Абай жолы. 1 кітап



жүктеу/скачать 7,5 Mb.
бет8/70
Дата06.05.2023
өлшемі7,5 Mb.
#176199
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   70
Байланысты:
Абай-жолы


I
Құдасының аулына Ұлжан отыз шақты кiсiмен келген. Алшынбай бұлар келер қарсаңға мол сулы, кең бiр жазыққа кеп қонған екен. Қазыбектiң өзiнен тараған ауылдар, көршi туысқандары бар, барлығы қырық шамалы ауыл осы жерге сiресе қоныпты.
Қонақ келетiн болғандықтан, бұл өлке биелерiн де жылдағыдан ерте байлапты.
Дағды бойынша Ұлжан бастаған үлкендер құданың аулына күйеулерден бiр түстiк бұрын келiп түстi. Ұлжан қасына әйелден Қалиқаны, күтушi келiншек Қатшаны алған едi. Еркектердiң үлкенi – қазiргi бас құда – Ызғұтты. Содан басқа, әлденеше ақсақал, әншi жiгiттер, атшылар бар.
Абайдың қасындағы жас жiгiттер саны он екi. Мұның көпшiлiгi Ырғызбайдың жастары және күлдiргi Мырзахан, атшабар Жұмағұл. Жақын туысқаннан Тәкежан бар. Осы топқа Абай өзi шақырып Ерболды қосып алған. Жетi-сегiз күндiк жол бойында Абай мен Ербол үнемi жұбы жазылмай, бiрге болған.
Ұлжан Алшынбайдiкiне көп қазына әкелдi. Келген жылқы, түйеден басқа, жыртыстың бұл-матасының өзi екi үлкен атанға артылып келiп едi. Оның iшiнде келiнге жасау тiгiлетiн батсайы, мақпал, манат, дүрия, шағи бөлек салынған. Бiрер сандық осы қымбаттарға толы болса, өзге теңдерi құда-құдағилар сыбағасы. Шапан, кемзал, көйлек, шаршы. Және толып жатқан ырымдар бойынша төленетiн сый-сипат.
Қалыңмал басы Алшынбайдың өзiне арналған кесек күмiс бесiк жамбы. Бұл iлу деп аталып едi.
Екi жаққа да мәлiм iлу киiтке орай.
Осыдан он жыл бұрын Алшынбай аулына Құнанбай кеп құда түсiп, Дiлдәны Абайға айттырған уақытта, бас құда Құнанбайға киiт деп, Алшынбай аулы күмiс тартқан. Ол күмiстiң аты - тайтұяқ, мына бесiк жамбыдан кiшi едi. Тегiнде есептесiп келсе, әдет бойынша, iлу мен киiт құн жағынан қаралас болатын. Бiрақ Құнанбай оны есептемей, Алшынбайға өз бергенiнiң дәл өзiн жiбермептi.
Құда, құдағи келген күнi түнде-ақ барлық кең жазық сый құдалардың қандайлық, мырзалықпен келгенiн бiлiп қалған. Сол түннiң өзiнде Алшынбайдың барды аямай, мырзалыққа мырзалық орай етiп көсiлетiнi мәлiм болған. Құдағи мен күйеулерге арналып, үш үлкен аппақ үйлер оңашарақ тiгiлген екен.
Сол үйлердiң қонақасысы: қысырдың семiз тайынан, құнан қой, ту қойлардан, үйiткен марқадан басталды. Алшынбай Ұлжан отырған үйдiң есiгiн аштырып, тысқа семiз асау құла тайды көлденең ұстап тұрып, қонақтардан бата тiлеттi.
Абайлар Алшынбай аулының тұсына бiр шақырымдай жер қалғанда, иiрiле тоқтасты. Ендi тобының iшiнен Тәкежан, Мырзахан сияқты жасы үлкенiрек жолдастар бөлiнiп, хабар айта кеттi. Абай мен Ербол және үш жiгiт аттарынан түсiп, қарсы алушы қыз-келiншектердi тосып қалды.
Осыдан осылай толып жатқан күйеу дәстүрi басталатынын мойынға алып, Абай Ерболға:
– Осы үйлену деген ата-анаға да, жастардың өзiне де қуаныш қой. Солай емес пе? Ал ендеше сол қызығына жеткенше күйеу мен қалындықтың жолына ырым-жырым, әдет-дәстүр деп неше алуан құбыжықтар қоятыны несi?– дедi. Ербол бұған күлдi.
– Рас айтасың, құбыжық екенi рас. Дәл осы қазiр кiм келедi? Қандай асау жеңгелер екен, не бұйырар екен деп, мен де үркектеп тұрмын!
Күйеу қасында қалған жiгiттердiң бiрi Жұмағұл атшабар. Ол өзi әлдеқашан үйленген. Мұндай қиындықтың талайын көрiп өткен. Абай мен Ербол жол көрген бiреу керек деп, мұны ылғи басщы боп отыруға лайықтап, өз қастарында ұстайтын боп едi.
Жұмағұл ауыл жаққа қарай түсiп:
– Әлi тұра тұр, басыңда үкiң жоқ деп қиғылық салады! Тымағыңды көзiңе кимесең, жақтан да ұрады. Екеуiң бе? Ербол екеуiң талай құқайды көресiң.. Не қыласың, тек ұсына бер!
Басқа үкi тағу – бар күйеудiң әдетi. Ол ғана емес, қызыл манат шапан мен биiк өкше етiк киiп, елден ерекше ұзын төбе тымаққа үкi тағып алу, бұл өңiрдiң бар күйеуiне жол болатын.
Абайға ауылдан шығар жерде Зере, Айғыз сондай киiмдердi әзiрлетiп ұсынған-ды. Кәрi әже әшейiнде Абайдың дегенiне көне берсе де, бұл тұста ырық бермей, қатты бұйрық еткен:
– Ата-бабаң жолы осы! Барған елiң сенi кiнәламайды, "әкесi күйеу, шешесi қалыңдық болмаған ба?" деп бiздi мiнейдi. Ки!– деп, дәл аттанар жерде Абайға жаңағы күйеу киiмiнiң бәрiн кигiздi.
Абай сол күнi өзiнiң өзгеше қалпын бақсы-құшнаштай көрген. Өз ауылдарынан шығысымен, Ұлжанға кеп:
– Япырау, мен күйеу болсам, Бошанға күйеумiн, Тобықтыға, Тарақтыға күйеу емес ем ғой. Жолдағы елдiң бәрiне мен күйеу деп, жынды кiсiше шақыратыным не? Рұхсат етiңiз, барар жерде киейiн, әзiрше өз киiмiммен барам!– деген.
Ұлжан мұны терiс көрсе де, көнген-дi. Сол Абай жаңағы бақсы мен салға ұқсататын күйеу киiмiн әлi кимеген. Үкiлi тымақ, қызыл шапан қоржында. Жұмағұлдың жаңағы айтқаны сол. Арнаулы киiмдi кимегенге ол өзi ырза емес-тi.
Ендi Абайдың сескенгенiн әбден түсiнген Жұмағұл тағы бiр уақыт:
– "Құрсаулы жаудан қорықпаған жүрегiм, қайынға барғанда жеңгелерден қорықты" деп, Барақ айтқаны қайда? Қорқарын қорқарсын! Бiрақ, әйтеуiр түбi қайыр. Менiң бiлетiнiм сол-ақ, – деп, Абайларды күлдiрiп алды.
Ербол бұған бұрын айтқан тiлегiн қайта айтып:
– Әйтеуiр қай жерде тәжiм ету керек, қай уақытта тұру керек, қай уақытта тымақты көзден алып, кең отыруға болады, бәрiн өзiң айтып отыр! – деп өтiнiп тұр.
Абай Ерболдың ендi басқаша мiндетке ауысқанына қарап, ойланып қалды. Бүгiн Абаймен бiрге, күйеу өтетiн тар есiк, тас босағаның. Бәрiн бұл да өткелi тұр. Соған бар ынтасымен кеткен. Тiптi Абай ойламаған жайдың бәрiн де Абай үшiн бұл ойлайды. Мұнысы да достығы. Абайға бар ынтамен берiлгенi. Бiрақ мынау Ербол мен анадағы Ербол қайда? Бұл қазiр екi кiсi сияқтанып барады. Сонда қайсысы ыстық? Қайсысы қымбат?
Дәл осы кешке шейiн Абайға таңдатса, анау Ербол, қызыл өгiзге мiнiп, тасқын судан Абай үшiн өтiп келген Ербол, аспанда тұрғандай жоғары.
Осы жолға ере шыққан күнi Ербол Абайға аса бiр өзгеше сәлем әкелдi.
Тоғжан мұның Абай қайнына бiрге баратынын естiп отырып:
– Ай батқандай қылды. Да, адастырып кеттi ғой! Бiрақ сонда да жолы болсын! Жақсы қызық көрсiн, сәлем айт!- дептi де, Ербол кете бергенде, орамалымен көзiн басып, жылап қапты.
Осыны есiткелi Абай жол бойында бiр сейiле алмады. Өзiн бiр бұйрық қуып, ерiксiз әкеле жатқандай көретiн. Осындай күйлерде күйеулер тосып тұрғанда, бiр шақта, сам жақтан күлкi естiлдi. Әйелдер күлкiсi. Келесi секундта көп шолпының шылдыры да жеттi. Күйеу алдынан шыққан қыз-келiншек екен. Қалың топ. Ақ жаулықты келiншектер, үкiлi кәмшат бөрiктi қыздар көрiнедi. Айнала жүгiрген балалар да көп. Абайлар топталып тұр. Жақындай бергенде, келiншектердiң алдыңғы қатарында, орта тұсында келе жатқан бiреулерi:
– Абай қайсы?
– Күйеу қайсы бұл!
– Бәрiнiң киiмi бiрдейi несi! Күйеуше неге киiнбеген?– десiп, жақындап кеп, амандаса бастады.
Абай жаңағы үндердi естiгенде, сескенiп қысылып қалды. Ендi бiраз бойын жинап, күлiп:
– Қайсымызды ұйғарасыз, сонымыз Абай болсын!– дедi. Келiншектер күлдi де, Абайдың дәл өзiн таныды. Бiрақ тани сала, бiр келiншек:
– Қой, шырағым! Тобықты тымағын аулыңда киерсiң. Бiздiң аулымызда күйеу тымағымен жүр!– деп бұйрық бердi.
Осы жайды күлкi етiп, қалжыңдай бастаған келiншек, күйеу киiмiн iздеп, сұрау салды. Жұмағұл шыдамады. Атының қанжығасынан қоржынын шешiп алып:
– Бәсе, ки десем бiр көнбейдi.Ал, мiне, үйретiп алыңдар! Бар киiмi мына менiң қанжығамда, – деп, келiншектерге бердi.
