірі, аналардай болмаса да партия тартысқа араласып, міне бүгін болыс болып жүргені де бар. Туысымыз екен деп, жасырамыз ба? Бұл кісінің де ел көпшілігіне тартқызатын бейнеті, көтертетін дерт салмағы аз болмау керек. Біздің қазақ жағдайындағы болыстың елдің соры екені анық қой. Тек, бұл кісінің әлі түгел бұзылып жетпегені де бар әрі жемқорлық, арам-айлакестік мұның бойына түгел дарыған жоқ. Сондықтан әлі аңқау сенгіштігі де көп. Қалайда, Оразбайды жеңсе, осы кісі жеңе ме дейім!— деп Мағаш сәл тоқтап қалды. Мұның ойының қисыны да бар. Жаңағы Мағаш айтқанның үстіне, байыған, бай жуаннан шет елдің ақы-пұлын әпермек болды. Анығында, көп заманнан бері партия бәлені өзі басқарып жүрген Оразбай бұрынғы болыстардың ырқына көнбейтін. Талай заманнан бері Керей, Сыбан, Уақ, Бурадан, Қаракесектен мол-мол қылып малды үрлатып алғыза-алғыза, мыңнан аса жылқы салып алды. Көрші елдің есесін бермей, сауырына қол тигізбей келеді. Оспанның ожарлық, қаттылығы болса да ұрлығы, жауыздығы жоқ. Жаманшылықтан ол жиренеді. Бір жағы көп елдің шағымын есітіп, әделетін де ойлаған. Анау алдыңғы есебі тағы бар. Сонымен жақында өзіне қараған бір болыстың барлық биін шақыртып, көрші елдердің мал іздеп келген даугерлерін Тобықты ішінде тоқтатып қалдырып, Оразбайдың старшынына болыстықсияз құрмақ болады. Әрине, сол сиязда Оразбай бұрын жеген малының талайын қайта құсар еді. Оспанның қолы қатты екенін ол жақсы біледі. Сонымен қарсылықты басқа түрде ойлайды. Болыс, билер бұның елінің ортасына келе бергенде, Оразбай «сияз бермейін» деп сәлем айтады да қалаға қашып кетеді. Оспан бұл мінезді әрі жаулық, әрі менсінбеген, бағынбаған жуандық деп түсінеді. Мағаш қалған жайды тағы баяндады. Сонымен, міне, бір жұма болды, қалаға қашып кеткен Оразбайдың артынан: «Жерге кірсе де қоймаймын. Қуып отырып, қайтадан алып келемін. Қорлықты өз қолыммен көрсетемін» деп, Оразбайды қуып Оспан да қалаға кетіп отыр. Бұл күнге шейін алыстан арбасу бар еді. Сол бітеу жара сияқты мол араздық сарқылып, қабарып өсіп келе жатса, қазір бір үлкен лаң боп, жарылғалы тұр. Ал осының арты айналып келіп, ауыр соққы болып сіздің әкеңізге тиеді. «Істеген Оспан емес, тек отырса да, соны істеткен Абай» деп бәле салады. Оспан тиіспесе де, Абайға арнап оқ жиып жүрген Оразбай бар еді. Енді Оспанменен жұлқысқан күнде де жауының атын Оспан демей, Абай дейтін болады. «Міне, әкеңіздің көрген күні осындай, Әбіш аға!»— деп Мағаш күрсініп алды. Қысы, жазда осы айтылғандай жаманшылықтар бірде солғындап, бірде қозданып бықсыған сайын ағамның қолқа-жүрегін қабады. Адал еңбегінде, қасиетті өнерінде анық бір жыл алаңсыз отырса, оның өзі де ұзақ дәурен болар еді. Естімей, қиналмай отыра да алмайды. Қарға тамырлы қазақ деген осы. Бұл қазактың сахарадағы тұрмысы осындай қиын шытырман. Бір шетін бір өрт, я дерт шалса, оның жайылмайтын аман орны қалмайды. Осыны ойлаймыз да, ағам айналасындағы жас атаулы, біз бәріміз қолтығына, қойны-құшағына кіре түсеміз. Аяймыз да, ел бәлесінен аман қалдырса дейміз. Қасиетті еңбегінде, ақ тілеудің жолында ғана ұстағымыз келеді. Бірақ біз бір шөкім ғана топпыз. Ал айналадағы жамандықтың жаланып жүрген жауыздары қалың жыныс қарағайдай, өзі мол, өзі меңіреу. Мен біліп жатқан күй мен жай осындай!— деді. Әбіш інісінің осыншалық шын әңгімесін көп қынжылып, көп күрсніп тыңдады. Сағынып келген елде аз топ тудырған мол жауыздыққа ызаланып, ширыққан жайы бар. Мағашқа кесіп, түйіп бір-ақ ақыл айтты. — Мен бұл жайдың ағам үшін дерт болмауын ғана тілеймін. Асыл еңбегін қандай күш, құрбандықпен болса да қорғау керек. Жалпы, өмір деген — тартыс деген сөз. Әсіресе, өскен ортаң жа-уыздыққа толы болса, ол жауыздықтың жиылып алып жаулай-тыны халық қадірлеген жақсылық болса, ондай күйде көлденең куә болып отыруға болмайды. Қүр күйікшіл болу, дар болу жақсылыққа болысу емес. Мен саған, Кәкітайға—баршаңа да ағам үшін алысындар деймін. Айналасын қамап жүрген жауыздық болса, соны жойғанша алысындар! Әделет сендер жақта!