Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
I Кең көгалға жайыла қонған үлкен ауылдың оң жақ шетi өңшең үлкен ақ үйлер. Бұлар мал жататын қотаннан, иiс-қоңыстан, мазасыздықтан әдейi қашаңдап, шалқая қонған. Ауылдың екiншi шетi мен мал иiрiлетiн орта тұсында отырған өңшең қоңыр үй. Бұл шетте жыртық, шоқпыт лашықтар, құрым қара қостар, кiшкене күркелер де бар. "Қоңсы-қолаң" атты көп жанның баспанасы осы жақ. Қойшы шал, қозышы бала, түйешi, сауыншы, жылқышы да осы жақтан шығады. Қазiр үлкен ауылдың бұл шетiндегi қолы бос жас-желең де, шүйке есiп, ұршық иiрген кексе қатын, кәрi кемпiр де түгелiмен ауылдың екiншi жағына құлақ салады. Тегiс алаңдап, солай жүргiлерi де келедi. Олардың бәрiн елiктiрiп, аса қыздырған – жалғыз бiр шырқаған асқақ үн; ол – ән. Ауыл үстiнде шаңқай түсте, бұлтсыз көк аспанға шаншылып шырқаған өктем, әсем жалғыз үн. Шеткi үйлердiң барлық жаны бұл әншiнi бұрын алыстан болса да естiп, дәндегендей. Ән ұқпайтын кiшкентай немересiн арқалаған бiр қарт шеше, белi бүкшие түсiп, ән тыңдауға асыға басады. Мүкiс тартқан кәрi құлағының үстiндегi кимешегiн кейiн жиырып қойып, басын жоғары көтере бере, құлағын төсей түседi: жалтыр күннен ұялған жасты көзiн сығырайтып, қарт жүзiне сансыз көп ажымын тереңдете, иреңдете жиып келедi. – Уа, өркенiң өссiн, әншiбегiм! Бiздiң көңiлiмiздi көтерсең, сенiң көңiлiңдi құдай көтерсiн! – деп, тiссiз иегiн шошаңдата сөйледi. Қотан ортасында бұны жақтырмай, қыжырта мазақтап, Қалиқа тұр. – Е, кәрi жел өкпе, сен қалма! Саған айтып жатыр ғой, адыра қалғыр! Өл де маған, о несi! – дейдi. Кәрi кемпiр иiс кекесiндi есiтсе де тоқтамайды, қасына тағы бiр кексе қатынды ертiп алып: – Е, кекетпесең, Қалиқа боламысың шедiрем қал! – деп, кетiп барады. Ауылдың үлкендерi отырған шеткi ақ үйлерден де қиыс өттi. Беттегенi анадайға оқшау тiгiлген төрт үй. Бұл ауылдың атақты әншi қонағы соңғы бiрнеше күн ел қыдырып кетiп, кешелер мұнда қайтқан. Және ертең елiне қайтады, кетедi деген хабарды да ауылдың бар адамы естiген. Ендi соңғы әндердi естiп қалуға ауылдың көп жаны бүгiн әсiресе құмартатын. Бiрақ құмартқанмен, шеткi қоңыр үй, малшы, малшы-жалшылар үйлерiнен сол әндi тыңдауға талпынған талай жан бара алмай, өкiнiшпен күйiкте қалған. Айғыз үйiнiң жанындағы қара үйде iркiт пiскен екi қатын ренiш айтады. Бұның бiрi – қатқан қара келiншек Баян, екiншiсi – орақ тұмсықты, ақ сұр әйел Есбике. Екеуiнiң де жүзiнде ерте түскен қалың ажымдары бар. Беттерi ашаң, үстерiндегi көйлектерi бiрдей тозған, жыртық. Және талайдан жуылмаған кiр. Баян, осы ауылдың ұзақ жылдан бергi қойшысы Қашкенiң әйелi. Есбикемен жасы құрбы, мұңдас едi. Қара үйдiң ортасында үлкен тай қазанды толтырып, Есбике құрт қайнатса, Баян құлқын сәрiден берi демалмастан, үлкен күбiде iркiт пiсiп тұр. Баян өздерiнiң ән тыңдауға бара алмаған өкiнiшiн үлкен бiр армандай айтады. – Ойын, сауық сен екеумiздiң теңiмiз бе! Айғыз бәйбiше жаңа Қалиқадан соны айтып жiберген ғой. Екеуi тырп етпей, iркiт пiсiп, құрт қайнатсын дептi, – дейдi. Есбике ажымды сұрғылт жүзi мен кейiстi қабағын жыбырлата түсiп, ауыр бейнеттен жүдеп жүрген екеуiнiң күйiн айтып кеттi: – Бiзге ән тыңдататын Қалиқа ма? Айғыз ба? Сиыр сауатын, қой сауатын, iркiт пiсетiн, құрт қайнататын, iрiмшiк қайнататын, одан босай берсең, жыртық иығыңа қап салып тезек теретiн – бiз. – Өлмей жүрмiз-ау әйтеуiр. Ел жатқан соң үйге барып, күнi бойы көрмеген үйiмдi жинап беруге де мұршам жоқ. Табалдырықтан аттай бере, мұрттай ұшып.жығылып, сiлем қатып. Есбике де Баянды тыңдай түсiп шерiн ағытады: – Бiресе "арқан ес", бiресе "ноқта ес" деп, тағы басыңа әңгiр таяқ ойнатады. "Сорлы күң, саған да шалжиып отыру керек пе" деп ғана жер-жебiрiме жеттi. "Шаңырақ түйеге мiнiп келген күң сен емес пе ең? Құлақ кестi құлым – сенiң байың Бәшiбек емес пе едi?" дегенде, басыма таяқпен салып кеткендей болды. Менi бүйтiп күң етiп, ол сорлыны, Бәшiбектi құл етiп қойған соң, атар таң, көрер күн жоқ болған соң, не дейiн! – деп, қазан астындағы ыстық жалынды көсей түсiп, Есбике кемсеңдеп жылап қояды. Табанымнан таусылып.жүрсем де шыр бiтерiм жоқ. "Ән тыңдайын, мен де барайыншы, апатай!" деп, қызым Сақыш жаңа сонша оралып едi. "Барсаң бара қойшы, күнтайым" деп, қарасам, бой жетiп қалған қыз ғой, босағадан аттатып, жан жүзiне көрсете алатын емеспiн. Үстi-басы менiң үстiмнен де жаман, ит талағандай, шоқпыт-шоқпыт, – деп, Есбике әлi көзiнiң жасын тыя алмай отыр. Баян iркiттi пiсе түсiп, Есбикеге қарай иiле күбiрлеп сөйлейдi. Қалиқа, Айғыздар естiп қоймасын деп, жалтаңдай айтып, тағы да екеуiнiң ауыр мұңдарын созады. – Қылаңдап атқан таңменен, бозторғай шырылдамастан тұрып, бәйбiшелер жатқанша, ақ үйлер түндiгi жабылғанша, бiр сәтке тiзе бүгiп отырмай, елдiң бәрiнiң соңынан жатамыз. "Ел жатса да енекем жатпайды"– бiз ғой. Жаз да, қыс та сарп ұрып жүргенде, Айғыздың маған қойған аты – сарала етек күң. Ән деймiз, ән бiздiң не теңiмiз бопты? – деп, екi мұңды өз бастарындағы ауыр еңбек, өнiмсiз бейнет күйiн күңiрентедi. Құнанбайдың үлкен аулында малшы қатындарды, ас пен сауынды басқаратын қатал тоқал Айғыздың бұлар басына салған әлек бейнеттерiн шағады. Осы қара үйге жалғас үш қанат жыртық лашықта дәл осы кезде алыстан шырқаған әндi ести түсiп, Есбикенiң қызы Сақыш жыртық жабу үстiнде қырық құрау болған ескi көйлегiнiң тiзесiн жамап отырып, үн сала алмай, қыстығып