Осы кезде келiншектерге ерiп келген балалар күйеу жiгiттердiң аттарына екiден, үштен мiнгесiп ап, шаба-шаба жөнелiстi. Абайдың мiнгенi, ақ жал, сары жорға ат. "Күйеу атымен күл тасы" дейтiн әдет бойынша, ендi ақ жал аттың көзi ашылмайтыны мәлiм.
– Өзi жорға ғой!
– Ойбай, рақат екен!– деп, мiнгесiп алған үш бала соқтырып, тайпалта жөнелген. Алшынбай аулына күйеулер мен барлық қыз-келiншек жаяулап келдi.
Күйеуге арналған үй өзге үйлерден де ерекше шатырдай аппақ екен. Iшiнде жүк, сандық көп емес. Кең болсын деп, бос қойыпты. Бiрақ үйдiң керегелерi көрiнбейдi. Уықтың қарына шейiн жағалай, тұтылған, ылғи су жаңа жiбек кiлем. Ашық түстi бояулары да, ұсақ шебер өрнектерi де үйдiң iшiне қызыл, жасыл көрiк берiп тұр. Есiктен төрге шейiн жайылған тақыр алаша, манат мақпал мен оюлап сырған үлкен-үлкен сырмақтар. Соның үстiнде қабат-қабат жаңа көрпе, кестелi жастықтар. Үлкен бұйымынан – оң жақта әдемi сүйек төсек тұр. Он бес қатардай жiбек көмкерудiң үстiне құс төсек, үлкен ақ жастықтар, шағи көрпелер жиналыпты. Көкшiл-қызғылт өңi бар шiлтерi шымылдық биiк төсектiң жоғары жағын перделеп тұр.
Абай осы төсектiң алдына кеп отырғанда, екi жағынан Ерболдар отырған жоқ. Балдыздар, құрбы қыздар, қайынбикелер отырды.
Солардан жоғары таман Ербол, Жұмағұлдар орналасты. Олар да бiрыңғай, өкшелеп қалмаған. Орталарына үлкен сырғалы, кәмшат бөрiктi кекселеу қыздар араласып отырысқан екен.
Күйеулер осылайша орналаса бергенде, жаңағы бiрге келген келiншектiң үшеуi кiрiп кеп:
– Шымылдық, шымылдық түсiр!– дестi.
Абай қасындағы ақ құба қыз атып тұрып, атлас шымылдықты сусылдатып түсiрiп жiбердi. Сүйткенше, әлгi келiншектер есiктi шалқасынан ашып:
– Кiрiңiз, кiрiңiздер!– деп, тысқа дауыс бердi де, күйеулер жаққа қарап. – Ал, балалар! Үлкендер! Енелерiң келедi!– дедi.
Абай, Ербол, Жұмағұл және қастарындағы бар қыздар орындарынан iлезде тұрысты.
Шымылық түсiрулi. Үй iшiне үш үлкен әйел кiрдi. Ортадағысы Абайдың үлкен енесi - Алшынбайдың әйелi, семiз, қара бәйбiше. Қасындағы орта жаста, ақ сары әйел – Абайдың өз енесi, Түсiптiң қатыны.
– Ал, шешелер, көрiмдiк!
– Көрiмдiк кәнi!
– Болмаса, балаларыңды көрсетпеймiз, бетi ұялады!– деп, алғашқы келген келiншектер, күлген бойларында, шымылдықтың шетiн ұстады.
– Алыңдар! Көрiмдiк сендердiкi! Бiрақ бiзге баламыздың жүзiн көрсетiңдер, алыңдар!– деп, үлкен бәйбiше қолына шашуын алды. Сол сәтте атлас шымылдық шалқая ашылды. Күйеулер бұл кезде төмен иiлiп, тәжiм қып тұр екен. Үлкен бәйбiше:
– Өмiр-жасың ұзақ болсын! Алдыңнан жарылғасын, қарағым!– деп шашуын шашты. Лақтырғаны бiр табақ өрiк, мейiз, кәмпит.
Өздерi осы ауылдың балалары болғандықтан иiлмей Абайларға күле қарап тұрған қыздар, шашуды теруге тап берiстi. Күлiсiп, таласып алып жатыр.
– Қадамың құтты болсын! Қызығың ұзақ болсын, қарағым Абай!– деп, Абайдың өз енесi де тiлеуiн айтты. Күйеулерiнiң жауап айтуы шарт емес. Олар үндемей сызылып қана тұр.
Сол кезде екi ене жақындап кеп Абайдың бетiнен сүйдi де, көп бөгелмей шығып кеттi.
Абай бұл кеште өзiнiң өзгеще халiне үйрене алмай, қатты қысылумен болды. Ұзын тымақ та көзiне түсiп, терлетiп мазасын кетiрiп отыр.
Әсiресе, қиыны: келген мен кеткен де, есiктен қарағандар да, жабықтан сығалағандар да, мынау жағалай отырған қыз-келiншек те қайта-қайта Абайға қарасып, көздерiн алмайды.
– Күйеу көрiктi ме екен?
– Баламызға сай ма екен?
– Қайтiп отыр екен?– деген, ылғи бiр бөтен, қадалғыш көздер.
Жiгiттi жiгiт емес, келiн еткендей, елден ала бөтен киiм киiндiрiп қойып, көлденең тартып: "Мiне, мынаны көрiңдер!" деген сияқты.
Күйеулер үйi аз отырып шай iшкенше, оншалық жазылып жадыраса алмады. Жұмағұл, Ерболдар үй iшiне түгел жететiн қалжың, әзiл айтпай, тек өздi-өз қасындағы қыздармен ғана ақырын, сыпайы түрде тiл қатысып отыр.
Абай бағана үйге кіргеннен бері, өзінің жоғары жағында отырған екі-үш сәнді, сұлу қыздардың пішініне көз салып, бір нәрсеге қайран болды. Бұл қыздардың пiшiнi соншалық аппақ, беттерiнiң ұшы да дымыпақ ашық қызыл реңденiп тұр.
Абай бұл жақтың әдетiн бiлмеушi едi. Қарқаралы маңындағы Бошанның ер жеткен қыздары беттерiне опа-далап жағатын.
Шайдан кейiн күйеулер үйiне Тәкежан, Мырзахан сияқты, бағана бөлiнiп кеткен үлкенiрек жiгiттер келдi. Солармен бiрге әншiлер, сауықшы жолдастар және осы ауылдың өз жастары да қоршалай кеп қалды. Үй iшi бұл топтар келiсiмен күле жайнап, даурыға көбейiп, әзiлi, күлкiсi молайып, жанданып кеттi.
Күйеудi қоршаған қыз-келiншекте сан жоқ. Бiрақ осындай шат-шадыман думанның тап ортасында боларлық кiсi - қалыңдық болса, Дiлдә болса, ол әлi көрiнбедi.
Абайдың бұл келiсi: ұрын келу деп, жыртыс сала келу деп, кейде есiк көре келу, қол ұстау деп те аталады. Ең алдымен алғашқы келiс осы. Өзге келiстердей емес, күйеу бұл жолы алғашқы күндерде талай нәрсеге көндiге бiлу керек. Сол өзгешелiктiң үлкенi – қалыңдықты оңай көрсетпеу.
Екi жақтан табысқан ата-ана әуелi осы келудiң үлкен тойын жасау керек. Той оңай емес. Көп қиын қаммен, асықпай iстеледi. Сол тойдың артынан барып қана қол ұстау кешi болады.
Сүйтiп, Абай алғашқы күн ғана емес, тағы екi күн өткенше де өз қалыңдығы қандай екенiн, кiм екенiн көре алған жоқ, бiлген жоқ.
Бұлар келген күннiң ертеңiнде Ербол ғана барып, Дiлдәмен амандасып, жүз көрiсiп қайтты. Қалыңдықтың түсiн, отырысын Ербол айтқысы кеп едi. Ол өзi Дiлдәның ажарына қатты ырза боп, сүйсiнiп келген. Бiрақ Абай айтқызбады. Сөздi басқа жаққа бұрып кеттi.
Жастарды күттiрген той Абайлар келген соң үшiншi күнде болды. Бұл күнi Абай отырған үйге келiп кеткен қатындардың саны айтып болғысыз, мол едi. Таңертеңнен берi әлденеше топ бәйбiшелер, қыз-келiншектер, ұрысқақ, тентек жеңгелер өттi. Бәрiне сызылып сәлем етуге Жұмағұл мен Ербол жалыққан жоқ. Абайды үнемi, қайта-қайта:
– Ал тұр!
– Ал, келiп қалды!
– Ойбай ана кiсiлердi қара!– деп, ылғи үркiтiп тұрғызып, тәжiм еткiзумен болды.
Күйеу үйi бұл күнi үздiксiз шырқаған ән, мәз-майрам күлкi, дамылсыз шашу. Тоқтамай әкелiнiп жатқан қымыз, шай, жиюсыз дастарқан болатын.
Мезгiл түске тақай берiп, жастар еттерiн жеп болған кезде, тыстан:
– Той! Той басталды!
– Атқа, атқа қоныңдар!– дескен үндер келдi.
Абай мен барлық осы үйдегi еркектер тысқа шығысты. Күйеулердiң аттары тегiс ерттеулi, кермеде екен. Ат үстi ойын-сауықты көп жұртпен бiрге көру күйеуге де рұқсат етiлетiн. Қыз-келiншектер ауылда қалып, Абай өз жолдастарымен, он-он бес кiсi боп бөлек аттанып, әрлi-берлi жүрген қалың топтан оқшауырақ шығысты.
Күйеулер мен құдалар жағы ерте сайланып, ерте аттанған екен. Абай Алшынбай аулынан сыртқарырақ шыға берiп, Ерболмен бiрге оңашарақ тоқтап, мынау кең жазықтағы ауылдардың қонақ күткен көрiнiсiн тамаша қылды.
Бұл той Алшынбайдың үлкен той етем деген бiр мерекесi екен. Жиылған қонақтардың аттары топ-топ. Үйiрiм-үйiрiм қара нөпiр боп көрiнедi. Жалғыз сол аттардың өзi де бiр қос жылқыдай. Әсiресе, үлкен белгi, тойға тiгiлген үйлер. Солар саны елу-алпыс. Алшынбай аулынан бiр шақырымдай жоғары, қалың көк шалғынның ортасына ұзыннан-ұзақ қатар боп тiгiлiптi. Ас пiсiрген жер ол үйлердiң маңында емес, жаңа Абайлар шыққан ауылдың шетiнде. Қазiр сол ас басынан анау алыстағы қонақ үйлерге қарай күтушiлер жосылып жатыр. Күтушiнiң бәрi де ат үстiнде. Бастарын ақ шытпен керте байлап алған аспазшылар жиырма шақты жiгiт.