—деді. Аса ажарлы үнмен, қатты сөйлеп тоқтады. Осы уақытта күн де батуға тақаған-ды. Жүргіншілер енді желе-жортып, жіті жүрумен бүгінгі күн жетпек болып шыққан ауылдарына тақап келді. Қазір бұлар Шыңғыстың сыртын көлденеңдеп кесіп аққан Шаған өзенінің бойына ілінген. Кейде шалғын, кейде тастақ жағасы бар Шаған суы тағы бір кезде ақшыл керішті сойып ағып, терең жарлар жасаған әзенді біраз құлдап, тізіле жортып келген жүргіншілер, қазір тастақ тақыр кезеңнен аса бере, жап-жақын жерде отырған мол ауылды кәрді. Қозылары жанд жамыраған, иттері үріп шулаған, құлын-тайы шіңгірлеп кісінеген көп үнді, даңғаза болған ауылдың үстінен шықты. Бұл ауыл — Оспанның әйелі Еркежанның төркіні — Байтас аулы. Қонақтардың жетіп қонбақ болып келе жатқан жері де осы. Ауыл төбесін көрген соң, Кокбай жұрттың бәрін аяң жүріске салды. Дәл осы ауылдың сыртында, өзеннің ар жағында бәлекше зорайып көрінген бозғыл биікті көрсетіп, Көкбай Әбішке; «Қоңырәулие» дегеніңіз мынау тау болады! Ертең күнұзын мейлінше аралауға жап-жақын тұрғаны осы!» деді. Ертеңіне сәскеде «Қоңыр әулиенің» қасына кеп түскен жолаушылар тікшелеу тастақ беткейге аттарын қалмақша бай-лап қалдырды. Өздері тегіс тау үңгірінің кірер аузына келді. Дәл кірер жері тар болғандықтан, Көкбай бастаған жігіттер бірінің артынан бірі тізілді. Қысаң есік сиякты, қалтарысы барбосаға-дан бұрылысып, аз уақытта қараңғы үңгірге барлық топ түгел кірді. Үлкен үңгір іші сыздысалқын екен. Әркім өзі б ұрын әзірлеп алған шырағдан, білте шам, шиге ораған білтелерін тұтатып, жандырысып алды. Енді әр жерде жылтыраған өлсіз шамдарымен үңгірдің қалың қараңғылығын сөл сейілткендей. Бәрі де жайылыңқырап, жай қозғалысып, айналаны барлап басады. Үңгір іші басқан сайын кеңейіп, төбесі биіктеп, мол салқын, меңіреу жайға айналды. Шам жарығы түскен тастар тау сыртындағы тастай емес, қара барқын және тұтасқан жартастар тәрізді. Үнсіз, жым-жырт қалың тыныштық бар. Түнып тұрған тас қараңғы үйқыдай. Жүргіншілерді қадам басқан сайын жер асты сияқты, ертегілік бір ғажайып жүмбақ жолға тартып барады. Табан астындағы жайдақ тастақтың өзі де еңістеніп, жүрісті жылдамдатып, терең түкпірге жетелеп бара жатқандай. Бұрын бұл үңгірге келмеген Дәрмен Әлмағамбет және Кәкітаймен ақырын сөйлесіп, жай әзілдескен болса да, аяқтарын қорқақтап басады. Біріне-бірі сығылысып, кейде Кәкітайды Мағаш алға қарай итере түсіп, өзі соның артын ала жүргісі келеді. Көкбай мен Әбіш бұлардан ілгерілеп кетіп, айналаны тамашалап, асыға қарап келеді. Біраз жүрген соң алдағылар «су, су!» десіп, бөгеліп қалды. Енді біразда барлық жастар қара үңгірдің үлкен қара суының жағасына жиылысқан еді. Түп-тұнық, таза шыныдай, мөп-мөлдір мол су жатыр. Біреулер алға қарай дыбыстап үн қатса, тау іші күңгірлеп, жаңғырығып, аз ғана дыбысты да әуліктіріп, алысқа әкетеді. Қолына ұзын шыбық құрық ұстаған Дәрмен су бойын жағалай түсіп, терендігін өлшеді. — Бұл су мол! Терең түңғиық екен. Шетінің өзі де Әлмағамбет сияқты аласа кісінің бойынан асып кетті!— дейді. Кәкітай мен Дәрмен енді біразда жерді сипалап жүріп, үсақ тастар тауып алып, құлаштап, суды бойлап лақтырып көрді. Бар пәрменімен лақтырған тас ұзап барып, терең суға шолп етіп түседі. Үңгір бойы белгісіз ұзаққа созылып жатыр. Тау ішінің көлі де алысқа кетіп, созылып жатқанын танытады. Шамдарының жарығын су бетіне түсіре отырып, жастардың әрқайсысы әр түрде танданған сөздерін айтысады. Әбіш осындай үңгірдегі көлдер туралы оқыған бір жайларды айта бастады. Жастар мұны қоршап ап, тындап отыр. — Адам қиялы мүндай үңгірлерге неше алуан ғажайып жан-дарды мекендетеді. Біздің бәріміз бағанадан осы үңгірге кіргелі біраз сескеніп, үркектеп келдік. Егер осы судан шын бір мақұлық көрінсе, қандай қорқар едік?!— деді. Әбіш Әлмағамбеттің бағанадан қорқып, өз-өзінен бұғың-қырап, тіпті, ақырын сөйлеп, сыбырлап жүрген жайын еске алды. — Сондай бір мақұлық албасты шайтан бейнесіне түсіп, бізге көрініп қалса, ғажап емес-ау! Егер, ол көрінсе, біздің Әлмағамбет құрбанға шалған лақтай бақырар еді!— деді. — Кім білсін, әлде шамға, біздің дабырға құлақ салып жа-қындап та келер!