жылайды. Бұйра шашты қайғылы басын қос тiзесiне басып, өзiнiң сорын шағып жылайды. Көп тiлегi де жоқ. Тым құрса анау кетiп бара жатқан кәрi кемпiр Иiстей ғана әншiлер үйiне барып, босағада отырып-ақ, сығалап-ақ, жабықтан баспалап-ақ, үй iшiн көрiп тұрып тыңдаса болар едi. Бiрақ, кеше Айғыз айтты деп, Қалиқа келiп, қатты тыйым салып кеттi. – Есбике күңнiң, Бәшiбек құлдың сiңiрi шыққан қызы жаман түйенiң жабуындай, жалбыраған қайыршы киiмiмен ақ үйлер жаққа келмесiн. Ән не теңi, шықпасын үйiнен! – деп кетiптi. Ән ауыл үстiнде самғап тұр. Бiрақ оны тақап тыңдай алмай, алыстан шөлiркеп, арманды боп жүрген тек Есбике, Баяндар ғана емес. Желi басында ертеден қара кешке бие сауған Бүркiтбай да қасындағы көмекшiсi бала жiгiт Баймағамбетке әр биенi саууға отыра бере ауыр-ауыр кейiстер, мұңдар айтады. Ақырын ғана қоңыр үнмен, бөгде бiреулер естiп қоймасын дегендей, жалтаң көзденiп айтады. Түксиген сары қасы бар, өткiр көк көздi бала жiгiт Баймағамбет, қарт Бүркiтбайдың мұңын соншалық ден қойып тыңдайды. – Ән салады! Күндiз-түнi ән салады. Сол жаз бойы қонақ болған әншiнiң жүзiн Бүркiтбай әлi көрдi ме десеңшi! Жоқ, жоқ, жоқ! Көруге мұршам кәнi! Құлқын сәрiден әкелiп байланған елу биенi күнiне он сауамын. Желi басына байлаулы құлынмен бiрге байланып, арқандаулы аттай күнiм өтiп келедi. "Ұлжан үйi қымызсыз болмасын, Айғыз үйiнiң сабасы толы тұрсын, қонақ үйде екi саба емiзiктеп тұрсын, Қалиқанiкi қымызсыз болмасын" деп-ақ құртты. Ымырт жабылғанша, өзiң көрiп жүрсiң, бұл ауылдың биесi ағытылмайды. Биенi ағыта сала шешiнуге мұршам жоқ, үйге бара жығылам! – дейдi. Алыстан ән шырқай түскенде, Бүркiтбай шала-шарпы естiп тоқтап қалады да, шелегiн көтерiп келесi биеге қарай жүредi. Баймағамбет, ноқталы құлындардың бiрiн апарып байлап, бiрiн шешiп әкелiп, енесiне жағыздырғанда, алыстан ән елесiн тыңдай түседi. Келесi сәтте, биенiң бауырына тағы кiре отырып, екi қолы жыпылдап, қос емшектi тартып жатып, тағы да өзiнiң ауыр мұңын айтып жатқан ашаң жүздi, қартаң Бүркiтбайдың шерiн тыңдайды. Жиырма жыл, табандаған жиырма жыл Бүркiтбай бие сауыпты. Шыр бiткен Бүркiтбай болсайшы. Айғыз бенен Қалиқа бiр тостаған қымыз жұтқызса, "құлқының құрғыр" деп, сұғын қадап тұрып, зәрiн қоса жұтқызады. "Атау кереңдi iшкiр, саумал iшсең жетпей ме, сауғаныңнан бұрын қымызды өзiң құртасың"– деп қақылдап тұрғаны. Мен босам, екi тiзем сары су, шор боп барады. Екi қолым, осы сауыннан, сарып болған қойдың аяғындай, әбден желге толып болды. Түнде жатқанда, аяқ-қолым қақсағанда таңды таңға ұрамын. Баймағамбет Бүркiтбайдың күндегi сауыншы көмекшiсi болмаса да, оның, қол-аяғының аурулығын бiлушi едi. Өзi адамға жаны ашығыш, бауырмал қалпымен Бүркiтбайға кейде ақыл айтып көмек еткiсi келедi. Қойсаңшы, тастасаңшы осы сауыны құрғырды. Басқа бiрдемесiн iстесең болмай ма, Бүке! – дейдi. Бүркiтбай күлейiн десе де, кейiстi жүзi жадырай алмай, тек ащы мысқылмен жымия түседi. Ой, байғұс бала-ай! Тастамаймын деймiн бе, бiрақ қайда барып, не кәсiп ете аламын. Балаларым, Бейсембай мен Ағай боса әлi жас. Өзiм басқа еңбекке, мынау тобан аяқ болған күйiмде, шор болған дiмкәс күйiмде неге жараймын? – дейдi. Ауылдан әлi де ән, әсем шырқау ән самғап келедi. Кейде үзiле жаздап, әлсiз баяулап бiр кетiп, кейде қайтадан қара үйлер жақ шетке, желi басына, бұлақ жағасына тағы шырқай жетiп, талай жанды әр алуан толқынға салады. Бiрден мұң, бiрден көздiң жасын, бiрден ауыр арман "аh ұруын" тудырады. Өзен жағасында қолау тайға мiнген қоңқақ мұрын, арық бала Байсүгiр тайының шоқтығына еңкейе жабысып, ауылдың сыртына тақап кеп, ән тыңдап тұрып қапты. О да бай аулдың сонау шетiндегi төрт қанат, тозған, құрым үйдiң қозышы баласы. Осы ауылдың баяғыдан бергi кедей көршiсi, қазiр құяң болып, жер төсекте сарғайып, инелiктей қатып жатқан қартаң ғарып Байторының баласы. Қозыға елең-алаңда кеткен бала, аузына ас та тимей, аш жүрсе де, ән тыңдауда аштығын ұмытып, тайының үстiне жабысып, ұзақ тұрып қапты. Ауылға келiп, тайдан түсiп, үйге тақап тыңдай алмайды. Ауылда қой жатыр. Қосақты қойдың арасында шелегiн көтерiп, ыстық күнге маңдайы шыжып сауын сауып, бүкшеңдеп жүрген қартаң шешесiнiң бойын Байсүгiр анда-санда бiр көредi. Ауылға келсе қозы жамырап кетедi. Олай болса, мұның кiшкентай басына одан ауыр пәле жоқ. Биыл жазда екi рет байқамай қозыны жамыратып алып, Майбасардан естiген сөгiсi, жеген таяғы да есiнде болатын. Қазiр қалың қозы Барлыбай суының жағасында тыныш жатқандай едi. Жамырамас деп сенген бала тайымен желi басына тақап кеп, әндi тыңдап тұр. Мөлиген күйде ұзақ тұрып қалды. Шаршау мен жалғыздықтан қажудың салдарынан, жас бала өзiн-өзi ұмытқандай. Түс пен ояудың арасында белгiсiз, ұзақ тұрыпты. Ән үнiнен басқа үндердi есiнен шығарып жiбергендей. Осы халде тұрғанда артына ақырып келе жатқан, ашулы, қатал үн шықты. Жүйрiк, семiз атпенен екпiндетiп, ақырып, айдын атып келе жатқан – тағы Майбасар екен. Әкеңңiң... Әнде басың қалғыр, сен сүмелекке де ән керек пе! Көзiңдi ағызайын! – деп ұзын жабық қамшысын иiре көтерiп келедi. Есi шығып, шошыған бала, оқыс қорыққаннан, ауытқып түсiп қала жаздаған едi. Жалт қарай бере, Майбасардың ашуының себебiн де көрдi. Әлгi бiр әзiрде өзен жағасында жайғасып жатқан қалың қозы, ендi өзендей ағып, көп үнмен маңырап ағып, ауылға тақап қапты. Ауылда қосақтағы қойлар да маңырап жатыр екен. Сол қозыны қарамадың, жамыраттың