Бiр өзге салтанаты: осы жiгiттердiң бәрi де жорға мiнiптi. Аттары қан сорпа болған, өңшең жел қайықтай жылмаңдаған жараулар. Сол жиырма кiсiлiк күтушi қонақ үйлерге қарай Алшынбай аулынан ағыза жөнелiседi. Қолдарына қос табақ алған жiгiттер тiзгiндерiн ауыздарына тiстеп алыпты. Арттарында егде тартқан жай шапқыншы сияқты үлкен күтушiлер бар.
Олар табақшылардың атын қамшылап айдап, қуып отырады. Ыңғайлы, шапшаң табақшылар ат үстiнен көсiлтiп кеп, табақтарының сорпа-тұздығын төкпестен ұсынып, қонақ үйлердiң алды-алдына тұра-тұра қалысады. Үй алдында тұрған нағыз күтушi ақсақал, қарасақалдар сол табақтарды шапшаң алып, үй iшiне сүңгiтiп жатыр.
Сөйтiп қазаннан жаңа түскен ет, бiр қолдан бiр қолға лып-лып етiп, салқындамай, тоңазымай лезде жетiп тұр.
Қонақ үйлер дағды бойынша көп жедi. Сол үйлер мен ас үй арасында жиырма табақшы бiр емес, екi емес талай рет жорғаларын асыға тайпалтқан едi. Бұл сыйдың басы Абайлар тысқа шықпай тұрып басталса, ендi бұлар тыста көп уақыт тосып тұрған кезде де аяқтамай, бiтпей жатты.
Қонақ үйлердiң iшiнде әр жерге орнатылған емiзiктеген сабаларды бұрап болып, жаңағы табақтарды құрғатқан кезде ғана тойшы халық аттарына мiне бастады.
Тыстағы ойын: ат шабыс, көкпар, серке тарту, теңге алу, балуан күрестiру – баршасы да осы күнi болды. Ойын бiтiп, күн бата тарқар кезде, Алшынбайдың тойынан қайтқан кәрiлер:
– Тойы той-ақ болды!
– Әкелген қалыңмалына сай Алшынбай да көл-көсiр қылды!
– Күйеу келген той дәл бiр астай болды, не қыл дейсiң?- десiп, мақтасып қайтқан.
Осы күнi кешке Абай ең алғаш рет қалыңдығын көрдi.
Күйеудiң үйiне бұл кеште халық сыймай, кернеп кеткен. Қазiр мұнда Алшынбай, Ұлжан, Ызғұтты бастаған екi жақтың үлкендерi, бас құдалары лық толы. Абайлардың алдына шымылдық түсiрiлiп, үлкендерден жастар жағын бөлiп тұр.
Үй iшiнде сөйлессе де, күлсе де, ашық үн қататын, сол төрдегi үлкендер. Шымылдық iшiнде тек сыбыр мен ақырын күлкi ғана бар. Онда да өз аулына еркiн қыздар күледi.
Осы жаймен бiраз отырған соң, есiк жақта үлкен қозғалыс басталды. Босағаға жақын отырған келiншектер түрегелiп, шымылдықты есiкке қарай созып тұрған уақытта, тыстан бiр топ қыздар кiрдi. Солардың ортасында басына қызыл жiбек шапан жамылған, бетiн түгел бүркеп алған – қалыңдық бар.
Абайлар Дiлдәның бойын ғана көрдi. Ол кебiсiн шешiп жатқ анда, сырт сымбаты талдырмаш, бiрақ аса сұңғақ бойлы, биiк көрiндi.
Абайдың төменгi жағынан орын босатылған-ды. Қалыңдық осы араға келiп, шапанын басынан алмай, күйеуге азырақ сырт берiңкiреп, қырындау отырды.
Абай амандасармыз деп ойлап едi. Қалыңдық бетiн бұрған жоқ. Сондықтан екеуi амандаса да алмады.
Дiлдә келiсiмен ас жасалып, төр де, шымылдық iшi де ас жедi. Бiрақ күйеу мен қалыңдық көп дәм татқан жоқ. Сол астың артынан төрде отырған, түсi Абайға көрiнбейтiн бiр молда неке оқыды. Суық су құйған бiр кесе төрдегi жұртты жағалап кеп, Абайға ұсынылды. Абай ұрттады да, Дiлдәра бердi.
Осының артынан екi жеңге ақырын күлiсiп кеп, Абай мен Дiлдәның алдына қарсы отырып, екеуiнiң де оң қолдарын алып, бiрiне-бiрiн ұстаттырды.
Екi қолдың арасында бiр қабат сусылдаған жiбек жүр. Сол арқылы ұстатады екен. Абай Дiлдәның жiңiшке саусақтарын көбiрек ұстап қап едi. Алдында отырған бiр жеңге ақырын мысқылдап, Абайдың қолын тарта берiп:
– Тоқта, жабысып қапсың ғой! Берi кел! Шаш сипа!– дедi. Жақын отырған қыздар күлiп жiбердi. Жеңге Абайдың қолын өзi көтерiп апарып, Дiлдәның арқасындағы қос бұрымына тигiздi. Әлi де Абай қолының астында жаңағы жiбек жүр. Сол жiбекпен Абай бiр-екi рет сипап өттi.
Қол ұстату, шаш сипату деген атақты ырымдар осы. Шаш сипардың алдында күйеу жақтан берiлетiн үлкен сыйы болады. Жаңағы Абайды мысқылдаған ашық жеңге сол шаш сипарды Ұлжаннан бiр сыбаға қып алған екен.
Некеқияр мен той салтының бәрi өткен соң, үлкендер тегiс дауыстап бата қылысты да, жалпыға айтқандай боп:
– Қайырлы болсын!
– Ұзақ қызық берсiн!
– Құтты, құтты болсын!– дестi. Шымылдық арқылы Абай мен Дiлдәға айтқан ата-ананың тiлектерi едi. Осыдан соң барлық үлкендер қауырт көтерiлiп, шығып кеттi.
Олардың артына iркiлiп қалған жастар да бұл кеште көп отырмай, ерте тарасты. Күйеу, қалыңдықты оңаша қалдырудың қамы сияқты.
Абай әлi күнге Дiлдәмен тiл қатысқан жоқ. Бiр-бiрiнiң жүздерiн де жақсылап көрiскен жоқ. Жалғыз-ақ есiктен келiп, шымылдық iшiне кiрiп, Абай қасына отыра берерде ғана Дiлдә өз бетiн ашпай, Абайды сығалап көрiп қалған. Онда да бiр-ақ сәтке көрген.
Үй iшi сейiле бере, жаңағы шаш сипарды алған жеңге Абайға:
– Жә, ендi бiз төсек жайлаймыз. Сен бiраз тысқа шығып сейiлiп кел!– дедi.
Абайға бұл сөз, бiр түрлi түрпiдей тиген қатты тұрпайылық сияқты көрiндi. Бiрақ, бөгелген жоқ, атып тұрып, тысқа шығып кеттi. Үй маңынан барлық жұрт арылыпты. Күйеу жолдасы Ерболдар да кетiп қапты. Абай жалғыз. Түн жарық емес, бұлты бар ма, тастай қараңғы екен. Күйеу жiгiт жапа-жалғыз аяңдап, ұзаңқырап бара жатты.
Дiлдә да жолдас қыздарынан арылған. Жаңағы екi жеңгемен бiрге қалған едi. Оны бiр жеңгесi ертiп, бөлек шығып кеттi де, екiншi жеңге үлкен төсектi бұзып, шымылдықты түсiрiп, орын сайлай бастады. Дiлдәны ертiп шыққан ең жақын жеңгесiнiң бiрi болатын. Ол қалыңдықты құшақтап ап:
– Ал, еркем, күйеу қалай екен?– деп сұрады.
Дiлдә қымсынған жоқ:
– Қайдан бiлейiн? Бiр жуан қара ғой!– деп ап-ашық қомсынғандай сөйледi.
– Қой, байқамағансың ғой. Қара торының әдемiсi ғой!- деп, жеңгесi жұбаныш айтты.
Жалғыз кеткен Абайдың көңiлi қазiрде бiр түрлi енжар. Жүрегiн әлдеқандай ренiш, өкiнiш басқандай. Өзiнен-өзi суық тартып, сұлқ түсiп, жүдеңдеп барады.
Барлық осы күйеулiк жайын лезде қайта шолып өттi. Мол дүниемен, салтанат, нөкермен құда, күйеу боп келiстi. Мұнда да қонақ асы, күтiм, той-жиын, сән-салтанат олқы емес. Өңшең ынтымақ. Мол тiлек, жағалай бата. Бәрi де кiм үшiн? Екi жастыңбағы, қызығы үшiн дейдi. Бiрақ ендi бағып қараса, олар үшiн емес. Сол үлкендердiң өз ойларындағы сыпайылық, сыйластық, дәстүр үшiн.
Ал, Абай мен Дiлдә болса, әлi тiптi пiшiндерiн де көрiскен жоқ.
Бiрақ үлкендер үшiн ол тiптi ойландырар да iс емес. Күйеу мен қалыңдық ең алғаш бiлiскен, көрiскенде, анау салынып жатқан төсекте ғана бiлiсу керек.
Абайдың оқыған кiтабы көп. Ғашық дос, асыл жар дегендер бұның әлi күнге дақсыз келген жүрегiне соншалық бiр биiк, пәк заттай көрiнетiн. Шұғыласына тал бойын ұйытқан, ой-қиялын сондайлық мүшкiл еткен Тоғжан өзi қаншалық алыста. Бұлт құшқандай., шарықтап елестемеушi ме едi?
Ендiгi бұның жары осыншалық сөлекет ырымдар, үйреншiктi дәстүрлер iшiнде, бұған соншалық арзанға келгенi несi? Екеуiн малша табыстырып тұрған қолдар не деген сөлекет?
Неткен сезiмсiз тұрпайы? Абай осы ойларға жеткенде көңiлi қатты жабығып, iштегi қиял мекенi ойран-асыр боп, құлағандай көрiндi. Жүректе де әлдебiр нәзiк сұлу шырақтар күрсiнiп өшкендей болды. Аяғы қайда басқанын байқамағандай екен. Сыбдыр есiттi. Қараса, бағанағы жеңгенiң бiрi iздеп кептi.
Күлiп, қалжың етiп:
– Немене, қалыңдығыңа бұлданып жүрмiсiң? Неге сонша күттiрдiң?– дедi де, үйге қарай алып жүрдi.