—дей, артқа қарай жалт бергенде, бір Әлмағамбет емес, Мағаштан басқа жастардың барлығы қоса жапырылып, артқа қарай салдырай қашты. Көбінің шамдары да өшіп қалып, біріне-бірі қақтықты. Әлмағамбет елден бұрын жығылып еді. Дәрмен қорыққан жоқ-ты. Әлмағамбеттің үстіне әдейі құлап, үнсіз жаныптап жатыр. Шошыған Әлмағамбет дыбыстай алмай сыбырлап: «Өлдім, өлдім!» деді. Тек бұлардың артынан естілген мазақ күлкі ғана үркек жастардың естерін жиғызды. Әбіш пен Мағаш үңгір ішін жаңғыртып, сақылдап күледі. Әлмағамбетті тұрғызып алған жастар, енді оны қоршай сүйемелеп, күлісіп, қайта оралды. Шамдарын тағы жағып алысты. Кәкітай енді Мағашқа әзілдеді: — Сен қорыққаныңнан қозғала алмай да қалдың-ау! Сен неғып қашпадың?! Мағаш даңғырлатып қатты сөйлей мысқылдап тұр. — Шайтан болса, одан «қашып құтылам» дейтін мен надан емеспін ғой сендердей! «Аятул-күрсіні» оқыптұрдым. Бәріндімен құтқарып тұрғам жоқ па! Әлмағамбет енді есін жиып, дағдылы қылжаққа басып: — Е, айналайын Мағаш, әйтеуір, осы үңгірден шыққанша сол дұғанды ұмыта көрме!—деді. Өзге жастар бұны әлі де мазақтай түсіп, күлісіп тұр. Алғашқы желісі үзілген әңгімені Әбіш қазір қайта бастады. Ол енді көпшілікке ұғымды жайды сөйледі: —Бұндай үңгірлер анда-санда әр тауларда кездеседі. Соның көбінде осындай көлі де болады. Және сол үңгір көлдерінде қаранғылықта тіршілік ететін мақұлық бар. Ол үңгір көлінің балығы деп аталады. Ал өзі балықтан сырт бітімі жағынан өзгерек жан иесі. Оның түсі адамның жалаңаш етіндей ақ сұр келеді. Ұзындығы бір жарым кездей. Он үш-он төрттегі баладай болады. Күн сәулесін көрмейтіндіктен реңі ақшыл келеді. Өзінің көзі жоқ, мүлде соқыр болады!—деді. Көкбай танданып әзілдеді. — Астағыпыралла! Әбіш-ау, мынау айтып тұрғаның, нағыз албастының өзі ғой! — Атамаңыз! Кәпірдің бетін әрі қылсын. Мынау көлде ол жүрмей-ақ қойсын!- деп, Дәрмен де қалжындады Әлмағамбет енді қыбылжындап, тағы да сенімсіз қоркақтыққа ауысты: — Әй, жігіттер! Осы ақыреттің қызығын көріп болдық қой! Енді тек жарық дүниемізге шықсақ қайтеді!— деп еді. Әбіш оны түңілтіп: — Қайтқаны несі? Бүгін күні бойы осында боламыз. Мына үңгірдің әр жаққа кетіп жатқан траулары бар. Қазір соның әрқайсысына бөлініп түсіп, аралаймыз, асықпаймыз!— деді. Бұнысы — байлау, берік айтылган сез. Әлмағамбет амалсыздан басын шайқап: — Ендеше, Мағаш, мен сенің шамынды ұстап жүрейін. Сен, әйтеуір, елгі жарықтық «аятул-күрсіні» оқи бер!— деп, Мағаштың қолтығына кіргендей боп, сырт жағына жабысып тұр. Кәкітай Әбішке қарап, осы үңгірдің «әулие» аталатын себебін сұрап еді. Әбіш өзінің шапшаң, ширақ бойымен лып етіп тұрып, қозғала берді. — Ол — ең үлкен мәселе! Біз қазір соны шешуіміз керек. Келіндер, біз сол әулиені іздейік енді. Мынау ғажайып үңгір мен осы жүмбақ жартастар арасында әулиеден қалған із болмасқа мүмкін емес. Жүріңдер!- деп, су жағасынан кейін бұрылды. «Қоңырәулиенің» үңгірлері біреу емес, бүйірлеп кететін бірнеше қалтарыстар бар еді. Соның бір үлкен бүрмасына түсті де жүре берді. Бірер жақпар тасқа Мағаш, Кекітайлар ездерінің аттарын жазды. Бұлар осы тұста бөгеліп қалғанда, Әбіштің қасына Дәр-мен ерді. Үңгірдің тағы бір қалтарысына екеуі оқшауырақ кетті. Қазір Әбіштің есінде Мағрипа. Оның нұрлы жүзі мен жанды қармағандай шұғыласы мол үлкен сұрғылт кездері еске түсті. Үнемі күлімсіреп, шыншыл, таза сеніммен қарайды. Сүйініп, сүй-сіндіріп тұрғандай. Қараңғы үңгірде Әбіш қол созса, соның аппақ жүзіне саусағы тиетіндей. Дәл алдында жап-жақын тұрған сияқ-ты. Әбіштің қолындағы кішкене білте шам ғана, елсіз сарғыш сәулесімен екеуінің арасын белетіндей. Жігіт өзінің шамын үріп, ешіріп жіберді. Қиялы енді Мағрипаға жүзбе-жүз жақындатады. Сол кезде бұның артындағы Дәрмен қамқорлық етіп, мезгілсіз үнқатта. — Әбіш, шамың сөніп қалды ғой? Әкел, түіатыпберейін!