деп, зәрiн шашып келген Майбасар, Байсүгiрдi қамшымен тартып-тартып жiбердi. Аямай ұрған қамшы арқасын қылышпен тiлгендей тызылдатып өткенде, жүдеу баланың шошыған айғайы да, көзiнiң жасы да бiрге шықты. Ағатай-ай! Ағатай, өлтiремiсiң! – деп, тайынан домалап түстi. Майбасар балаға ақырып, ұрысып, тұқым-тұяғынан түк қалдырмай боқтап, аттың бауырынан алып сабап жүр. Құнанбай қажыға кеткелi бұл ауылдың үй iшi билiгi қатал, тәкаппар Айғызға ауысса, сыртқа ат үстi – "бас-көзi" Майбасар болатын. Ол, Құнанбай жоқта, малшы, құсшы бейбiтсiп, аяқсып кетпесiн деп, соңғы жылдар осы ауылдың жылқышы, қойшы, түйешi, биешi, қозышыларына шейiн, қоныс сайын бiр-бiр сабап шошытып, ығыртып жүретiн. Байсүгiр, сондай Майбасардың қырына биыл жазда мiне осымен үшiншi рет iлiнiп едi. Қозы жамырап кеттi. Баланы шыңғыртып сабап, атын борбайлап Майбасар әлi ақырып жүр. Ауылда қой сауып отырған Байсүгiрдiң кәрi шешесi, сабалып жатқан баласына жаны ашып, қолындағы шелегiмен, жан ұшырып жүгiрiп келедi. Баласын Майбасар тағы сабап жүргенiн үйде жатқан Байторы да естiп, тұра алмай дөңбекшидi. – Тiлеуiң құрғыр-ай! Қаршадай баламды тағы шырылдаттың-ау қан iшер Майбасар! – дейдi. Қозының жамырағанын Байторының сақ құлағы бағана сезген. Жас баласы "ұйқысы қанбай ерте кетiп, далада ұйқтап қалып жамыратты ма, не тайдан жығылып қалды ма" деп жатыр едi. Жаңа қатынының: "тағы сабады-ау ананы. Аттың бауырына алып жүргенiн қарашы Майбасардың қаршадай баламды, сорлыны, соры қалың бейбақты" деп, жүгiрiп кеткенiн де Байторы үйде жатып естiген-дi. Қой қотан ортасында қосақталмай, ауылдың осы қара үйлер жақ шетiнде, сыртында Байторы үйiне жақын жерде сауылып жатқан-ды. Ақ үйлер жағынан у-шу алыс босын деп, Айғыз, Қалиқалар қойды осы қара үйлер жақта сауғызатын. Сартөсек боп, жайдақ жердегi құрым шоқпытқа желiмдеп жапсырғандай боп жатқан Байторы өзiнiң ауруын бiр қарғайды. – Осы қу ауруды сенiң жылқыңның соңында, қар төсенiп, мұз жастанып жүрiп алмап па ем, Өскембай баласы! Шық түскен, боз қырау түскен күздiң қара суық түнiнде қораңның шетiнде, қойыңды күзетем деп алмап па ем! Қуарған Майбасар, ендi өзiмнен өтiп, қаршадай жас балама жеттi ме зәрiң? Менiң тұқымымнан тұқымыма жеттi-ау сенiң тозағың. Құдай – құдай емес, сен болдың ғой менi қырына алған қу құдай, шұнақ құдай! Тозақ отында күйдiрген, жолың болмағыр, Майбасар! – деп, иегi кемсеңдеп, қабағын тыржита, көзiн жұмып, бүктүсiп, өз басын, қос жұдырығына соғып, үнсiз жылап жатты Байторы. Айғыз бен Қалиқаның кәрiне қарамай, ән тыңдауға кеткен Иiс кемпiр қонақ үйлерге жеткен-дi. Бұл үйлер бар ауылдан бөлек. Ерекше сый қонақ күткен үйлерге ұқсайды. Төрт үйдiң арасында да кермелер тартылған. Алты қанат, кестелi үйдi ортаға ала жайғасқан бiр топ үйдiң бәрiнiң жанында үюлi ер-тоқым көп. Дағдылы еркек ер-тоқымдарынан көрi әйел мiнетiн қоқан ерлер молырақ. Кермедегi аттар жоғына қарағанда, бұл үйлердiң қонақтары қазiр емес, бұрын келгенге ұқсайды. Дәл осы үйлер тұсында тыста жүрген адам аз. Тек көп жерошақтың басында ғана әлденеше қазан асқан және үлкен сары самауырларды түтiндете қайнатқан үнсiз әйелдер көрiнедi. Жыртық киiмдi екi-үш тезекшi, қазаншылар жүр. Қонақшыл төрт үйдiң қазiргi сәтте үшеуi бос тұр. Барлық жұрт ортадағы үйде екен. Қалың елдi қасына жиған ән әлi шырқай түсiп, ырғала толқиды. Жерошақ басындағы асшыларға тақап қалған. Иiс самауырға тобылғы салып тұрған қызыл келiншектен: – Жаңа келiн, жас келiн ән салды ма? – деп сұрады. Келiншек: – Е, ән салды. Қорғанар деп пе ең? Айтқызбай да қоймас! – дедi. Иiс тамсана таңданып сөйледi. – Ана бәйбiшелер жақтырмай жатыр едi ғой. Ауылға келiн боп түспей жатып ән шырқамасын, тәйтiк болмасын!" деп, тыйып тастапты деп едi ғой. – Олар айтпа десе, мұндағылар айт дейдi. Еркiне қоймайды. – Айтса екен, айналайын. – Тағы бiр соның лебiзiн естiсек екен! Өзi де жiбектей есiлген кiшiпейiл ғой! – деп, екiншi кемпiр де қостады. – Бәрiнен де көршi-қолаңшыға қандай? "сiз, бiз" деп бауырыңа кiрiп, жылы ұшырап тұрады! – десiп, кексе әйелдер жаңа келiнге жақсы бейiл бiлдiрдi. Сол жас келiннiң күтушiсi, жаңағы қызыл келiншек Злиха өзi де сүйсiне түсiп: – Мiнезi сондай кiшiпейiл, сондай жақсы. Бiрақ анау үйлер "аспасын, шаңыраққа қарасын!" деп жазғырып жатыр! – деп, сыр айтқандай сыбырлап сөйлегенде, өзге әйелдер таңдай қағып: – Келмей жатып па? – Алда, күндес-ай! – Айтар, Айғыз бен Қалиқалар! – Есiл әсем келiн-ай! – дестi. – Бiрақ оларына пысқырған кiсi көрiнбейдi мұнда. "Айт, шырқа! Артықсығандар шенiңе iлесiп көрсiн! Iркiлме!" деп, күндiз де, түнде де айтқызады, қайта! – деп, Злиха сүйсiнiп, сықылықтап күлiп жiбердi. Келген әйелдер үй жақтан тағы шырқаған әнге оралып, солай басты. Бұл көршiлер әңгiме еткен "жас келiн", "әншi келiн" – Әйгерiм болатын. Қалың қонақ жиылған отау да соның үйi. Абай Әйгерiмдi осыдан үш ай бұрын ұзатып әкелген едi. Қазiр басында желегi бар келiншек қалың қонақ ортасында, Абай қасында отыр. Бұл екеуiнiң осы жолғы қонағы да өзгеше. Ол – өңшең қыз-келiншек пен бозбала. Жиын бастығы Абай болып қазiргi сәтте мына ауылдың өзге тiрлiгiнен оқшау бөлiнген бiр топ тәрiздi. Ызғарлы, қатал, жуан ауылдың шырқын әнмен, өнермен бұзып отырған топ. Сол үшiн бұл үйлердi сыртынан Майбасар, Айғыз, Қалиқалар шиқандай көредi. Алыстан жазғырып, аулақта кекетiп жүр. Осы үйлерге келем деген ауыл адамдарына зекiп, ұрсып, жолатпайды. Өз