Төсек салған жеңге, жұмысын бiтiрiп кетiп қапты. Мынау Дiлдәны ертiп кеп, үй жанына қойып, Абайды iздеп кеткен екен.
Абай үйге кiрдi. Шымылдық түсiрiлдi, төсек әзiр тұр. Жеңге Дiлдәны кiргiзбей тұрып, Абайды шешiндiре бастады. Сырт киiмiн Абай өзi шешiп едi. Жеңгесi соны iлiп келiп, дәл мәсiнi шешерде, ырымды ескерттi.
Етiк тартар дейтiн бiр алым тағы бар. Күйеудiң етiгiн жеңге шешедi де, тағы ақы алады. Абайдың қалтасына шешесi салып берген ақша бар-ды. Iшiнен аса ыңғайсызданып отырып, Абай сол ақшаны жеңгеге тастады.
Шешiнiсiмен Абай төсекке атқып шығып, шағи көрпенi оранып, жатып қалды. Дiлдә үйге әлi кiрген жоқ. Тыста анда-санда шылдыр еткен шолпысы бiлiнедi. Бұ да жол болса керек. Тым құрыса, шам барда да кiрген жоқ. Жеңге Абайды жатқызып, шамды алып тысқа шықты да, есiк ашып, Дiлдәны кiргiздi.
Қалыңдық қараңғыны жамылып, ар ұялар iске, жүзiн ғана ұялтып, өзi басып келе жатқан сияқты. Абай осы күйдiң бәрiне ендi ыза болып, не қылсаң о қыл дегендей тек жатты.
Бiрақ Дiлдәның бар қозғалысын естiп жатыр. Ол қамзалын шештi. Мәсiсiн де тастады. Бiр сәтте төсекке келдi. Соншалық жасқанбай, тура келдi де, көрпенi аша берiп, орнын сипады. Абай төсектiң шетiне жуық жатыр екен. Күйеу өзi, алғаш қалай жатқанын байқамаған. Қырылдаңқырап шыққан қатқыл дауыспен қалыңдық: – Ар жатшы!– дедi.
Талай күннен берi сан ырымды жасап, мәпелеп, аялап келген екi жардың ең алғаш тiл қатысқаны осы едi. Абай үркiп қалғандай қатты серпiлiп, iрге жаққа бiр-ақ аунады.
Қазiрде Абай көңiлi қандай салқын болса, Дiлдә да сондай жалынсыз. Әдетке, жетекке ергенi болмаса, дәл жүрегiнде ол да Абайды жатырқап келген. Соның үстiне, сен Құнанбайдың баласы болсаң, мен Алшынбайдың қызымын деген өр көңiл де болатын.
Әлдекiмше жасқанып, қылымсыған жоқ. Жеңгелер не бұйырса, соны iстедi.
Осы түннен соң Абайлар Алшынбай аулында он бес күн жатты. Ұлжан он күн өткен соң қайтып кеттi де, күйеулер бес күндей кейiндеп барып аттанған.
Айырылысар кезде Абай мен Дiлдә бiр-бiрiне үйренiскен болатын. Оқта-текте қалжыңдап та отырысады. Дiлдә Абайға сүйкiмдi, сұлу көрiндi. Абайдың пiшiнiне Дiлдә да үйрендi. Бiрақ iштей екеуi де бiр-бiрiне қабыспайды, салқын күйде қалысты.
Үлкендер зор меженiң бiрi деп бiлетiн, өмiр белi ұрын бару болса, Абай содан асты. Бiрақ жас жүрегiне жалынды от қосып қайтқан жоқ. Қайта, бiрқатар жарықшақ, ақау салып, көңiлмен әлдеқандай мосқал тартқандай боп қайтты.

2
Абайлар келгенде, жұрт тегiс Шыңғыс сыртында жайлауда екен. Өз ауылдарының шетi Дөңгелек қоныста отырған Күнкенiң аулы. Құнанбай сонда едi. Ауылды қалың жиын қонақ басып жатыр. Абайлар топ iшiнде отырған Құнанбайға кеп, сәлем бердi.
Құнанбай Ұлжан келгенде, қарсы алып, барлық жайға қанған-ды. Абайдан амандықтан басқа бөтен жай сұрамады.
Бiрақ Құдайбердi Абайды бұл күн өз аулынан жiберген жоқ. Бар жолдастарымен қонақ етiп, құрбыдай күттi. Тәуiр көретiн iнiсiнiң ержетiп, үлкенге қосылып, үйленуге айналғанын бұл ауылда жалғыз Құдайбердi қуаныш еткендей.
Ол Абай мен Ерболдан Бошанның салтын, әдет ырымдарын сұрастырып отырып, осындайдағы дағды бойынша қайын жұрттан сарқыт қып әкелген жаңа әндер айтыңдар деп қолқа салды.
Абай мен Ербол осы түнi көп ән айтты. Әнге кiрiсер жерде Абай:
– Қарқаралы бiздiң елден әншi болады екен!– деп едi. Құдайбердi күлдi де:
– Қарқаралы әншi ме, жоқ жаңа есiк көрiп қайтқан күйеудiң көңiлi әншi ме? Қайныңның әнi де ыстық көрiне ме, кiм бiлсiн?- дедi.
Үйдегiлер Құдайбердiнi қостап бiрге күлдi. Абай бұрынғыдай емес, бұл жолы ағасымен дауласқысы кеп:
– Әдiлетiн айтам, Бәке!– дедi. Құдайбедiнi Абай "Бәке" дейтiн.
– Жоқ, сен Қарқаралының дауын айтпа, әнiн айт!
– Рас, ол дұрыс екен! Дауын әннiң өзi айтсын! Кел, Ербол, – деп Абай бастады да, Ербол ердi. Бұл екеуi әдемi қосылып кеп, аса тамылжыған, шырқау ән – "Топайкөктi" айтып шықты. Тобықты естiмеген ән. Абай өз әндерiнiң үйдегiлерге әсер еткенiн байқап:
– Мiне, бұл әндi не ейсiз?– дедi.
Үйдегiлердiң бәрi сүйсiнген екен. Солармен бiрге Құдайбердi де
– Жақсы екен!- дедi.
– Ендеше тағы тыңдаңыз!- деп алып, Абай мен Ербол "Шырайлым" деген жаңа әндi де айтты. Құдайбердiге бұ да ұнады. Мақтай бастады. Осы кезде Абай мен Ербол күбiрлесiп алып:
– Ендi дүпке сақтаған әндi айтамыз!– дестi де, аса бiр сәндi, салмақты, назды қоңыр ән айтып шықты. Ән – "Аққайың" болатын. Бұл әннiң үш қайырмасы айтылды. Үйдiң iшi мiз бақпай., үн шығармай, қалта қарап, қатып тыңдап қалған екен. Абай домбыраны қоңырлатып қағып тоқтады да:
– Ал, Бәке, бұған не дейсiз?- дедi.
Үш әннiң үшеуiн де Абайлар Қарқаралыдан әкелген, бұның бiрде-бiрiн Тобықты әлi бiлмейдi.
Құдайбердi бар ынтасымен шын сүйсiндi де:
– Сенiң сөзiң дұрыс па деп отырмын. Жақсы ән әкепсiңдер!– дедi. Абай осы орайда Тобықтыдан өздерi салып барған: "Көкқаулан", "Мақпалқыз" сияқты әндердiң жарамсыз боп қалғанын айтты. Ол әннiң бәрi Қарқаралыда мәлiм екен. Балаға шейiн бiлетiн ескiргенән. Және оның өзi де Тобықты iшiндегiден артық өрнекпен айтылатынын сөйледi.
Кеңесе келе Абай Тобықтының өзi ән шығара қоймайтынын, әннiң көбiн сол Қарқаралы, Баян, Қараөткелден алатынын және сол алғанын да оншалық келiстiре алмай, бұрып, ырғақсыз қып әкететiнiн айтты. Құдайбердiнiң алғашқы қалжыңын ендi тойтарғандай. Ағасы Абайға бiраз таңданыңқырай қарай отырып, сөзiнiң бәрiн мәндi көрiп:
– Өзiң осы жолы сыншы боп қайтыпсың ғой!– деп, бiр қолымен құшақтапқойды.
Абай шынында бұл жолда әр нәрсеге үңiле қарайтын және көптен көрi өзгешерек қарайтын қатқыл сыншы мiнез қосып алғандай.
Келесi күнi өз шешесiнiң аулына келдi. Мұнда барлық ел боп қуанып қарсы алды. Кәрi әже әмсе ұзақ игiлiк тiледi. Жас iнiлер сағынғанын көрсетiп, мойнынан құшақтап, бауырына оралып, мәз болысты.
Ауыл жайлаудың аса бiр кең көгалды, сұлу төбелi, мол сулы қонысы – Ботақаношағы деген жерде. Кеше Күнкенiң аулында да есiтiп едi. Бүгiн өз ауылдарында тiптi айқын бiлдi. Тобықтының барлық осы маңдағы қалың елi бұл күндерде бiр үлкен мерекенi күтiп жүр екен.
Баланың да, жiгiт-желiңнiң де, егде-мосқал үлкеннiң де – барлығының аузында бiр жаңалық, бiр хабар. Ол – осы жақында болатын ас туралы, Бөжейдiң асы туралы.
Былтыр Бөжей өлген күндерде басына қара тiккен. Ағайын қыстан берi асқа әзiрленiп келген. Жазға салым, қой қоздар кезде сауын айтылған. Сауын, астың болатын ай, күнiн, орнын жариялаған.
Сол сауын бойынша, қазiрде Жiгiтек, Көтiбақ, Бөкеншi. Торғай былтырдан берi тобы-жiгiн сақтап кеп. Шақпақ, Қазбала деген мол қоныстарға жиыла қоныпты. Ас Қазбалада болмақ. Мұнда үлкен бәйгi болады. Соған лайықтай ас беретiн жердiң бiр жағы ат шабарлық кең өлкеге таяу болуын ойласатын. Қазбаладан бiр қабат қара адырды аса, Досымбай, Балқыбек, Ақирек жақтардағы кең далаға шығатын.
Бұл өңiрде Жiгiтек, Көтiбаққа тиiстi шағын қоныстардың iшiнде, осы Қазбаладан лайықтысы жоқ. Сол Қазбаланың батыс жақтағы аяғы Ұлжан аулы отырған Ботақаношағына жалғасады.
Абайдың шешелерiнiң аулы асқа әзiрленiп жатқан қалың елдiң күнбе-күнгi қамдарын ертелi-кеш сұрастырып, есiтiп отыратын.
Елдi сағынып келген Абай мен Ерболға ендi алдарынан шыққан мына хабар аса көңiлдi көрiндi.