- деді. Дермшге түсініксіз күйде, үнсіз тапжылмай тұрған Әбіштің қасына кеп, оның қимылсыз қолындағы білте шамды тұтата бастады. Кеше ұзақ жол жүріп келе жатеднда, Мағаштың нелер ауыр әңгімерелінің арасында жене өткен түнде де Әбіштің кез алдынан Мағрипаның сеулелі елесі кетпеген-ді. Қазір Дәрменді тағы да таңырқата түсіп, оқыс сөйлеп қалды. — Япыр-ай, қандай сұлу! — Кімді айтасың? — Мағрипа ше? Мағрипаны айтам! Қандай көркем еді? Дәрмен Әбішті бұдан әрі де сөйлейтін шығар деп еді, ол үндемей, тапжылмай тұр. Сонан соң Дәрмен өзі күткен жауабын сұрады. — Бәсе, мен кешеден бір нәрсе айтарсың деп ем. Үнады ма? — Үнады деген аз сөз! Құмар еткендей болған жоқпа? Дәрмен күліп жіберді. — Е... Солай десеңші! Ендеше, сәті болады ғой. Бұйырса, Ділда апамның арманы орындалады ғой.г Әмин дейінші,— деп, шын достық тілеулестік айтты, Бірақ оқыған жіғіт жүзінде бұндай қуаныш жоқ. Оның өңі қуаң тартып, салқын тұр. — Тоқта, Дәрмен! Солай дегеніңмен апамның арманына жол жоқ,— деп бөгеліп тұрып,— әзір мүлде жол жоқ!— деді. — Неге? Неліктен бұлай дедің? Әбіш сәл бөгеліп тұр. Көңілінде кешегі күдігі, өзіне ғана мәлім, жасырын қайғылы сыры тағы да тас түйіндей төңкеріліп өтті. Білгір, қамқор, қартаң доктордың ұмытылмас сөздері Әбіштің құлағына қазір де тағдыр әміріндей өзгермес қатал шындығын айтып тұр. «Үйлену сізге бұл жаста, бұл халыңызда мүмкін емес, әсіресе, жарыңызға қатер»,— дейді. Дәрменге Әбіш те осы сөзбен жауап берсе керек еді. Бірақ оның көңілінде сол сөздер тұрса да, тілі басқаны айтты. — Мүмкін емес, менің әлі оқитын оқуым бар. Оны бұндз сарғайта алмаймын. Басын байлап, бағына кесел бола алмаймын. Дәрмен бұл сөзді бөгет деп білмейді. — Е, айттырып кетпейсің бе? Ол қалыңдық боп үйінде отырады. Шыдайды, әлі бүлдіршіндей жап-жас емес пе? Әбіш өз ішіндегі байлауын таласқа салғысы келмейді Сондықтан кесіп айтты. — Мені өз байлауымнан ойыстырам деме, Дәрмен. — Әлде, Мағрипаға көңілің... — Жо... жоқ!..—деп Әбіш шапшаң жауап қатты да:— Егер, жар алатын болсам, жер жүзінде Мағрипадан басқаны тілемес едім, бәлки! Бірақ айттым ғой, оқу бітіріп болмай, шешпеймін. Кешеден менен жауап күтіп жүрген шығарсындар. Менің сезім осы. Бұдан соң қайталап қажамандар!— деді. Мағаш, Кәкітайларға да, әке-шешесіне де Дәрмен арқылы айтқызып тұрған жауабы осы сияқты. Содан ары жалғыз өзі ілгерілеп кетті. Аздан соң: — Кәкітай, Дәрмен, Мағаш! Мұнда келіндер! Мен әулиені таптым!—деп көңілдене дыбыстады. Көлдің сол жағындағы бір кең қалтарыста Әбіш бұларды тосып тұр екен. Шамымен бүйірде жатқан бір ұзын тастың бойын жағалай жарқыратып, қадала қарап тұр. — Әулие мінеки! Мынау төсекше қашалған тасты көріндерші. Мынау бас, мынау иық кескіні!.. Ұзын дене, бойы былай кетеді!— Кәкітай мен Мағаш тас мүсінге тандана қарап, Әбіштің айтқанына илана бастады. Дәрмен де сұлап жатқан мүсінді анық аңғарғандығын айтты. Әбіш енді өзініңтабысынатолықсенген үнменен әзіл тастады: — Рас, «Қоңыр әулие» сұлу мүсінді емес!—деп, ойланып тұр.— Бірақ адам бойына тілеген куат, қиял еткен қайрат байқалады. Мен білсем, баяғы адам қиялшылдыққа келгенде, ешкімнен осал болмағандай!—деді. Қоңыр салқын үңгірдің ішін ұзақ уақыт, кейде терең ойлы сөз, кейде күлкі әзілмен күңгірлетіп, даурықтырып жүрген жігіттер тобы енді шығуға айналды. Алдарынан кең үңгірдің тар есігі көрінді. Жарық күннің сәулесі алтын теңгедей жарқыграйды. Кейін бұрылған топтың ең алдында кішкентай бойлы, жуантық денелі Әлмағамбет келеді. Ол адымдай түсіп, асығып барып, елден бұрын сыртқа шығып, тас үстінде терін сүртіп отыр. Кейінгілер шығып болған соң, құтылғанына қуанғандай ақсия күлді. — Бұдан былай, бұл әулиеңізбен араласымыз бола қоймас-ақ! Ер Төстік болмай-ақ қоямын. Жер астының сұлуы емес, осы Тобықты ішінен тандаған қызым қолыма тиетін болса, менің ертегім сол!—дейді. Атқа мініп, ойға таман түсе бергенде Әбіш тастан қаланған көп бейіттерге бұрылды. Бұл бейіттер барлығы біріне-бірі ұқсас, бір ғана мезгілде туған көп мола тәрізді. Кейбір бейіттерге үңіле қарап келген Әбіш бірнеше жерде тұрған сирек тастарды көрді. Солардың әрқайсысының бетіне қашап салған таңба бар. Арттағы топпен Көкбай жеткенде, Әбіш осы бейіттердің мәнін сұрастыра бастады. Көкбай бұл бейіттің Тобықты бейіті емес екенін білдірді. Таңбаларды бұрын ол әзі байқаған емес еді. Қазір атынан түсіп, танданып, үңіле қарап жүріп, Арғынның «қос дөңгелек» таңбасын танығанын айтты, Керейдің «ашамай» таңбасын, Найманның «шөміш» таңбасын, тағы да кезек-кезек тауып, тандайын қағып, басын шайқады. — Орта жүздің бар атасы бас қосқан зират көргенім осы. Мынада бір қалың сыр бар-ау, жігіттер! Исі Орта жүздің бір араға қойылған үлты бар дегенді естіген де емес ем. Бұл қалай, ә!?. Не ғажайып!..