үйлерi сондай жиренiш, жаттық қоршауында тұрса да, кiшкентай ғана өнер аралындай болса да, оны елеген Абай жоқ. Жайлаудағы ең әншi, өнерлi жастарды жиып әкеп, соларға бар бейiлiн берiп отыр. Осындай ойын-сауық жиынның ортасында ең қадiрлi бiр топ қонақ бар. Шет елден келген қонақ. Бұлар – қазiр төрдiң тап ортасында, жағалай көрпе үстiнде, үлкен ақ жастықтарды шынтақтаған сал серiлер. Солардың iшiндегi ең көрнектiсi және бар жиынға қадiрлi, сүйiктiсi – мынау қос iшектi домбыраны безiлдетiп отырған орта бойлы, қызғылт жүздi, кең ақ маңдайлы, нұрлы жiгiт. Ол – Арқаға аты шыққан, бүкiл орта жүздi асыл саз, әсем әнiмен ұйытқан Бiржан-сал. Тобықты iшiне сонау алыс Көкшетаудан келген, сирек, сый қонақ. Өзi ақын, өзi әншi, өзi серi Бiржан. Үстiнде қара мақпал, кең, жеңiл шапаны бар. Омырауы ағытылған, "серi жаға", ақ көйлектiң сыртынан киген сарғылт түстi, қытайы жiбек кемзалы бар. Оқалы тақиясының жiбек шоғы ырғала түседi. Құйқылжыған әнiне қалың жиын қыбыр етпей ұйып, мүлгiп отырғанда, кербез әншi де, жүзiне бiр жылтыр майда рең бiтiп, нұрлана құбылады Баласы Қожағұлдың Біржан салмын, Жұртыма зияным жоқ жүрген жанмын. Кісіге өзім қатар бас ұрмаймын, Өзім ақын, өзім сал, кімге зармын... – деп бiр кетедi. Әншiнiң "Бiржан-сал" атты осы бiр әнi өзiнiң майда қоңыр, сырлы қоңыр сазымен бастала жөнелгенде, өзге көп жұрт iшiнде демiн тартып, қатып тыңдаған кiсiнiң бiрi – Абай. Қадiрлi ақын, құрметтi қонағына Абай қадалып қарап қапты. Ақ-қарасы әлi де айқын, таза, ұзынша көздерi өзгеше боп телмiре түсiп, шарасынан асып үлкейiп қарайды. Бiрақ қазiргi сәтте, кiрпiк қақпай қарағанмен, бұл көз, әншi жүзiн көрiп отырған көз емес. Ән мен өлең сөздi, өнерлiнiң өзiн түгел қосып, бiр бiтiм, бiр тұтас тұлғадай қиял суретiмен елестетiп, көрiп отырған көз. Ерекше әсерi бар күй менен аса ұнаған ән тыңдаған уақытта Абай сол сарын сөзбен қатар, өзге бiр дүниенi жарыса ойлап кететiн. Өмiр қиял суреттерiн, уақиға тасқындарын, жаратылыс, құбылыс толқындарын көрiп, соған шомып кетедi. Қазiрде, мiнi, белгiлi өр қиялы бар ән, iрi туысты әншiнi мынау ортадан бөлiп, жырып, аулаққа әкеттi. Шырқау алыс қияға әкеттi. Тұлғасы ерен, кең кеуделi асқақ үндi әншi, сахараның ғажайып бiр алыбы боп апты. Сол алып, өнер алыбы, Сарыарқаның ең заңғар биiгi Көкшенiң басына шығып тұрып, бар ұлан ұзақ Сарыарқаға, сахараның салқын бел, самал көлiне қонған елi-жұртына көз тастайды. Жуансып күштiсi, артықсып асқағы, күңiренiп көбi жүрген жон-жотаға көз тастап қоймай, үн қатады. Ән тiл қатады. Ескек, асқақ атойдай қып, зор кеуденiң алып күйiн азынатып төгедi. "Мен келемiн! Өнер әкелемiн! Танымай көршi, аңдамай бақшы! Сай-сүйегiң босамай, алпыс екi тамырың иiмей көршi!" деп, бас идiре ән төккенде, ән емес, нұр төккендей. Әлемнiң жүзiнен жауыздық зұлымдығын қуып әкетiп, қиялда болса да дүние бетiн, Арқа жүзiн сан сұмдықтан тазартып бара жатқандай. Ол ән асқақ есiп соққанда, Көкшенiң қалың сыпсың қарағайы – мынау әншi басындағы оқалы тақияның жiбек шоғындай болып, теңселiп барып, төгiле жапырылып, жол бередi, бас иедi. Арқаның қара түнi де мынау ақын үстiндегi қара мақпалдың бетiндей майда, мейiр түнi болады. Сонда ел жүзi де осы ақын жүзiндегi жылтырап көрiнген нұрға толғандай болады. Ел жүзiнде, қазiргi ақын түсiндегi, ән үстiнде езу тартқан жарастық күлкiдей боп, шат қуаныш күлкi көрiнедi Абай көзiне. Сүйткенде, үй iшiнiң iлесе сөйлеген, алғыс айтқан үндерi шығып жатыр екен. Ән үзiлiптi. Абай қиялы ғана үзiле алмай, аяқтап келген қалпы екен. Ол шарасынан шыққандай болған отты, ойлы көзiмен, әншi жүзiне әлi аңыра қадалып, қарап қапты. Абайдың тал бойы ұйып қалғандай, осы халiн елден бұрын сезген Әйгерiм, қасында отырып, күйеуiнiң тiзесiне сүйеген боп, шынтағымен Абайды сәл түрте қозғап қалып, ақырын ғана күлiп оятты. Абай ең алдымен селт етiп, Әйгерiмге қарап, ес жия бергенде, өзi де күлiп жiбердi. Бiрақ өңi құп-қу болған, күлген демi де дiрiлдеп шығады. Бұның өзiн жақсы бағып, жақсы ұғып отырғаны үшiн, сезiмтал Әйгерiмге сүйсiне қарап қалды да, ендi Бiржанға бұрылды: – өзге өзгеңдi не қылайын, Бiржан аға, – деп бастап, қонағына жаңа бiр қуаныш жүзiмен қарады. Ел ақтаған бiр ақын болушы едi. Тiлiн безеп, жанын жалдап, тiленшiлiкпен байды сауып, сөз қадiрiн сол кетiрушi едi. Үн түзеген бiр әншi болушы едi. Кiм көрiнгеннiң қосшысы. Әр кез, әр мырзаның қосалқысы. Ән қадiрiн түсiрiп, бiр атым насыбайдай, арзан етiп едi. Сен әндi босағадан өрлетiп, төрге шығардың, соныңа ғана қуанам. Осының-ақ қадiр-қасиетiңдi тануға жетiп тұр! – дедi. Бiржан құп тыңдап, өзi де сүйсiне көтерiлiп: – Шiркiн, айтушы мен болғанда, үнемi ұқтырушым сен болсайшы, Абай! – дедi. Әйгерiм де, өзге жиын да екеуiн дәл ұғынғандай, түгел қостап күлiстi. Таңертеңнен берi ортадағы кең дастарқан бойында үш жерден сапырылып отырған қымыз, аздан берi iшiлмей, iркiлiп қалған-ды, қазiр Ербол, Мырзағұл, Оспан үшеуi үш жерден құлаштай сапырып, сырлы тостағандарды қонақтарға қыдырта бастады. Ән толасы болғалы, үй iшi жапырлап, әр тұстан сөйлесiп, күбiрлесiп, күлiсiп жатыр. Абай жаңағы өз ойын аяқтатып тоқтатпақ боп: – Бай, бағлан боп, қадiрлi болмайды жiгiт! Өнерлi боп, сол өнерiн ұстай бiлiп, қадiрлi болады. "Өнерпаз болсаң – өр бол" дейдi, Бiржан аға. Жалқы бол, жарлы бол, ол кемшiлiк емес. Өнерлi ақын, асқақ әншi болсаң – ел көңiлiндегi мұңды