Ербол өз ауылдарының әзiрлiгiн ести сала, қайтпаққа асықты. Абай оған рұқсат еттi. Бiрақ Ербол екi күн iшiнде қайта келiп, тағы табысып, бiрге болысуға уәде бердi. Абайдың тiлегi солай.
Келген күннiң ертеңiнде Абай, шешесiмен ұзақ әңгiмелесiп отырып, өздерi кеткеннен бергi ел iшiндегi жаңалықтарды есiттi.
Сол әңгiмелерге қарағанда, Құнанбай көктемнен берi дамылсыз жиын жиып, тынымсыз қимыл үстiнде екен. Алғаш келген кездегi көкқасқа, ақсарбас сойылған топтардан басқа, кейiн де талай әңгiме-дүкен құрыпты.
Бiреуге сый берiп, бiреуге серт, уәде берiп, кейбiреулердi салқын ызғар, сәлем хатпен тартып, әйтеуiр бiр ай шамасында талай руды қайырып, баурап апты. Сол ретте аңықтап кеп қолтығына кiрген Қаратай сияқты белдiлер бар. Бұрын ара ағайын боп, сұлық жүрген рудың көбiн де жақынырақ тартқан тәрiздi. Қысқасы, ел сыртқа шығуға бет алып, қыстау-қыстау тұсынан қайтадан өтер кезде, Құнанбай қарсысында, қалған шоқтай топ, белгiлi үш-төрт қана ру бопты.
Олар болса, қыстан берi Бөжейдiң асына әзiрленемiз деп, күш-қайраттың, сөз бен қамның бәрiн соған салып жүр екен. Сонымен, дәл сыртқа шығар кезде, Құнанбай он бес қыстауды қайта жоқтапты.
Байдалы, Байсалға күз бен қыста өзi уәде қып, ағайыны қолдан берген жерлердiң бәрiн қайтадан қайтарып алатын бопты. Өткен қыс сол жерлердi қыстап шығып, меншiктенiп қалған ауылдардың бәрiне де сәлем айтыпты да, "күздiгүнi бұл қыстаудан дәме қылмасын! Қоймаларын қоймасын! Жатақ қалдырмасын! Қыстау өзiмiзге қайтады " деп, әр ауылға оқшау-оқшау хабар айтқан екен. Барлық сәлемiнде дау айтып, қисын айтпайды. Бұйрық жiбередi. Сүйтiп он төрт қыстауды қайтып алып, жалғыз ғана қыстауға келгенде, дегенi болмайды. Ол – Шыңғыс iшiнде, Байсал алған қыстау екен.
Қазiр мiне осы ауыл Ботақанда отырғанда, Байсалға Құнанбай жарлығын апарған Қаратай мен жорға Жұмабай. Соларға Байсал әуелi жай ғана жөн айтты. Айтқаны:
– Мырзаға сәлем айт, бала жастан бiрге жасасып келемiз. Содан берi менiң қыстаусыз, жерсiз екенiмдi осы ел iшiнде өзiнен артық бiлетiн кiсi жоқ. Кеше, Бөжей қыстауы Тоқпамбетке шейiн әперем демеп пе едi? Бүгiн маған бiр қыстау тиген екен. Мырза жерсiз емес. Он бес қыстаудың он төртiн қайтып алыпты ғой. Маған тигендi қалдырсын, орын теуiп, шығындап қалдым!– дептi.
Сол сәлемiн Құнанбайға әкелгенде, ол ашу шақырып, кәрiне мiнiп., Қаратай мен Жұмабайды сол түнде қайта жiберiп: "сөздi қойып, көшсiн" деген бұйрық жолдапты.
Байсал мұны естiгенде қатты бұзылып, қарсы қайрат көрсетiп:
– Жөнiмдi айтып ем, жiбiмедi ғой. Жерге тигендiктен шықпайды, жетеге тигендiктен шығады жан ашуы. Мен тек жатайын десем де, сүңгiлеп тұрғызайын деген ғой! Сол жер деген боп, жегiдей соңына түсiп, кешегi қадiрлi Бөжейдi де жұтып едi. Содан жаным ардақты емес. Айтқанымнан қайтпаймын! Осы қыстаудан қия баспаймын!– дептi.
Бұл жауапты Қаратай тағы бiр от шығып кете ме деп, майдалап жеткiзбек екен. Бiрақ Құнанбай: "Байсал бұлай сөйлемейдi, дегенiн дәл жеткiз" деп, қадалып отырып апты да, Жұмабай түгел айтып берiптi.
Содан берi Құнанбай Байсал мен Байдалыға қайта кiжiнулi екен. Жалғыз-ақ Бөжейдiң асы келе жатқандықтан, сырттан тартынып отырған көрiнедi. Бiрақ Ұлжан түгел бiлiптi. Шыңғыс асып жайлауға көше бастағаннан берi, Байсал ауылдары мен Құнанбай ауылдары әр қоныстың тұсында иықпен қағысқандай боп, ылғи тайталаса келiптi. Барлыбайжазығына бұл ауыл қонған да, Тоңашаға Көтiбақ қонған екен. Малын қудыра берiптi Құнанбай. Содан соң Байсал, Көтiбақ қонысының Құнанбай аулы жақтағы шетiне ұдайы өз аулын қондырып, бұл жақ не iстесе, соны iстеп келiптi.
Қызылқайнар тұсында, Жыландыда, Балашақпақта да Байсал аулымен осы ауылдар ылғи сыбайлас боп, тiресiп келген екен. Күндiз-түн Көтiбақ жiгiттерi Байсал аулының айналасында болады дейдi.
Құнанбай аулы анау көрiнiп, жер шегiне iргесiн қадап отыр. Болымсыз бiрдеңе болса, от шығып, ұшқындап кететiн сияқты. Құнанбай, әсiресе, омырау қып, соған әдейi iзденiп жүр. Осы жайды аңғарған Зере мына Ботақаношағына елден бұрын кеп, Байсалға өзi көршi боп қоныпты. Онысы Күнкенiң аулынша тимей, малшы, қосшыны тыйып ұстамақ. Ұлжанның әсiресе қамығатыны, мына келе жатқан Бөжейдiң асына да Құнанбай бұл қалыпта қырыс қарап, шырай беретiн емес. Өлiнiң топырағын көрмесе, тым құрыса жыл өткенде жiбiмес пе? Осының бәрiн көп күрсiнiп отырып айтқан Ұлжан Абайға үлкен ой салды. Ел iшiнiң мiнезiне, әкенiң тартысына баласының көңiлiн шындап тұрып, шүйлеп салғаны осы. Үлкен iсiне араласатын кезi жеттi дедi ме? Барынша ширығып отырып, ашық сөйледi.
Абай өзiнiң қатаң ойларын сыртқа шығарған жоқ, қабақ түйiп iшке жиды. Осы күн күнi бойы ешкiммен жазылып сөйлескен жоқ. Түн бойы ұйықтай алмай, аунақшып шықты.
Ертеңiнде түске жақын Ербол келiп, екi жiгiт үлкен үйде қымыз iшiп отыр едi.
Тыста бiр нәрсеге қатты ашуланып, ақыра сөйлеп, аттан түсiп келе жатқан Құнанбай үнi естiлдi. Жалғыз екен. Үйге кiре бере бөгелiп, есiк алдында тұрып:
– Ей, Жұмағұл, Мырзахан! Кел берi!- деп, әмiр еттi де, үйге кiрдi. Екi жiгiт iлесе келдi. Құнанбай төрге шығып отыра бере:
– Аулымның iргесiне егесiп кеп қонып отыр ғой. Егескендiктен жылқысын қаптата жайып, берi өрiстетiп отыр. Көрейiн мен, Байсалдың ызғары мен айбарын. Бар дереу, қолдарыңа шоқпар, сойыл алыңдар. Анау жылқысын сойылдап-сойылдап, дәл Байсал аулының ар жағына қуып тастаңдар! Бұлжытпай орында осы айтқанымды!- дедi.
Екi жiгiт жалт бере жөнелдi. Бiр кезде сойылдарының дыбысы естiлiп, кермеден ат шешiп жатқандары бiлiндi. Сол уақытта Абай үйден шығып, екi жiгiтке:
– Ей, тоқтаңдар!- деп, үн қатты. Ана екеуi аттарына мiнiп ап, тымақтарының құлағын жымыра байлап жатыр екен.
Абай қатарына келiп:
– Сендер қайткелi тұрсыңдар!- деп едi, Жұмағұл сырт қарап жауап бердi.
– Бара жау тигендей етемiз! Несi бар?
– Тимейсiң олай, берi қара!
– Е-е, мырзаның бұйрығын екi етушi ме ем?- деп, тебiне бердi. Абай осы кезде қатты булығып жетiп келдi:
– Құтырма! Тоқта!- деп, ақырып қалды. Екi көзi қанталап, өзi сұп-сұр боп апты. Жұдырығы түюлi. Екi жiгiт тоқтай қалды.
– Жылқыны қумаңдар! Сойылдама! Жай ғана жылқышысына айтыңдар да, қайтыңдар!
– Е, бұйрық ше?
– Бұйрық осы! Айтылды! Осыдан тек жалғыз-ақ бәле шығарып жүр, Жұмағұл, жазаның үлкенiн сонда көресiң! Тап мына менен көресiң!- дедi. Даусы соншалық зiлдi. Сөзi сондай салмақты.
Жұмағұлдар ерiксiз көндi де, аяңдап кеттi.
Абай үйге кеп әкесiне ажарлана қарап отырып:
– Әке, осы, шiлденiң күнiнде, ен жайлауда, шөп деген тұнып тұрған шақта, жер қорыған, ағайынға ренiш салсаң не қисынға сияды?- дедi.
Құнанбай бұған жалт етiп, суық қарады.
– Немене, Байсалдың дауын айтар тiл, жақ жоқ деп пе ең? Қыстауымды қайырмай, қасарысып отырғанын да қостарсың сен!
Абай қайтқан жоқ. Үнi қатқыл шықты.
– Қыстау - жайлау емес қой.
– Қыстаудан жайлауға көшетiн кекесiн болмай ма екен?
– Ендеше түп-түйiндi айтады екемiз. Сонда қыстау жайындағы ашудың өзi әдiлет пе?
– Әдiлет, сенiң ойыңша, бiреудiң басына күн туса., соның орнын тартып алу ғой?
– Тартып алғыштың басы, шынға келсек, Байсал емес, өзiмiз ғой. Байсал алушы емес, алынушы боп келмеп пе едi бұл күнге шейiн? Өмiр бойы бiр-ақ қыстау сұрап емiнгенi өзiңiз емес пе едiңiз? Сол бiр қыстаудың зарынан кеше сiздiң қасыңызға ерiп, қолыңызды қостап, тiптi анау Бөжейдi сабасуға да барғаны қанi? Байсалға тиген бiр қыстауды қуған - зорлық. Содан ұшқындап кеп, мына...- дей бергенде, Құнанбай Абайды тоқтата бердi. Бiрақ, алғашқы ашулы үнi бәсеңдептi.