—деп, көп бейіттің орта тұсына тоқтап, жүгініп отырды да, «сүннәтәні» мақамдап созып, құран оқып, бата қылды. Бір жерде опырылып, іші үңірейіп жатқан мола да бар екен. Соған кеп үңілісіп тұрған топқа Мағаш бір бас сүйекті көрсетті. Сарғайған сүйектің шеке тұсында оқтескен тесік бар екен. Көкбай енді тың бір әңгімені баяндап кетті; — Осы Арқаның елі Абылайдың жорығын көп айтады ғой. Қалмақпен сол замандағы соғыс салған Абылай болды. Ал енді бір естіген аңызым және бар. Абылайдың қолы осы Арқаны бойлап, қалмақпен куа соғысып келе жатқанда, бір уақыт қалмақтар тәсіл жасапты. Бір тастың үңгіріне кіріп, бекініп жатып алып, жасырынып қалады. Артынан куып келе жатқан Абылайдың қолы «жау қашты» деп, бейқам болады. Сонда қалмақтар үңгірден шығып, Абылайдың қолын тұтқиыл шабуылмен қырарман болыпты дейді. Бірақ жұрт ес жиып, соғыса бастағанда, қазақ көп болғандықтан, қалмақ қайта қашып, үңгірге кіріпті. Сонда бекініп жатып, садақ атып, Абылайға алғызбай қойыпты. Көп адамы қырылып, ашынған Абылай қолдағы батырларына жар салыпты. «Кім де кім ерлік етіп айласын тауып, осы қалмақты дәл осы үңгір-ден шығармай қырып беретін болса, бұдан былай қолбасылық дәрежені үнемі сол кісіге бұйырамын!» депті. Сонда Абылайға ерген көп батырлардың ішінен үздік шыққан Қаракерей Қабанбай болған еді. Күндіз-түні талмай ұрыс салып, үңгірдің аузын оқпенен көміп, қалмақты бұқтырып отырып, әлденеше күн аштықтан бұралтады. Сөйтіп, ақыры қалмақты жеңіп, Абылайды дегеніне жеткізеді. Соның артынан жеңістің тойын жасағанда, Абылай Қабанбайды қасына алып отырып: «Бар батырдан сен оздың. Жеке-дара шығып, озып тұрсың. Айтқаным айтқан, сертімнен шыққаным осы, қайратың үшін бұдан былайғы жо-рықта ұдайы қолбасы сен боласың! Жөне бұдан кейін сенің атың Қабанбай емес, «Дарабоз» болсын!»— депті. Қабанбайдың бұл кезде жасы егде тартып, сақал-шашына бурыл кірген кезі екен. Содан мұны барлық аңызда «Дарабоз» атайды!— деді. Жиын жұрт Көкбайдың әңгімесіне барынша иланып, ықыласпен тындады. Көкбай енді тағы бір тың жайларды баяндап кетті: — Ал енді бұл қай шабуыл екен?— дей түсіп, ойлана отырып, алыс күндер уақиғаларын еске алды — Абылайдың шабуылы көп болған. Соның атақтылары: «Шанды шабуыл», «Қоржын қаққан» деп айтылады. Қалмақпен болған бітімнің ең үлкенін «Қандыжап» бітімі деп атайды. Өткеннің бәрі көңілғе күңгірт, көзге көмескі ғой. Кім білсін, мынау қырғын әлде сол жорықтардың біреуінің жолында болар ма екен?— деді. Осыдан кейін Көкбай Әбішке қарап, өзінің Абылай туралы дастан жазғалы жүргенін айта келіп, енді бір нық байлау жасай сөйледі. Бар жастарға қарап: — Үндемендер, мен қазір тап осы жерде өзім үшін бір үлкен түйін шешкелі отырмын. Енді мен Абылайды жазамын, жазғанда үлкен дастан етіп, бар қазақтың баласы Абылайдың әруағынан айналатын етіп жазамын,— деді. Дәрмен Көкбайдың бұл байлауын ұшқары көрді. — Әруағынан айналмай-ақ, шынды жазса жетпей ме? Абай ағам бізге соны өсиет еткен жоқ па еді? — Жоқ, бұл жөнінде, Абылай тұсында, оны қанша мақтап көтерсем де Абай ағам теріс демейді, демеске керек. Өйткені қазақтың бұдан артық әулиесі болмаған. Дәрмен ол сөзге тоқтамады. Көкбайдың осындайда бір жаққа лағып кеткіш қыңырлығын ол әрқашанда сүймейтін. — Әулиесі дейсіз, біз Абай ағамныңтәрбиесі, өсиеті бойынша нелер әулие-әнбиені де сынап, талдап алатын болмап па ек? Көкбай бұл түсқа келгенде ызалана сөйледі: — Қой, шырағым, бүйтіп асқақтама! Абылай қазақтың ұлы ханы, оған тіл тигізгенді көтере алмаймын,—деп, атына жақындай берді. Дәрмен мына сөзді мысқылдап қатты күлді. Оның ендігі айтқанын қостаған Әбіш пен Мағаш та ұзақ күліскен еді. Дәрмен Көкбайға анық естіртіп тұрып, соңғы жауабын айтты. — Е, Көке! Сіздің