айтып, көзiндегi жасты тыйсаң, сенен зор, сенен қадiрлi болмасқа тиiстi! – деп, Абай өз қасында отырған Әйгерiм мен iнiсi Әмiрге қарап, бiр түйiн тастағандай болды. Тобықты жасының бұл жиынындағы үлкенi, жiгiт ағасы боп қалған Базаралы күле сөйлеп, жауап қатты. Ол төрдегi сый қонақтардың қатарында отыр едi. Абайға қалжыңдап: – Осының бәрi рас, Абай. Жiгiт қадiрi өнерiмен өлшенсiн! – дедi, әдейi ойнақыланып, серпе сөйлеп. Пәлей! Мақұл-ақ! Ал ендеше мен ненi айттым?! Менiң айтқаным да, iстегенiм де, түгел Тобықты бәрiне танытам дегенiм де, осы ғана емес пе едi, сығыр-ау! Кедейшiлiгiме қарама, кiсiлiгiме қара демеп пе ем? Өй, тәйiр-ай, iшi терең жiгiт десем, сен де осындай үстiрт пе ең, Абай? Саған осыны, ұғындыру үшiн сонау Көкшетаудан, исi Арқадан тек Бiржан ғана келу керек пе едi? – деп назбенен, ойын пiшiнмен сақ-сақ күлдi. Базаралының ашық қалжыңы Бiржан бастаған бар қонақты да, өзге жиын жасты да күлдiрдi. Абай да күле отырып, iле жауап қатты: – Рас-ау оның, Базеке, бәрi рас! "кедейлiгiне қарама, кiсiлiгiне қара" десе, түгел Тобықтыдан сенi атау дұрыс. Бiрақ бiз өнердi айтып отырмыз. Бiр тайпа Тобықты деген елдiң жiгiтi екенiңiз рас. Жiгiтiмiз – сiз бен бiз, бiрақ бiз өнерлi жiгiтпiз бе? Сол өнерге келгенде сiз екеумiз – ел есiнде қалар не көрсеттiк, нендей үлгi шаштық? Қандай еңбек еттiк ортамызға?! – деп, Абай қатты үнмен шыншыл жүзiмен бiр сұрақ қойды да, аз үндемей жағалай қарап шықты. Ешкiм "мен өнер көрсеттiм", "еңбек еттiм" дей алмайтын сияқты. Сонан соң Абай Базаралыға көз тоқтатты да, баяу, әсерлi ғана үнменен: – Базеке! Сiз бен бiзден "жас буыным", "жаңа төлiмнiң басы" деп, ел үмiт қылатыны рас. Сiз екеумiздiң бiр өнер тастайтын кiсiдей, дәмелендiретiнiмiз де рас. Ал шынды, сырды айтайық! – дей бергенде, Базаралы көтерiле түсiп, күле отырып, көңiлденiп: – Бәсе, шын босын, сыр босын. Барыңды, шыныңды айт! – деп, ентелей түстi. Абай жауабы бiткен жоқ едi. Ол да қымызды көтерiп қойып, қыза түсiп: – Базеке! – деп қатаң үнмен тоқтата сөйледi. Базаралы сынай күлдi де, Абайға қадалып отырып, тосып қалды. – Сiз бен бiз дәметтiрдiк те, соның ар жағында берердi бергемiз жоқ қой. Тоны сұлу тұғырмыз ба? Жоқ ағызып жүрген жүрiсi бар, бiрақ өзiнен туар құлыны жоқ тұл бедеумiз бе? Сын мен есеп сонда емес пе? – дедi. Базаралы таңдайын қағып, басын шайқады. – Ондай сынды серт еткен Базаралы жоқ болатын. Бұл ойында мен жоқпын. Менде жоқты iздепсiң, оныңды Базаралы қайдан тапсын!? – деп, мойнын бұра күлдi де, жастығына жантая кеттi. Абай сұрағына жауап жоғын барлық жас ұғынған едi. Базаралы әншi де, ақын да емес-тi. Жұрт күлiп қана жайды ұқты. Абайдың сөзi Бiржан өнерiн сонша зор көтерiп, өз елiнiң бар жасына "бiзден бұл артық!" деп отыр. Осыны жалғыз намыс ойламай, соншалық кең, жақсы көңiлмен айтып отырғаны Бiржанға жаңа бiр ой салғандай болды. Ол тағы да домбырасын бiраз бебеулетiп, желдiртiп алып кеп, "Жанботаны" шырқап кеттi. Жастар бұл әннiң неден туғанын Бiржанның қай жарасын ашатынын бiлушi едi. Ол, Бiржанды жаңа Абай айтқан "бай, бағлан" дегендердiң бiрi сабап күйдiргенiн ашық айтқан ән болатын Жанбота, өзің - болыс, әкең - Қарпық. Ішінде сегіз болыс шенің артық. Өзіңдей Азнабайдың поштабайы, Қолымнан домбырамды алды тартып. Тартса да, домбырамды бергенім жоқ, Есерді поштабайдай көргенім жоқ. Қамшымен топ ішінде ұрып еді, Намыстан, уа, дариға, өлгенім жоқ. Жанбота, осы ме еді өлген жерім, Көкшетау боқтығына көмген жерің? Кісісін бір болыстың біреу сабап, Бар ма еді статьяда көрген жерің? деп қайырды. Мұң айтып, күйiк шағу, "сен менi елден асқан десең менiң кеудемдi осындай ыза, намыс дертi басқан. Жуан содырдың қамшы соққысы басқан!" дегендей. Бұл саналы көңiлдiң шер шеменi едi. "Жетiскендей көресiң қарық боп жүрген Бiржан қайсы екен?" дегендей. Абай Бiржанға жаны ашып, жұбату сөйлемек боп: – Сонау Жанбота, әне бiреу Азнабай ма әмiрлi, кәрлi дегендерi. Бай, бағлан дегенi? Солардың сол айуандықты тоңмойындықпен етiп отырса да, дәл жаңағы Бiржан ағамның " Жанбота "әнiнен соң" бота "түгiл," бұта "құрым болмай, жапырылып, тапталып қалған жоқ па? – деп, тағы бiр түкпiрлi алыс ойға кеткендей сөйледi. Азнабайлар мынау жерде бүгiн ғана азнайтын шығар. "Мен жер құдайымын" дейтiн шығар. Бiрақ ертең олардан iз де, тозаң да қалмайды, қалмасы хақ! Сонда тек Сарыарқаның атрабынан, Атығай, Қарауыл, Керей, Уақтың шежiресiнен өзiңнiң ғана атың қалады. Және сол Азнабай жауыздың, Жанбота жуанның бетiне соққан соққың қалады. Кейiнгi нәсiлдi олардан жирентетiн ұят таңба, шақпақ таңба боп қалады. Қалады сол, не қыласың, Бiржан аға! – дедi. Бұл сөздердi жиынның бәрi ұқпаса да, естияр жағы түгел қостағандай болды. Әсiресе, төрде отырған аға жастар – Базаралы, Жиреншелер құптай жөнелдi. – Аты қалған деген сол емес пе, осы мына отырған өңшең әншi болам деген жалынды жас екi айдан берi ерiп жүрiп, Бiржан әнiн үйренген екен. Ендi сол алғанын әсте ұмытар емес. Әндi ұмытпаса, айтушысы, үлгiсi Бiржанды ұмытар ма? – деп Жиренше, осындайда көрiнетiн зерек ұғымталдығымен жаңағы Абай сөзiн iлiп алып, дұрыс өрiстеттi. Сонымен iлес, өз сөзiне дәлел болсын дегендей, Әмiрге қарап: – Мiне, мынау Әмiрдiң Бiржаннан артық дейтiн өнерлiсi бар ма екен? – дедi. Жұрт көзi тегiс Әмiрге қараған едi. Ол ақырын тыңқылдатып, өз домбырасына Бiржан үйреткен "Жиырма-бес" дейтiн әндi салып отырған. Бiржан жас жiгiттiң