– Жә, суырылма! Менiмен жарыса түспек пе ең?- дедi. Абай бұған аз iркiлдi де:
– ... Мына жайлауда бөлiнбеген бiр елдiң көдесi үшiн түс шайысу тiптi жол емес!-деп тоқтады.
Бұрын Абай әкесiне осындайлық ел жайындағы сөздердi айтқанда, көсiлiп сөйлей алмай, күрмеле берушi едi. Тiлi де тұтқыр тарта беретiн.
Құнанбай баласының бұл жолғы үнiн өзгешелiк көрдi. Үй iшiне айнала қарап, байқап едi, Зере, Ұлжан да қалт қарап, қадала тыңдап отыр екен. Жаңағы сөз жалғыз Абай сөзi емес пе, әлде? Құнанбайдың бетiне батып айта алмаса да, сырттан бар жақын, бар туысқан осылай десе ме екен? Осындай қып ойландырған сұрақтармен Құнанбай тоқырап, үнсiз отырып қалды. Аздан соң тынышсызданып қозғалақтап барып, көлбей түстi. Шынтақтап, жантая бердi. Абай биiк төсектен жастық әпердi. Құнанбай сол жастықты қолтығына басып, Абайға сыртын берiп, ойға түсiп қалып едi.
Алғашқы сөзiне қарсы дүрсе қоя берген ашуды көрмеген соң, Абай тағы бiр сөз бастады.
– Үй iшi болсын, бала-бауыр болсын, өз ойындағы мақұл дегенiн сiзге айтуы шарт қой. Айта алмай жасырып қалса, лайық па? Сiздiң де естiп бiлуiңiз лазым ғой!
Дiндар әкеге кiтапшылап сөйлесе, парыз, уажiп деген сияқтыны еске алуы мүмкiн. Бұл есебi дұрыс болған сияқты. Құнанбай Абайға қырындай қарап, ендеше айт дегендей iлтипат жасады. Абай ендi бөгелген жоқ.
– Тағы бiр жайды айтуға рұқсат етiңiз. Ол мына Бөжейдiң асы туралы. Бұл жөнде бiз ада қылмаған ағайын мiндетi көп. Жалғыз-ақ, ендi мынау ас жалғыз Жiгiтекке сын емес. Бiрнеше дуанның елiне сауын айтып отыр. Ағайынмен, адаммын дегеннiң бәрiне сын. Өлiмiнде оқшау қап ек, ендi тым құрымаса, мынау асына ат салысайық 1- дедi.
Құнанбай өткен жылдың ызасын еске түсiрiп:
– Мен қайтейiн! Кел демесе кимелеп барам ба? Барып тұрып, былтырғыдай кеудеге қақтырам ба?- дедi де, бұл сөздi жақтырмағанын сездiрдi.
– Ендеше, сiз бармаңыз. Бiрақ бiзге рұқсат етiңiз. Бiз барамыз да, араласамыз. Сол жетедi. Қарсы болмасаңыз, мен өзiм ада қылайын. Тек қасыма Ызғұттыны берiңiз. Және азын-аулақ мал-дүниенiң шығынын осы үйдiң, мына шешелер мен бiздiң еркiмiзге берiңiз!
Бұл тұста Абай көңiлiнде әзiрлеп алған байлау бар сияқты. Онысы бiр өзiнен басқа ешкiмге мәлiм емес. Ұлжан да қазiр баласының сөзiн ойлана тыңдап қапты.
Құнанбай басын көтерiп, тымағын киiп, тұруға айналды. Үй iшi жауап күтiп, қадала қарап отыр. Салмақ салғандай. Соны жақтырмаған Құнанбай қырыстанып:
– Мейiлдерiң! Маған десе, аяғына бас ұр Байдалы мен Байсалдың!- дедi де, шығып кеттi.
Көнгенi осы. Қай көңiлiмен көндi. Қиналып, қынжылып көне ме? Кекесiнмен көне ме? Оның ар жағын Абай елеген жоқ. Тек қарсы алыспаса болды.
Ендi шешелерiмен оңаша отырып, өз ойынша қалай араласатынын ап-айқын қып, таратып-таратып айтып бердi. Байлауының бәрi де орынды екен.
Зере мен Ұлжан осы iске көмекшi болсын деп, Ызғұттыны шақыртып, дәл осы күнi Абайға ақылшы қып қосып берген.
Абай өз ағайындарының iшiнен Құдайбердiнiң болыспағын қажет деп бiлдi. Оған өзi барып, ұзақ әңгiмелесiп, бар ниетiн айтып, ұғысып қайтты. Құдайбердi Абай керек еткен жәрдемiнiң бәрiн жеткiзiп тұрмақ болды.
Осы кеште Ербол Бөкеншi жаққа қайтпақ едi. Атқа мiнер жерде Абайды оңашалап алып:
– Абай, бөтен сөзiм жоқ тек бағана әкеңмен сөйлескен сөзiңдi есiткелi өзiңе дән ырза боп, достығыма сүйсiнiп ем. Барым сол ғана. Ендi мен ана жаққа барып көптiң iсiне қолдан келген көмегiмдi етейiн!- дедi.
Абай рұқсат еттi. Жалғыз-ақ, Ерболдың ас жөнiнде керегi болса шақыртып алмақ болды.
Келесi күнi Абай атқа мiндi. Қасына ерткенi жорға Жұмабай мен Мырзахан. Бұл үшеуi Қазбаланы өрлеп, Көтiбақ пен Жiгiтектiң қалың ауылдарын аралап отырып, сол өлкенiң орта тұсындағы Бөжей аулына келдi. Бұл өңiрдегi ел тұтасымен астың қамында. Бөжей аулының жоғарғы жағындағы кең бiр төскейге сансыз көп үйлер тiккiзiп жатыр. Астың күнi жақындап қалған. Қарбалас мол. Ер атаулы ат үстiнде. Асқа тiгiлген үйлердi артқан көштер, тiзбек боп, дамылсыз ағылып келiп, жаңағы төскейге құйылып жатыр. Абайлар ең алдымен Бөжейдiң қаралы үйiне түсiп, құран оқыды. Белдеуiне қара тiгiлген, қымбат бұйым атаулыдан сеп жиылған, қаралы теңдер тiзiлген үлкен үй әлi сол қалпында. Бөжейдiң жыл уағын күтiп, азалы күйде тұр. Тұлдаған киiмдер де оң жақта iлулi күйiнде. Әсем тұскиiздiң үстiнен iлiнiптi.
Осы ауылдың қасында ас иелерiнiң жиыны түгел екен. Абайлар Бөжей үйiнен қымыз ауыз тиiп, тысқа шығып, сол жиынға келдi. Кiшiлеу төбенiң басында отырып, кейбiр аттыларды шақырып алып, кейбiреулерiн шапқыза жөнелтiп, әмiр таратып отырған осы жиын. Ортасындағы үлкендерi Байдалы, Байсал, Сүйiндiк.
Байдалы былтырғыдан берi недәуiр қартайып қапты. Сақал-шашының ағы көбейiп, бурылға жақындаған. Қастарына Абай келiп сәлем бергенде, бұл үлкендер бұрынғыдай емес, оң шыраймен амандасты. Байдалы мен Сүйiндiк, Зере мен Ұлжанның амандық-саулығын сұрап, жас жiгiтке қастарынан орын берiстi. Осы үлкендердiң бұйрығын күтiп, қас-қабақтарына қарап жүрген жас жiгiттердiң iшiнде Ербол бар. Абайдың бұрыннан жақсы бiлетiн бiр танысы Жиренше де осында. Байсал Құнанбаймен араздасып кеткелi, Абай мен Жиреншенiң кездескенi осы.
Жиренше де Абайға ендi жылы ұшырап амандасты. Жаңа адамдар келген соң, үлкендердiң өзге iстерi мен сөздерi бөгелiп тоқырап қалған. Азғана жиын бiраз үндемей отырысты.
Абай осы уақытта Байдалыға қарап:
– Байдаш аға, - деп алып, сөзiне кiрiстi.
Келген жұмысын қысқа айтты. Бiрақ, орнықты, байыпты қып жеткiздi.
Осы жиынға сәлем айтқан Зередей аналары екен. Сол кiсiдей үлкендер жiберiптi. Бөжекеңнiң асына ағайын боп ат салыспақ. Бұрынғы шақта қапы болса, ендi олай емес, қалыспаймыз деген адал ниетпен келiптi.
Байдалы Абайды тыңдап алды да:
– Шырағым, бұл сөзiңе ағайын ырза. Бетiңнен жарылқасын. Ендi қалай кiрiсесiң, ойлағаныңды өзiң айт!- дедi.
Абай сонан соң кешегi шешелерiне, Ызғұттыға, Құдайбердiге өзi айтқан жобаларын айтып шықты.
Қонаққа тiгiлiп жатқан үйлердiң ортасынан Абай өзi тiккiзетiн үйлерге бөлек орын тiлейдi. Он үлкен үйдi осы бүгiн күннен қалдырмай әкелiп тiгудiң мiндетiн алады. Он үй -отыз-отыздан үш жүз кiсi түсетiн үй болмақ. Сол үйлерге арналған iшкi жасау, көрпе-жастық, ыдыс аяқ баршасы үйлермен бiрге келедi. Және он үйдiң ертеңдi-кеш ас азығы, бар сойысы, барлық күтiмi өзiне бөлек. Ол Абайлардың өз мойнында. Ас ошағын да өздерi жайлайды. Аспазшы, күтушi, даяшы жiгiттердiң бәрiн де Абай өзi қамдайды. Үлкендер осыған сенсiн де қазiр осы арада тапсырып, байлап берсiн. Сонан соңғы Абайдың тiлейтiнi: әр рудан, әр жақтан келген қонақты осы маңдағы әр топ, әр ауыл мiндетiне алып жатыр ғой. Ас келесi солай ғой. Ендеше Абай да мынау үлкендердiң бұған арнайтын қонақтарды атап бермегiн сұрайды. Сонда және осы жиынға келетiн ең қадiрлi, ең сыйлы деген елдiң қонағының бiрiн берсiн, соны өтiнедi.
Байдалы, Байсал, Сүйiндiктер Абайдың өзiн ендiгi ақылдарының iшiне ала отырып сөйлестi.
Бұл асқа Қарқаралының Арғыны, Жетiсудың Жалайыры, Садыр-матайы, Семiз-найманы, Ылдидың Уақ, Бурасы, Дағандының Керейi бар, талай үлкен рулар келмек.