ақындығыңыз ауыздығын тістеп алып бір қыңырлыққа басқан екен. Бетіңізден жарынғасын, хан-төренің кілеміне түсіп, адыра қалған дәуреннің шашпауын көтермек болыпсыз. Дастаныңызды бітірген кезде көрерміз, төрелерге тізгініңізді беріпсіз ғой; тек «Төреге ерген ерін арқаланды» деген қалың қазақтың ақылы тура болып жүрмесін,—деп, тағы Мағашқа қарай көзін қысты да сөзін бітірді. Дәрменді қостап күлген жастар көп еді. Сондықтан ба, Көкбай томсарды да, үндемей қалды. Жол ұзақ, жүретін уақыт қысқа болғандықтан бұлар енді аттанысымен қатты жүрмекке уәделесті. Топ алдыңда жарау сары атқа мінген Әбіш қатты желіп келеді. Кейде жазық жерде ұзақ жарысты да өзі бастап, топты артынан қалдырмай үнемі суыт жүргізіп отырды. Сондайлық үрдіс, өнімді жүріс арқылы ғана бұлар Абай аулына ел жатар кезде келіп жеткен еді. Жастар «Қоңырәулиеге» аттанған күні, түс кезінде Абай да қасына Ерболды ертіп, Жігітек ішіне Базаралының аулына барған-ды. Соңғы кездерде Базаралы науқас дегенді есітіп, көңілін сұрай барысты. Көктемнен бергі көп көшуде қоныстарының жақын келген тұсы осы. Абайлар ұзақ жүрмей ерте жетті. Базаралының туыс, дос көршілерінен құралған аулы көп үйлі кедей ауыл, он бес үй шамасындай. Бәрі де қоңырқай, қараша, араларында жыртық лашық күркелер де көрінеді. Шетінен кішкене, шағын қоңырқай үйлердің орта тұсында тек сыргы ғана бүтін, жеңіл үй Базаралынікі. Бұл үйдің ішінде де көп жүк сандық, биік төсек жоқ. Көшерлік көлігі аз шаруаның жайлауға көп көшу сапарында әдейі жеңілдеп алған кішкене үйі. Базаралы Абайлар келгенде жантайған қалпынан басын көтерді. Жертөсекте керегеге сүйеніп отырып қалды. Қазір сақалына бурыл молырақараласқан. Бұрынғы көрікті қызыл рең өшкендей. Кең мандай ақ жүзіне науқастың және бейнетті өмірдің зардабындай боп, жұқалаң сарғыш рең араласқан. Көзі бұрыңғысынан салқын, мұңды тартқан. Тек ескі достармен амандасқан шақтарда ғана аз уақытқа үлкен жүзіне сәл қызыл ажар шықты датез сөнді. Ендігі сәтте қобалжып барып бой жинағандай, бетіне көкшілдеу рең кірді. Абай Базаралының жүзінен көз алмай амандасқанда, ескі досына жаны ашыды. Тұтқында, томаға астында алмас жүзді ашаң тарқан, қызылбалақ қыран еске түсті... Оқта-текте томағасын сыпырғанда жалт етіп қарап қалған шағында тұтқын қорлығына бағынбай, мойымай ажарлы от төгуші еді. Түз құсынан өжет, салқын қараушы еді. Абай Базаралының науқасын, күйін сұрай отырып, жаңағы теңеген ойынан көпке шейін үзілген жоқ. Базаралының ашаң жүзді әйелі Өдек қонақтардың астына сырмақ, көрпелерін дұрыстап салды. Қақтағандай боп қатты тотыққан жүзі Абайға сыпайы құрметпен қарайды. Абай мен Ерболдың үй іштерін, балаларын атап-атап сұрастырып, жақсы амандасты. Базаралы Өдектің мына қонақтарды өздігімен көңілді қабылдағанына сәл жадырап, жылы қарады. Осыдан арғы үй ішінің қамын Өдек күйеуіне ақылдаспай, өзі басқарып кетті. Тысқа шығып шай қоюға кірісті. Үлкен баласы Сарымен күбірлеп сөйлесіп, тағы бір әзірліктер жасаі жүргенін Ербол сезіп отыр. Мал алғызып, түстік озірлеуге қам жасап жүр. Аз уақыпта көрші үйдің әйелі, сары шашты, қызыл шырайлы жас келінді шақырып, тыстағы жерошақ маңында отын-су алдыра бастады. Бұл кезде Абай мен Ерболдың анықтап сұрауы бойынша Базаралы өз науқасының бар жайын айтып шықты. — Буын-буыннан ұстаған жел, сарысу. — Қүяң ғой осының!— деп Ербол бір байлау айтты. — Құяң түбі де жел ғой. Мың да бір жауым — салқын күн, жауын-шашын... Ыстықта адам қатарына қосылғандай боламын да, күн бұзылса, бірге бұзыламын, жыны буған бақсы, құшынаптай!