жүзiнен жақсы бiр шабыт көргендей боп: – Басып жiбершi, кәне, осыған! – деп, аға бұйрық еттi. Әмiр iркiлген жоқ. Ақ сұр жүзi тек бiраз толқына түсiп, шырқап кеттi. Үнi жiңiшке, таза, сәндi екен. Бiржанның өзi үйреткен нақыстарын зор ықласпен, дәл шығармақ боп, ынта салып айтады. Сөзiн де әнiмен бiрге, қызыға сүйсiнiп, Бiржаннан ұққан. Жаңа замандарда Зiлқара шығарған әсем "Жиырма-бес" Тобықты елi естiмеген толқыны, сәнi бар, нағыз тамыр бойлар ән едi. Сөзi де жас жиынға жалын тастағандай болатын: Беріп кет сақинаңды, мыс та болса, Жүрейік күліп-ойнап, қыс та болса. Шеш дағы етігіңді, байпақшаң кел, Көрейін өз сорымнан, ұстап алса... – деп еркелене ырғалып кеткенде Базаралы жастықтан басын жұлып алды. Сұлу жүзiне ыстық бiр тасқын қан ойнап: – Алда, айналайын осы қыз-ай! Жаудыраған қара көз қалқатайым, көрермiн бе сенi, кермеспiн бе мен бейбақ! – деп, үйдiң iшiн ду күлдiрдi. Бiржан Базаралының жүзiне тiлеулес, дос ажарымен қарап: – Базеке, о не дегенiң! Көрермiнбең не? Қасында-ақ отыр ғой Балбала боп, сол қара көз! – дедi. Базаралының өз қасында отырған, сұлу бойжеткен – Балбала атты көршiсi бар-ды. Бiржан сөзiнiң тұсында Базаралы оқыс жарқ берiп: – А, астапралда, солай ма едi? – деп, әдейi ойнақыланып, құбыла берiп, Балбалаға қарай қалды. Бұл қарасы томағаның астындағы саңлауынан сығалап, дәл қасынан, тұғырының түбiнен өтiп бара жатқан мысыққа қараған қыран шегiрдiң қарасындай едi. Жұрт онысына да күлiп, сүйсiнiп қалғанда, қырындау отырған Балбала да жалт етiп, Базаралыға бiр қарап қалды. Ажарлы сұлу қара көздерiн қырын отырып, төңкере қарады. Үлкен көздерге жарасатын бiр қиғаш қарас болатын. Өңiне де ұяла қысылған әдемi жұқа қызғылт қан соқты. Тартымды назы бар жандай боп, кiшкентай ғана қабақ шытып, үнсiз ғана езу тартты. Аппақ сұлу тiстерi көрiне түсiп, қайта жасырынды, Базаралы Балбаланың көзiмен көзi кездескенде, жазығын мойнына алып, тәубеге келгендей болып, бiрақ сол халiн, соншалық бiр талантты артисше, әдемi қып баппен ойнап бердi. – Тәубе! Тәубе! Күпiрлiк екен айтқаным... Түф, түф, түф, – деп түкiрген белгi еттi. Балбала жаққа бас ие бердi де, тез жалт етiп, жұртқа қарап: – Отыр екен, бар екен қалқаларым! – деп, әр жердегi, әр сұлу қыз-келiншекке жағалай қарап өттi. Бiржан да Балбала қысылып қалмасын деп және өзгелерiнiң көңiлiне келмесiн деп, Базаралыны қостап, iле жөнелдi. – Ән де бiледi, айтса тiлi орамды, шырқаса үнi балдай. Тәрбие-тәлiмiмен жiбек талдай, отыр ғой мiне жақсы шәкiрт, жақсы iнiлерiм! Бiржан "қыздар", "қарындастар" деген сөздердi әдейi айтпады. Ол сөздердi әдепсiздеу, тұрпайылау көрдi. Және әдейi аға боп, бауыр тартып сөйледi. Осында отырған бiрнеше өнерлi, көрiктi жас әйелдерге жағалай көз тастап өттi. Аттары аталмаса да зор құрметпен еске алғандары – өзi мен Абайды, Базаралыны айнала қоршап отырған – Балбала, Керiмбала, Үмiтей, Әйгерiмдер болатын. Мағыналы сөз қатып, одан да мағыналы жүзбен Бiржан көз салғанда, барлық жаңағы жас әйелдердiң шыншыл, сезгiш жүздерiне жағалай дауылдап, шапшаң толқын, жеңiл қызғылт нұр жүгiрдi. Бейне бiр таң сәскеде түңлiктi ашып жiбергенде, шаңырақтан күн сәулесi түскендей. Сол кезде батсайы шымылдық, дүрия көрпе, манат мақпал тұскиiздi күн сәулесi қуанта бiр ал гүл қаққызып, жағалай сәулелендiрiп, жайнатқан тәрiздi. Жас әйелдердiң Бiржандай әз ағадан, әсем өнерпаздан естiген мақтаулары да сондай әсер еттi. Үй iшiнде сыңқыл-сылтың да, мәз қошемет те қатар қаулап, әзiл мен жарастық көп естiлдi. Сыпайы сыйластық ажарлары, өнерлi жастар мәжiлiсi реңдене түскендей. Абай мен Әйгерiмнiң бұл жолғы қонақтары шынында Тобықты жастарының ең бiр өнерлi, нәрлiсi болатын. Осыдан екi күн бұрын осы Құнанбай аулы отырған Барлыбай өзенiне Ырғызбайдан, Торғай-көтiбақтан және Жiгiтектен, одан арғы Бөкеншiден көп қыз-келiншек, жас жiгiттер әдейi шақырылып, арнаулы қонаққа келген-дi. Абайдың қасында отырған – iнiсi, жас бозбала Әмiр Құдайбердiнiң баласы. Ол өз нөкерiмен келгенде, Үмiтей сұлуды ерте келген. Базаралы қасында отырған Балбала – Әнет қызы. Ол да бiр топ қыз нөкерiмен әдейi шақырылған. Бөкеншiден Сүгiр баласы Әкiмқожа мынау. Ол өз қарындасы Керiмбаланы ертiп, Жiгiтектен Базаралының әншi, серi iнiсi Оралбайды ала келген. Сол жастың бәрi де өнерқұмар және тегiс жақсы әншi. Олар Бiржанды бұл жолы ғана көрген емес. Осы күндерден екi айдай, бұрын Тобықтының шетiне келген Бiржанның хабарын Абай естiп, алдынан Әмiрдi жiберген-дi. Абайдың ең бiр қадiрлес ағасы Құдайбердi жастай өлгенде, содан жетiм қалған бес баланың ортаншысы Әмiр болатын. Құдайбердi өлерде, Абай оған: "балаларыңды әке орнына бағу қарызым болар" деп, "жетiмдiк көрсетпеспiн" деп ант еткендей болатын. Айтқанындай, Абай содан берi Құдайбердi балаларын өзiмен туысқан Оспаннан да, өз балаларынан да қатты еркелететiн. Ал Әмiр болса, сол балалар iшiндегi әншi, өнерлiсi боп келедi. Ерке, серiлiгi де бар. Өзiнде шалқып, серпiп шығарлықтай бiр шығым бар, дәмелi жас. Аса тiлеулес ағасы Абай оның алдынан шықпайды.