Бәрi де алыстан келедi. Бiрақ, осы топтардың iшiнде, әсiресе, ала-бөтен, жолы басқа бiр топ бар. Ол Найманнан келетiн Бөжейдiң нағашылары. Сол елде ертеректе Бөжей атты жақсы кiсi болған. Кеңгiрбай сонымен құда боп, өзiнiң Ералы деген баласына Бөжейдiң қызын айттырған. Кейiн сол Бөжей қызынан туған немересiнiң аты нағашысындай болсын деп Бөжей аталған екен. Байдалы қыстан берi соларға айрықша хабар жолдаған. Жақында жауап кептi. Бөжейдiң сол нағашы жұрты жиенiнiң асына келмекке әзiрленiп жатыр екен.
Қазiр жиын Абайдың мейлiнше жақсы ойланған қамдарына сенген сияқты. Осы Бөжейдiң нағашыларын күтiп алу, өзге қонақтан өзгерек реттi тiлейдi. " тапсырғанда, соларды тапсырса қайтер едi?"- деген сөздер шыға бастағанда, Абай:
– Ендеше, Байдаш аға, байлау сол болсын. Бөжiкеңнiң нағашысын бiздiң күтуiмiз жол екен! Бiзге берiңдер!- дедi.
Жиын iркiлген жоқ. Кеше Құнанбай, Бөжейдiң араздығын, жаманатын есiтiп келген нағашы жұрт, ендi артын күтiскендi көрсе, көрсiн! Лайығы сол екен дескен.
Бұл жайды ашып айтысқан кiсi жоқ. Бiрақ салған жерден Абай қалай ашық түсiнсе, өзгелер де солай таныған.
Абай осы ауылдардың өзге қамдарын, iшкi реттерiн жақсы бiлетiн кiсiлерден бiр үш жiгiт берiлуiн сұрады. Оған Байдалы Ерболды, Жиреншенi, Базаралыны атап бердi.
Бар сөз шешiлдi. Бар қам, барлық қимыл алда тұр. Ендi бiр сәтке де аял жоқ. Абай сол арада атын мiнгелi орнынан тұра берiп едi, Сүйiндiк бұған ырзалықпен қарады да:
– Жамандықтан жұққыш нәрсе бар ма? Оны тапқан ақылды болғандықтан таппайды. Және тапқанымен қарқ болмайды. Шын тапқан деп, жақсылық тапқанды айтат та! Бетiң, ниетiң дұрыс екен, балам! Тек, жолың болсын!- дедi.
Абай осы топтың бөтенi боп көрiнбей, өз адамы сияқты боп саналғанына iшiнен қуана түсiп, ырза боп, атына қарай басты. Өзi атқа мiнiсмен жаңағы бұған серiк болатын Жиренше, Базаралы, Ербол үшеуiн ертiп алып, үйлер тiгiлiп жатқан жердi аралады. Өз үйлерiн тiгетiн орынды ақылдасып, сайлап алып, ас ошағын орнататын жерлерiн де белгiледi. Ол орайда ақыл айтып, орын көрсеткен Жұмабай болатын.
Барысымен үйлер көшiрiледi. Мырзахан мен Ербол екеуi көштi алдынан тосып алып, жайлап қондыруға мiндеттi. Абай өзi ол жақтан келетiн мал-дүниенiң бәрiн әбден сай қып жөнелткен соң ғана келедi, оған жектi, мұндағы iстерге Базаралы, Жиренше бәрiнiң де бас-көз болуын. Сұрады. Байлауы шапшаң, сөзi де, iсi де жол көрген кiсiдей, орынды, ширақ.
Абай мен Жұмағұл жөнелiп кеткенде, ұзын бойлы, сұлу жүздi Базаралы қалғандарға қарап:
– Япырмай, мынау өзi ер жетiп, пiсiп қапты-ау! Тек айтқаны қолынан келсiн, - дедi.
– Қолынан келгенде, мықтап келедi! Көрерсiң!- деп, Ербол сенiмдi сөйледi.
– Ендеше, бөтеннiң қамы емес. Бiр Бөжекеңнiң аруағы ғой. Келiңдер, көмегiнде болайық!- деп, Базаралы байлауын айтты.
Жиренше де, Ербол да шын бейiлмен құптады. Абай Қазбалаға жүрерде қатты тапсырып кеткендiктен, Ұлжан аулында үлкен қарбалас, әзiрлiк жүрiп жатыр екен. Мұндағы iстiң басында Ұлжанның өзi және Ызғұтты, Құдайбердi болатын.
Ботақан ошағына келiсiмен, қонаққа тiгiлетiн он үй жығылып, артыла бастады. Үйлердi жаңағы үшеуi осы арадағы Ырғызбайдың бар аулынан таңдап тұрып атаған-ды. Абай сары жорға атпен сыдыртып жүрiп, бар үйдi тiгулi күйiнде көрiп шығып, бiр-екi қоңырқай үзiгi бар үйдi алмай, орнына басқа туысқандардың аппақ үйлерiн жықтырды. Сонымен, кешкi жылқы суға келетiн кезде, Қазбалаға қарай салқар көш боп жөнелген үйдiң бәрi бiрдей үлкен, шетiнен аппақ, келiстi үйлер болатын.
Әр үйдiң iшiне ұсталатын кiлем, тұскиiз, сырмақ, текемет, көрпе-жастығы да бiрге жiберiлдi. Көбiнiң ыдыс-аяғы да сай болған. Дастарқан, орамалдың да олқы болмай, жаңа болуын, таза болуын, Ұлжан өз көзiмен атқарып, қадағалап жiберткен.
Әр үйдiң тiгушiлерi қазiр бiрге кеткен жiгiттер. Кейiн қонақ күтетiн күтушiлер де солар болмақ.
Өңшең пысық, елгезек, сергек жiгiттер екен. Бәрi де Бөжей iсiне бұл ауылдардың бет бергенiн iштей шынымен мақұлдаған жастар сияқты. Тегiс көңiлденiп аттанысты.
Қонақ үйлер жөнелумен Абайлар iстейтiн iстiң басы ғана басталды. Үлкен, ауыр жұмыстар әлi алда жатыр. Көштi жүргiзiп жiберiп, ендi күн батар шақта тыста үлкен үйдiң алдында, Зеренi ортасына алып отырып, төртеу-бесеуi ақылдасқанда, қалған iстiң қиынын Абай ендi түгел түсiндi.
– Не керек? Қайтпек керек?- дегендi кезек-кезек айта бастаған Ұлжан мен Ызғұтты едi.
Қазiр ендi ас ошағының басына тiгiлетiн үйлердi де жөнелту керек. Оған Абай бiр-екi үйi жетер деп ойлап едi. Жоқ, сойылатын малдың етi үйде болу керек екен. Ендеше, бес-алты үй керек.
Оның бәрiне ас пiсiретiн, отын-су қамдайтын халық керек. Ең алдымен сойыс не болады! Құнанбаймен ақылдасуға болмайды. Не де болса, өздерi шешедi. Бiрақ кең қолдық, шығымдылық болса, осы жерде көрiнедi. Оған Ызғұтты iркiлiп, еш нәрсе айта алмады. Абай әйтеуiр сараң болмау керек дегеннен басқа, не лайық екенiн дәлдi бiлмейтiн. Бұл арада Құдайбердi көмек еттi.
– Ендi сенiң бетiң iркiлмесiн. Барған соң, басқаша боп бар! Он үйге арнап, он сегiз байтал апарыңдар. Үй басы екi еркек қой барсын!- дедi. Осы айтқаны байлау болды.
Ұлжан ас ошағының басында үлкен қиындық барын, ақыл керек екенiн айтып келiп, ертең өзi бармақ болды. Қасына Айғызды, Қалиқаны, Сарыапаңды және бiрнеше күтушi қатындарды ерте баратынын айтты. Осы кеште ұн, шай, тәттi-дәмдi дегеннiң бәрiн де бар ауылдан тығыз қамдатты.
Өзге жайдың бәрiн ақылдасып, шешiп келгенде, бәрiнен қиыны қымыз болды. Сауын биенi ол араға апарып байлауға болмайды. Жер тар, ел тығыз. Қымызын анау басқа күтушi ел де күнбе-күн жеткiзiп тұрмақ. Ботақаношағынан Қазбалаға қымызды мол қылып, қалет қылмай., кешiктiрмей жеткiзiп тұру үшiн бiр Абайлар емес, осы артта қалған ауыл-ауданның, кәрi-жастың бәрi кепiл болуы шарт.
Ел жатқанша, осы маңдағы жиырма ауылдың бар үлкендерiн Абай мен Ұлжан тегiс шақыртып ап, тағы кеңес жасады.Астың басы бiр басқа. Осы ауылдың өзiнде қалып, үнемi айдаушы боп отыратын аса мықты кiсi осында керек. Құдайбердi ол мiндеттi өз мойнына алды. Оған Жақып, Жұмағұл, Ырсай сияқты үлкен туысқандар айғайшы болмақ.
Ырғызбайдың осындай көпшiлiгi бас қосқан кеңесiнде Зере сөйледi:
– Байлауын байладың. Ендi, түге, жат жиынның алдында жас балаларымның жақсы талабын жер қылмаңдар. Өлiге еткен қызметтен бастарың кiшiреймес. Араз-құразды ұмытыңдар адам болсаң! Тiрiсiнде алғыс алмасаң, ендi тым құрыса, өлi аруағынан қарғыс алма. Балаларым мен келiндерiм, сендер де төбеңмен жүр! Отымен кiрiп, күлiмен шық қонағының! Ердiң сыны шабуыл мен шаптығуда емес - кiшiпейiл, мейiрде! Шалдықсаң да қабақ шытпа! Қуанып, жарқырап жүрiп күт! Дабырайып, желiгiп те кетпеңдер! Жым-жырт, момын жүрiп күтiңдер! Болмаса мынау ағайынның төрт көзi түгел отыр ғой мiне, өл де маған! Бiрi қырт, бiрi дарақы мақтаншақ, бiрi ұрдажық, даңғой атанғанда -осындай көп жиын үстiнде масайып, оспадарлық қылам деп, сондай атақ алатын!- дедi.
Соңғы айтқан "мылжың", "мақтаншақ", «даңғой" дегендерi осы арада шынымен төрт көзi түгел отыр едi. Мылжыңы мынау - сары сақалды Жұман. Даңғойы анау -Майбасар. Мақтаң шағын айтса - Құнанбайдың ұлықтығын бу көрiп, осы Ырғызбай шетiнен бөспе болатын.