— деп, Базаралы өз күйін мысқыл етті. Абай да бұндай науқастың дағдысын түсіне сөйледі. — Осы науқасыңа мына тау сырты, салқын жайлау да жайсыз гой. — Атама! Толассыз жауыны, тынымсыз көшуі де титығымды құртты. — Е, бір қоныста байыздап отырсандар нетеді? Жайылысы тозып, малы кернеп бара ма осы ауылдың?.. — Бәсе десеңші... Жоқ, бірақ оған бола ма? Ал «Байдалы байдың аулы көшіпті», «Әне, Жабай бай көшкелі жатыр», «Міне, Бейсенбі көшіп барады» деп тыным-тыныштық бере ме! Осы аурудың үстінде бар ғой, Абай, дәл осы күнгі көп қазағыңның көшіп кешкен тірлігімен де араздасып болдым. Ербол Базаралының дағдылы өткір ойы өрби бастағанына сүйсініп күлді де, тағы да сөйлете түскіс келді. — Онда ерте барып орнаған Дәркембай ағаң ақыл тапты десеңші! — Әрине, Дәркембайдың ақылына, аулына да қоңсы қонсам бүйтер ме ем деп өзім де бармағымды тістеп жүрмін. Бір мен емес-ау, осы жайлауда кошіп жүрген қалың елдің көптен-көбіне жыным түседі. Ербол бұған қарсы дау айтты, — Е, киіз туырлықты қазақты мұжық бол дейсің бе, шетінен? Ата кәсібінен айырайын деп пе едің? — Әй, шырағым-ай, ата кәсіп аздырып-тоздырып болды ғой. Осы дүниеде кім қор, кім кенде? Дәл сол қалың қазақ баласы ғой... Өзге елдің салтын көрші!.. Бәрінің қазыналы қаласы, қордалы қорасы, тым құрыса, тұрақты панасы бар. Сенің қалың кедей халқынды ойлашы... Әйтеуір, ендалам, есіз шөлім кең деп үйтқып жүрсің әлі күн. Қүйын қуған қаңбақтай жөңкіліп жүргенің мынау!.. Сайдасаның, құмдаізің жоқ. Көл бетінде қалықтаған көбіктей бүгін мына сайда шаңбарақ атып, сәтте жоқ болып, ертеқ ана адырда бүрқ беріп шығып, таіы тозып тарап жүрген жоқың ба? Ежелден кешкен елдігіңнің ізі кәне? Берекем дер белгің қайсы? Абай Базаралының бұл ойларын Ербол емес, дәл өз басына берілген жұрт сұрағындай, сын сұрағындай аңғарды. Шарасыз, шығар жолсыз қамалған халқы келіп, ойлы, білімді азаматын тергеуге алып отырғандай. Өзінің осы жөнінде жауапсыз әлсіздігіне назалы да қиналуда. — Ойларың мен сөздерің ашуы жеткен удай қатты тиді-ау, Базеке! — Мен ашытқан у емес, халқыңның басында ашыған ой ғой!.. Ми ашиды ғой, атырапқа қарасаң. — Соған айтар жауап, етер шара тапсақ етті. Ауызбен жүбатқан болмаса, ем таппай дағдарған, тек қайғы құшқан күйім бар ғой, Базеке. — Е, қайғылы шал қайда болса табылады. Маған қажырынды бер, Абай,— деп, Базаралы қатқыл үнмен салмақты сөз тастады. Ажарлы көзін Абайға тіктеп қадап, сергек оймен қарады. Бұл кезде шай жасалып, үй іші дастарқанға жақындасып еді. Абай күрең шайды жай ұрттай отырып, үнсіз ойланды. Базаралы өз ойының тағы бір ұшығын таратып кетті. Енді Ерболға қарап сөйлеп отыр. — Көшкен айып емес дегің келеді. Өзгені қояйын, кеше «недоймке», «қарашығын» жиғандар кімге топалаң боп тиді? Дымы құрып, тек сүлдері жүрген көп кедейге тиді. Солар осы жайлаудан табылмай, жатақта, жырақта жатса, сонау қас-қырлардың аузына, құрығына оп-оңай ілінер ме еді? Жайлауды жайлаймын деп жүріп, отқа түспеді ме?— деп, біраз уақыт сол күндер жайын еске алып отырды. — Абай, сеніңде ашу-жігерінді қайнатқан ғой. Сол күні тамам қорқаудың түмсығына бір соғыпсың... Айызым қанды. Бірақ қалың елді қақсатып кетті ғой бәрібір. Шіркін-ай, белімді мына дерт деген зілім басып жатты, болмаса сол күні өліп кетсем де бір қимыл етіп өлер ме ем деп қатты арман еттім. Қай қазынасын аяп, қай қасиетін сақтайтын Базаралы бар. Қалың сордың қайғылы елі ұлардай шулап тұр екен. Соның тобын ертіп, адал ашу, әділ кегінің жолында қырғын сойқанды бір салса деп ем!.. Шіріп өлгенше. біп күн де болса, ер өмірін сүріп өлер ем.,.— деді Ербол сүйсіне күлді. — Базеке-ау, аурумын дегенде ақылың мен ашуың әлі сан кісіге жетерлік қой! Абай бұл сөзді бар ынтасымен тез қостады. — Рас айтасың, анық тауып айттың. Он екі мүшеміз сау тұрып, әлдекімбіз деп дүрсініп жүріп, мұның тапқан қайрат-жігеріне бір жетіп көрмеппіз. Базаралыға қарап сүйсінем де, өз ісім мен өмірімді ойлап түңілем де. — Қой, Абайжан! Айтпа оны, атама... Олай дей көрме!.. Мен кім? Мен бір озан-ұран салғыш айқайшы. Аттаншы қара шоқпармын ғой. Сен ше? Сен ше? Сен берекелі диқаншым. Елімнің диқаншысы емессің бе?.. Жеміс күтіп, нәр алатыны сенсің ғой. Тек бір-ақ қана тілегім сол, толып дами берсеңші. Еліңнің анық қалың көшін бастайтын жолың даңғыл болсын да... Абай бұл тұста да өзіне ырза бола алмаған сыншыл ойдың соңында -еді... Кейінгі әңгімеде сол жөнде, өзінің көп өлеңіне көптен араласқан ел жайындағы қайғылы ойларын таратып айтты. Ардақты, адал ойдың бәрі жауыздық кескініне бағысталып жатыр. Мынау жақсылық, мынау халық басатын жол, мынау қайратты тартыс арнасы деп танытқаным жоқ, ел қолына ұстатқан құралым жоқ!