және ешкiмге бетiн де қақтырмайды .. Сол Әмiрдi Бiржанға құр шақырушы етiп жiбермеген-дi. "Бар, көр. Шын өнерлi, қызықты болса, елге әкел. Еркiмен көсiлтiп, ойын-сауық ет. Жас буын өнер үйренсiн, үлгi алсын. Мен көмекшi болармын деген. Әмiр Бiржанмен ел шетiнде кездесiп, екi-үш күн бiрге болып, өз ортасына шақырып қойып, өзi үй тiктiрмек боп және сал жөнiмен, баппен қарсы алмақ боп, алдымен келген. Аялдамастан Абайға кеп, өзгеше бiр қызғын жайын көңiл мен жүзден танытқан. Абай содан соң-ақ Бiржанды әуелi Әмiрдiң қонағы етiп, Құнанбайдың осы үлкен аулына әдейi келтiрткен-дi. Содан берi екi ай өттi. Бiржан Әмiрге ғана емес, Абайға да ерекше ұнады. Екеуi ескi мұңдас достай кездесiп, тез табысып кеттi. Абай осы бүгiнгiдей етiп өз аулына Тобықтының әншi, күйшi жасынан жiгiт-желең, қыз-келiншегiнен талайын, талай рет жинаған. Бiржанға оларды танытып, оларға ақын әншiнiң қасиет қадiрiн танытып, көп қызық мәжiлiстер құрған. Өздерi әнiн үйренiп, сыйластық, құрметтестiкке жеткен соң, көп ауылдардың жастары Бiржан мен Абайды өз ауылдарына шақырып, үзiлмеген ұзақ сауық күн-түндерiн өткiзген. Бiржандар Әмiрдiң, Үмiтейдiң де қонағы болған. Сүгiрдiң әншi қызы, сәндi бойжеткен Керiмбала мен Әкiмқожаның қонағы боп, ол меймандос ауылда да көп сый көрген. Одан қайтыс жолда Базаралы, Оралбайлар Жiгiтек iшiнде көп күндер қыдыртып, қонақ еткен-дi. Бөкеншi, Жiгiтек жастары үнемi бiрге араласып, айрылыспай күтiскен. Сонымен, қазiр Бiржандар қайтатын шақ жеткен соң, Абай осы тұрған төрт үйдi әдейi қонақтарды шығарып салу тойына арнап тiккiзген. Ендi бүгiнгi түстiктен кейiн, кешке қарсы көп қонақ атқа қонбақшы боп отыр. Үйткенi ертең Бiржандар елiне қарай аттанбақ. Соның алдында "сый қонақтар бiр кеш көпшiлiксiз болып, тынығып аттансын" деп, Абайға Базаралы, Ербол, Жиреншелер айтқан-ды. Абай да соны мақұл көрген. Сүйтiп, бұл мәжiлiс жаздай асыл аға, үлкен ұстаз болған Бiржан мен Тобықты жасының айрылар мәжiлiсi едi. Сол себептi жаңағы Әмiрдi "Жиырма-бестен" сынап тыңдағандай, өзге әншi жастардың бәрi де бiр-бiр жаңа әнмен өз өнерiн көрсетпек керек. Әмiр айтқаннан кейiн, әлгi қалжың әзiлдер басылған соң, домбыраны Оралбай бiраз күйлеп кеп, қасында отырған Керiмбаланың әнiне жетекшi болды. Керiмбала Абай үшiн ыстық, ескi көздей болатын. Жас қыз кезiнде Абай мен Тоғжан арасындағы жалынды сырдың азды-көптi куәсiндей болған. Содан берi ер жетiп, бойжеттi. Және белгiлi қонақшыл ауылдың ерке, еркiн қызы, Бөкеншi, Жiгiтек ортасының жалғыз аяулы қызығы есептi, боп, көпке шейiн ұзатылмай келедi. Аулының сауығын, жастығын сақтаған, сәндi, мiнездi қыз ағайын аялаған жас болғандықтан, Сүгiрдiң өзi де, әсiресе мына Әкiмқожадай серiлiк, сауық сүйген балалары да мұны Қаракесектегi қайнына әлi бере қоймай, сақтап келе жатқан. Керiмбала бұл күнде осы үйдегi Тобықты қызының iшiнде, оң жақта ең көп отырғаны. Бiрақ ауылдың, ата-ананың, өзiнiң де қадiр-қасиетiн кетiрер жаманаты шықпаған. Сүгiрдiң ұзатпай сақтауына мұның осы ерекше мiнездiлiгi де себеп болған. Шошақтау боп бiткен үлкен қой көздi, ақ қызыл жүздi, қалың шашты Керiмбалада саналы қайрат бар, ұстамды, сырлы салмақ бар. Сонысымен ол әрi сәндi, әрi өзгеше бiткен сұлу. Керiмбала да Бiржаннан өзi сүйiп ұққан әнiн айтты. Ол да Тобықты iшiне Бiржан әкеп үйреткен бұрынғы бiр ән. Бiржандай көп әншi, ақынның айтуынан өтiп, сырланып жеткен, атсыз бiр әншi шығарған – "Қарға" деп сөзi кеттi. Бүгiнгi әншi, өнерлi жастардың бiрiне бiрi көрсетiп жатқан құрмет, ғиззат, сый-сұхбат арасындағы нәзiк жарастық күйi болды. Бiржан мен Абай үлкен iлтипатпен тыңдасып едi. Керiмбаланың осы әнiне орай қып, Оралбай да бiр кербез әнге шырқай жөнелдi. Оның әнi – "Гауhартас". Ән зор дауысты, сұлу пiшiндi, ақ құба жiгiт айтқанда, жаңа сыр тапқандай. Әсiресе Оралбайдың айтуында сол өзi суреттеп отырған "шолпылы" сұлуды нағыз ынтығындай сезiну бар. Жан тартып, демiн, лебiн сезiп отырған ыстық жалын бiлiнедi. Жұрт Оралбай әнiне қатты сүйсiнiп, аласұрып, тоя алмай қапты. Бiржаннан бұрын Керiмбала бұрыла қарап, сүйсiне күлдi. Көп сақиналы, үлкен бiлезiктi аппақ қолын сәл көтере түсiп, жiгiтке сыпайы тiлек еттi. Тағы бiр ауыз! – деп едi. Оралбайға: – тағы! Тағы! – деп Бiржан да ықласпен айтты. Әншi алғашқы қайырмасының аяғын үзбестен iлгерi өрлеп, тағы да сәндi үнмен шабыттанып, толқытып кеттi. Жiгiт ерке тiлек айтады. Дос жүрегiне сенедi. Ынтыға тұрып еркелейдi. Күн көзiнде керiлiп еркеленген жас тағыдай өз отына, оның отына да қуанып сенедi. Онсыз жас жiгiттiң қуанышы қуаныш па? Еркелет те еркеле. Жалынмен жалын ойнап, жарасып қосылсын. Бар жиын, әсiресе Базаралы, Жиренше, Абайдай аға жастар шiмiркене түседi. Ақ қызғылт рең Керiмбаланың да жүзiне бiр толқын соғады. Ақырын ғана көркем сыңқыл әсем үнмен Әйгерiм күлiп, қызарады. Аппақ, кесек ақ тiстерiн сұлу қызыл ерiндерi аша түсiп, қайта жасарып, Балбала езу тартады. Өз қасында отырған шабытты әншi, көрiктi құрбысы – Әмiр жасқа көз алмай Үмiтей қарайды. "Осы жас-ау! Сондай еркелiктi батыл айтатын, жарастыра айтатын жас, осы Әмiр-ау!" дейдi iшiнен. Тоңазыта дiрiл қақтырған бiр толқынға бой бергендей. Ақша маңдайлы, кең сұлу жүздi Үмiтей, ашық үнмен сыңқ-сыңқ етiп, үй iшiне естiрте күледi. Ән, домбыра кезегi қыдыра жағалап осы Үмiтейдiң өзiне келгенде, о да iркiлмей "Баян-аулыны" бастады. Әмiрдiң домбырасы қостай ередi. Қоңыр ғана, ақырын ғана тартса да, шынында, бүлiне бебеулеген, тiлеулес, үндес бiр күй бұралады. Үмiтей бұл әннiң сөзiн арманды күдiкпен, аса бiр құпия сыр етiп айтады. Сондықтан осынау сөз, саз бұрын емес, дәл осы арада ең алғаш айтылғандай болады. Бiр туған айдай, қылдай нәзiк, бiрақ емеурiндей анық сыры бар. Дәл көңiлдiң өз үнi боп шықты. Соны кәмшат бөрiк, алтын сырғалы, ең