— деген арманым айтты. Күндізгі тамақ үстінде, кешкі бейуаққа шейін де ескі достардың «ел», «елдік», «азаматтық міндет» жөніндегі қадірлі қымбат ойлары үзілместен кезектеп, ұзақ айтылысты. Осы күні Базаралының қасынан тез кеткісі келмеген Абайлар қонып қалды. Толық ай бұлтсыз аспанда ақ жарқыл нұрын шашты. Кеш желсіз тыныш, жылы жайлы болғандықтан, Базаралы өз төсегін тысқа, үй жанына салғызды. Абайлар да жастыққа сүйеніп, даланың тыныш тынған жайлау түнін тамаша етті. Ай, әсіресе, өзгеше. Ол бүгін күндегіден ерекше боп, соншалық жақындай түскен. Әдейі осы Базаралы аулына, дәл осы Дөңқонысқа ғажайып биігінен бері кеп, үңіле қарап тұрғандай. Осы ғана ауыл мен өңірге бүгін әдейілеп арналып туғандай. Абай қайта-қайта айға қарап танданып отырғанда, бұл ауылдың шетінен ән естілді. Балалар, жас қыздар салған әндер келеді. Әредікте жас үнді күлкі, шапшаң әзіл, даурыққан үзік-үзік сөздер келеді. Жарық айлы, жасырыны көп әсем кеш тынышын алған жастар қой күзетін сылтау етіп, анау тұста алтыбақан құрыпты. Енді біразда әткеншек теуіп шырқап салған кезек-кезек өндер естілді. Абайдың көңі ліне алыстағы бір естегі шақтар ыстық толқын мен өкініш аралас соғып өтті. — Әттең, шіркін, бала шақ!— деген Базаралының өз бетімен айтқан арманды тынысы дәл Абайдың ішімен сырласудан туғандай. Абай өз ойының жалғасын енді үзбей, мүңмен шешті. — Керегі не, кетті ғой... Бізді жатырқап кетті. Өзіміз де жырақта, ұмытылған бөтен жан боп көнбеске көніп қалдық қой... Базаралы Абайдың жүзіне жылы достық ажармен, қимастықпен қарады. — Ол сөзді мына Ербол екеуміз айтайық. — Е, Абайды әлі баяғы Жәнібектегі алтыбақанда тұр деп пе ең?— деп Ербол әзіл етті. — Жоқ, Ербол, мен үйреткем жоқ, тындашы, Абай, анау әткеншекте сенің әнің айтылып жатыр. Сенің жөнің бөлек дегенім сол, сен сонау жиналған жас буынның қайнаған ортасындасың. Тыңдандаршы!— деп, Базаралы құлағын салып тына қалды. — «Айттым сәлем, қалам қас!»~ деп Ербол ризалықпен ақсия, сүйсініп отыр. Енді бірталайға шейін үш дос үнсіз ғана ән тындады. «Алыстан сермеп»,«Татьяна», «Көзімнің қарасы»— бәрі де Абайдың бірде ел мұнымен күңіренген, біресе жас сырымен шерленген саздары... Кейде жас бала жеткіншектер даусымен, кейде салмақты ашық үнді жігіт шырқауымен, тағы бірде нәзік, сезімтал қыз әншінің ырғағымен толқыған аға ақынның көп жылдан бергі шабыт жемістері... Абай сүйсінгенінен күрсініп қалды... Базаралы Абайға айтсам деп жүрген соңғы бір сырын айтты. — Білесің бе, білмейсің бе, Абай, сөздерің мен әндерің сенің жүрегіңнен туып, еліңнің көкейіне, көмекейіне де оралып жүр ғой. Анық халқынды айтсам. Ол әне, осы қара лашықтар ішіндегі қарғадай жас, қарқарадай кәрінің тобы... Сен соның жасымен жас, ағасымен ағасың... Олардың ішінде сен бірге жүрсің дегенім сол... Әсіресе, кешегі недоймке тұсында кедей-кепшікке ара түскенінді естігелі осы тепкі көрген ауылдың барлық жаны сені қандай пана тұтты... Сөзіңе мүлде қана алмай құштар болды. Өзгені қойып, езімді айтайыншы, сауымда сүйеншім ең, сырқауымда күнде кешке ауыл шетінен, күзеттен сырласқан серігім болған жоқсың ба!—деді. Абайдың сан заманнан бергі қуанып сүйсінген шағы осы еді. Бірақ ішкі жайын көп таратқан жоқ. — Базеке, ат мінгізіп, атан жетектеткен сыйдың қайсысы тап осы айтқанына тең болсын, қасыңа кеп, қанатымды бүгіндеп бекітіп қайтқандай болдым ғой. Ендігіде жазарым өлең болса, сен үшін ғана жазармын, сенің дертіңе емші болуға жарасам арманым барма?-деді. Бұл бір астарлы, мәнді сыр еді. Базаралыны жалғыз Базаралы ғана демей халқым деп ұғып, соның көмегіне, керегіне жарау мақсатым болар дегені болатын. Өленді кім үшін, қалай жазатынын ойлай түскендей. «Қанатым» дегені — шабыты, ақындыққайраты. Соған деген сүйенішті ел жүрегінен бүгін кеште өзгеше бір тапқанын сездірді. Базаралы да осы астарлы ойды бұлжытпай түсінде де, енді тек үнсіз ғана бас изеп, Абай сөзін құптап қалды. Ертеңінде атқа қонарда да Абай осы кеште айтылған алғыс сырдан айнымай көп жүбаныш ала кетті. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|