сәндi киiмдi сұлу қыз айтты да, жүзiндегi әншейiндегi жұқалау қызылынан айрылып аппақ тартты. Оң жақ бетiндегi әдемi қап-қара меңi айқындап барып тоқтады. Мұны да үй жиыны үнсiз мейiрленiп тыңдап едi. Үмiтей үзiлiп, ақырындап, бәсеңдетiп кеп, "ендi осымен тоқтадым" дегендей етiп, бетiн жарқ еткiздi. Есiктен төрге дейiн ентелеп отырған, тұрған жиынға қарап, тағы да ашық үнмен сыпайы күлiп жiбердi. Ол осылай өзi айтып тоқтасымен, дәл қасында оң жағында отырған жас келiн Әйгерiмге бұрылып: – Ән жағалап әншiсiне де кеп қалыпты-ау! Сонымен, кәнi, ендi өзiң айт! – дедi. Үй iшi осы әзiлмен iлес тегiс Әйгерiмге қарады. Есiк жаққа бағана кеп орналасқан шеткi үйлердiң қартаң әйелдерi де ентелей түстi: – Келiн, келiн айтады! – десiп, күбiрлесiп үн қатысты, Әйгерiм әнiне де Әмiр домбырасы жетекшi боп, төменгi пернелерден безек қағып, "жүр-жүрлеп" тұр. Әйгерiм Үмiтейге қарап, қысыла қызарып: – Қой қалқам. Қой, лайығы жоқ – деп, тартынып қана ақырын күлiп едi. Сенiң де кезегiңнен қалатын жөнiң жоқ. Тым құрыса ауылдың алты ауызы болсын! – деп Абай емеурiн жасады. Өзi де ықласпен тыңдайтын шырай көрсеттi. Бiржан, Базаралылар да, Балбала, Үмiтейлер де Әйгерiмнiң аса нұрлы жүзiнен көз алмай қарап қапты. Бұның жас сәулелi жүзiнде кiшiлеу қара көзi әсiресе, естен кетпестей. Аса сыпайы қарайтын ойлы, нұрлы көзiнде бөлек бiр шұғла бар. Жаңа жеткен жастық, тазалық шағында, ақ жүздi, сұр жүздi қара көз әйелдерде оқта-текте кездесетiн осы шұғла, кейде қоңырқай көлеңке реңденiп, көзiнiң астына ұялап тұрады. Кiрсiз, мiнсiз тазалықтың, нәзiк жастықтың шақ қана бiр дәуренi сақталып тұрып, кейiн ұшып кеткендей – өшiп кететiн бiр нышаны едi ол. Қара көз сұлу көп болса да, бұл бiтiм, қасиет анда-санда бiреуде ғана болатын. Абай Әйгерiм жүзiндегi осы бiр, өзгенiң бәрiнен бөлек нысанаға әр кезде көп қадалып, қызығып қарайтын. "Ұялы қара көз", "нәркес көз" деп осыны айтса керек" деп, iшiнен ойлаушы едi. Сондайлық нұрлы, шұғлалы көзi төрдегi Балбалаға қарап, Әйгерiм ән шырқады. Мұның айтуында ең алғашқы ұзақ "ахаудың" өзi де нақысты ырғақтай. Жас жарына көлденең қарап отырған Абай тағы да Бiржан ән салғандағы сияқты, өзгеше сезiммен толқып, тағы бiр жақсы созылған өмiр-сурет дүниесiне шомып кеттi. Ал, бидай, саған айтам гигайымды... Арғы сөзi Абайдың құлағына кiрген жоқ. Барды айтып жатқан сөз емес, әуен мен үн. Көп күмiс қоңырау сән түзеп, бiр үн сала ма? Әлде нендей ғайып тектi ақ қанатты асыл зат көк жүзiнде күнге шағылыса ма! Күмiс сыбдыр нұр шашып, сырлы аспанға, мәлiмсiз сапарға серiкке шақыра ма? " бершi сараң, сырдаң бойыңды! Түйiлiп қалған жүрегiң, тартынып қалған, ашылмай тығылған жан сырың бар. Ашшы соныңды! Өрге, өнерге шақырайын бар үнiммен. Иықтан басқан зiлден мынау дел-сал күйден өтшi! Сонда... Сонда осы толқынды торғын желек астындағы жас сұлудай, жанындағы жарындай, осының нәркес көз, бұлбұл нақыс үнiндей, ақ тамақ ал гүл жүзiндей жас жарастық, жарқын өнер төгiлер едi өзiңнен! Шықшы iркiлмей, бұқпашы баяу! Менi де елiктiр, өзiң де өрлеп желiкшi, желпiншi! Мынау нәзiк қоңыр сәулелi көлеңке сияқты қорғалақ асыл өнерiңдi ашшы!" дейдi. Жұртқа қарап шырқаса да, Абайға арнап наз тiлек тастап отыр. Ән үзiлiптi... Абай Әйгерiмнiң жүзiне: "ақ жұмыр иегiң неге қозғалмай қалды? Жұқалаң, сұлу, қып-қызыл ерiндерiң неге жаңағы назыңды қайталамайды? Кiршiксiз, аппақ, мiнсiз сұлу тiстерiң неге iш қайнатқан қатарын жасайды дегендей, ұзақ сұрақпен қадалып қалған екен. Әнi тоқтаған Әйгерiм күлiп қана қымыз ұсынып, Абайды тағы өзi оятты. Абай қымыздан қолын тартып, тостағанды алмай тұрып, қабақ шытып барып, қалпына келдi де, ұзақ созып: – Япыр-а-а-ай! – деп, күлiп жiбердi. Ұсынған қымызды алмаған күйеуiнен Әйгерiм қысылып, қызарып, ұяң күлiп отыр едi. Абай соны ендi тез аңғарып барып, оның қолындағы тостағанды да бассалды. Және екiншi қолымен келiншегiн құшақтай қошеметтеп, торғын шәлiсiнiң сыртынан құрметтей сипады. Есiк жақтағы бағанағы Иiс кемпiрден бастап, барлық қартаң әйелдер: – Айналайын келiнжан, өркенiң өссiн! – Құдай көңiлiңдi өсiрсiн. – Осы әнiңмен, осы сәнiңмен өт жалғаннан! – дестi. Соңғы алғысты Иiс айтып едi. Абай елең етiп, Иiске қарады да: – Апырмай, мына Иiс шешем алғысы қандай жақсы едi! Әмин дешi, Әйгерiм, осыған! – дедi. Әйгерiм аса бiр сыпайы алғыс жүзiмен Иiске қарап: – Әмин, әже! – деп, өзi кейiнiрек қағылды да, Иiс кемпiрдi қасына шақырып ап, қымыз ұсынды. Әйгерiм әнi Бiржанды да ұйтқандай. Ол қошемет болар деп, сыртына сыр шығарған жоқ. Тек Жиренше шыдай алмай, қозғалақтап: – Жаным-ау, Әйгерiмнiң үнi осы қызыл көмейiнiң үнi ме, жоқ бейiс үнi ме? – деп үй iшiн күлдiргенде, Бiржан ақырын ғана Базаралы жаққа үн қатып: – Ән салса, Әйгерiм ғана салсын да! – дедi. Шыншыл өнерпаз өзге жастармен қатар, өзiн де аяған жоқ. Үй иесiнiң әнi ас алдындағы тойтарқар үнi есептi болды. Ас пiскен едi. Жиын серпiлiп, есiк жақ астан хабар алып, шығыса бастады. Қонақтар да осы орайда желпiнiп келмек боп, есiкке беттедi. Әйгерiм тұрып, қымыз ыдыстарын жиғызуға белгi бердi. Дәл осы кезде, есiктен шығып жатқан қонақтарға қарсы жүрiп, сығылыса кiрген Қалиқа, Абайға жақындап кеп: – Телғара! Қалқам, сенi апаң шақырады! – дедi. Абай Әмiр мен Оспанға, Әйгерiмге қарап: – Мен бөгелiп қалсам, тоспаңдар! Қонақтарға ас бере берiңдер! – деп, шығып кеттi. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|