Зереге дау айтуға батылы бармаса да, Майбасар iшiнен қыжалданып, мойнын сырт қайырып отыр. Бар Ырғызбайдың анасы. Өзiнiң ашуы әлi қатты. Томырылып кетсе тiптi Құнанбайды да қорқыту қолынан келедi. . Оны Майбасар талай көрген. Ендi, ыза болса да, амал жоқ. Зере сөзiн бiтiргенде, Майбасар қасындағы Ұлжан жеңгесiн түртiп қойып, ақырын күңкiлдеп:
– Қап, мына тентек кемпiр ме! Исi Ырғызбайдың ақсақал, қарасақалын жиып ап, қылып отырғанын қарашы. Енемiздi әбден ұрды-ау, масқара-ай! Даңғой дегенi ғой дәл мен осының!- деп едi. Қасында отырып, сөзiн естiген жұрт күлiп жiбердi.
Майбасар Ұлжанның тасасына бұғыңқырап отырып, қуланып көзiн қысып:
– Әнебiреу айтқаны кiм екен десеңшi, тағы бұның? Ана " мылжың " дегенiн айтам! Ондай да бар ма едi?- деп, тоқтай қап Жұманды көзiнiң астымен бағып отыр.
Сағал көз, сары сақал Жұман бұның мысқылын сезген жоқ екен.
– Ой, сығыр мұндар, бiлмей отырмысың? Мылжың деп, қырт қып, жазған, менi айтат та!- дегенде, жұрттың бәрi ду күлдi. Ендi сөз бiтiп, жұрт қысыр кеңеске. Кететiн тәрiздi. Абайлар iске асығып, тұрып кетiстi.
Топтан шыға бере, Абай Жұман мiнездерiн еске алып, күлiп жiбердi. Бұл туысқанның қырттығы, шынында, дау-дамайсыз-ақ айқын. Өткен күзде бiреулер:
– Жидебай мен Мұсақұлдың арасы қанша шақырым келедi екен?- десiп отырса, осы Жұман:
– Жидебай мен Мұсақұлдың арасын мен айтайын. Былтыр айт намазынан қайтып келе жатып, қолдан санағам. Дәл бiр мың екi жүз отыз жетi " лә илаhа илалла " болады екен!- дептi.
Абай осыны еске түсiрiп, iшiнен Жұман үшiн жаман ұялды. Мырс етiп:
– Құдай-ау, неткен көк мылжың? " илалламен " жер өлшеу неше атасынан қалды екен мұның. Оны әрi айтып, әрi санау неткен бейнет? Не деген мылжың тауандылық?- деп ойлаған.
Осы түндi тынымсыз қарбаласпен өткiзген үлкен ауыл, таң сарғайып атысымен, тағы бiр үлкен көштi жөнелттi. Арасында үлкен үйлерi, қостары, ұранқайлары бар -жиыны сегiз үй, ас ошағының басына тiгiлетiн боп кеттi. Ас пiсiргiш еркектер мен қатын да, отыншы, сушы қызметшiлер - баршасы да осы көшпен жөнелдi.
Күн шығып, ел тұрған соң, кең пәуескенi үш атқа жеккiзiп, қасына Айғыз, Сарыапаң, Қалиқаларды алып Ұлжан да жүрдi. Артта қалған ендiгi iс - сойыстың малы. Соны таңдап ұстатып алып, Қазбалаға тез жеткiзу бар. Абай мен Ызғұтты қастарына үш-төрт жiгiт алып, сол шаруаға қалған.
Бойдақ жылқыны ауыл қасына ерте айдатып келiп, Құдайбердi, Ызғұтты, Абай -үшеуi ат үстiнен түспей жүрiп, түндегi аталған он байталды iрiктеп таңдады.
Әрқайсысы әр айғырдың үйiрiнен белгiленген. Бұл байталдың бәрi де, өмiрi жүген, құрық тимеген шу асаулар. Көп мықты жiгiттi қашаған қуғыш бедеулер мен жүйрiк ат-айғырға мiнгiзiп, қолдарына ұзын құрық, мықты бұғалық берiп, асауларды ұстауға кiрiстiрдi.
Жайын құландай безiп қашқан байталдар оңай ұстатқан жоқ. Бiрнешеуi жеткiзбей жосып, әлек етсе, кейбiреулерi мойындарына түскен құрықтарды жұлып әкетiп, бар жылқыны үркiттi. Ауыл үстiнен қашқандарын иттер қуып, Ботақан бойы азан-қазан болды. Жiгiттердiң көбi астарындағы аттарын қан сорпа қып, өздерi де талған кезде, жетi байтал ұсталып болды. Ендi, бiр жирен, екi құла байтал шығанға шығып, мойындарындағы бұғалығымен босып жүр.
Олардың соңына Масақбай түсiп, сойылдап ұрып жүрiп, қорқытып әкеп, қалың жылқының iшiне тықты. Сол кезде барлық аттылы-жаяу тұрған жиын байталдардың мойнында сүйретiлiп жүрген арқандарға үштен, төрттен жабысып, табандап жатып алысты. Сөйтiп, соңғы қашағандар да тегiс ұсталды. Шыңғырып бұлқынған жас асаулар, түздiң тағысындай арпалысса да, бастарына тегiс ноқта киiп, мойындарынан қосақталып, Қазбалаға қарай кеттi.
Жиырма еркек қой да бұл кезде жарым жолға барып қапты. Керегiнiң бәрi түгелденген соң, Абай мен Ызғұтты да жортып отырып, ас басына келдi.
Аталған жерлерге қонақ үйлер де, ас үйлер де тiгiлген екен. Iштерi де реттелiптi. Әр үйдiң күтушi жiгiттерi өз үйлерiнiң жанынан табылды. Үй басына екi босағаға екi-екi үлкен саба орнаған екен. Абайдың артын ала, iлес келiп жатқан қымызшылар үлкен-үлкен мес пен сүйретпелердi толтырып әкеп, жаңағы сабаларды кезек-кезек күрпiлдетiп пiсiп жатыр.
Ұлжан да өз мiндетiне сыбана кiрiсiптi. Ол ас ошағын Қазбаланың суына жақындатып қаздырып, мал сойғызуға кiрiскен екен. Жиырма шақты жiгiт биелердi ақтармалап сойып жатқанда, Ұлжан тағы бiр топ жiгiттердi алып, жиырма қойдың он шақтысын Қазбаланың жағасына апарып, әр жерде қалың-қалың от жаққызып, үйткiзiп жатты. Мұнысы ас пен тойда көп қонаққа iстелмейтiн сый. Бiрақ, Ұлжан семiз жылқы етi мен жас қойдың етiне үйткен қойдың дәмдi құйқасын да араластырмақ бопты. Бейнет те болса, Абай үйлерiнiң ажарын арттыратын болды. Дәл нағашылардың iшiндегi үлкендерiне арнап, екi кебеже сүр де әкелгiзген. Қыстан қалған бар ескi иiс осы болатын. Қонақтың бәрiне жеткiзе алмаса да, ең елеулi тобына өзге астардың дағдысынан бөлек, сары ала тартқызбақ.
Абай тiккiзген үйлер қазiрде бұл өлкедегi қонаққа арналған үйдiң бәрiнен оқшауырақ. Тысы да, iшi де өзгеше боп айдынды көрiндi. Ең сый қонақтардың түсуiне арналған жарастығы мол үй боп тұр.
Сүйiндiк пен Байдалы бұл үйлердiң рет-ажарын көрiп, ас ошағының басына келiп, аттарынан түсiп, Ұлжанмен амандасты. Елден ерек қамдарды әбден танып, iштерiнен ырза болысқан. Байдалы атына қайта мiнер кезде, Ұлжан азырақ тоқтатып, оңашалап алды да:
– Тамақ пен күтiмi бiр басқа ғой. Ертең ат шабады, балуан күреседi. Әр алуан бәйгелер бар. Түйе бастатқан тоғыздан бәйге шығарыпсыңдар. Жақсы екен! Ағайынның аянып қалатын жерi емес қой. Менiң балам ол үлестерiңнен де қалмаймын дейдi. Соның ақылымен мына бiр бұйымды әкелiп ем!- деп, қалтасынан жiбекке ораған бiр кесек түйiн алды да, Байдалыға ұсынып тұрып:- бәйгенiң бiр тоғызының басы осы болсын!- дедi.
Бергенi үлкен кесек күмiс -" тайтұяқ " болатын.
Осы күнi малдар тегiс сойылып болып, азық-түлiк ас үйлерге әбден жайғасқан шақта, екiндi кезiнде, Қазбалаға қалың қонақтың алды ағылып, жете бастады.
Байдалы, Сүйiндiк, Ызғұттылар қонақ үйлердiң орталық жерiндегi биiкше төбенiң басына шығып, келушiлердi тосып тұрғалы бiрталай уақыт болған. Қонақтар төрт тараптың бәрiнен қырық-елуден, жиырма-отыздан, лек-лек болып, аттарын жай-жай бастырып, жылжып келе жатыр. Әр топтың алдынан керешi күтушiлер шауып шығып, сәлем берiп, жөндерiн бiлiп, үлкендер тұрған төбеге қарай бастайды. Дағды бойынша шет елдiң сый қонақтары әуелi ас иелерiне сәлемдесiп, асқа береке тiлеп барып, қонақ үйлерге түсу керек.
Күтушiлер болса, әрқайсысы өздi-өз үйлерiне алатын қонақтардың ру-руларын алдын ала бiлетiн.
Абай жiгiттерi: Жиренше, Ербол, Базаралы, Мырзахандар да сол қонақ тосушылардың тобында жүр.
Абай өзi қонақ үйлерiнiң қасында, қырық-отыз жiгiттермен, Жетiсу жағының қонақтарын тосып тұрған.
Басында жүздеп келген қонақтар күн батар шақта мыңға жетiп, одан да асып барады. Жiгiтек, Көтiбақ, Бөкеншiлер тiккен үйлердiң бiрталайы өз қонақтарын қабылдап, қарсы алып жатыр.
Абайдың қонақтары ымырт жабылар кезде ғана көрiндi.
Бөжейдiң шешесiмен туысқан нағашы ағасы ақсақалды, келбеттi қарт екен. Соның өзi кептi. Ол төбе басында, өзге қонақтардан бөлекше белгi жасап, атынан түсiп, барлық үлкендермен құшақтасып амандасты. Қасындағы жиыны мол. Жетiсудан келе жатқан Семiз, Найман, Жалайыр, Матай, Сыбан да тегiс осы кiсiнiң маңында екен, алды сол нағашының тобы. Олар елу-алпыс кiсi. Солардың артынша, Найман тымақты қалың топтар қауырт көрiне бастады.
Нағашы тобы мен артқы аттылардың бәрiне жататын үйлерiн көрсетпек боп Ызғұтты, Сүйiндiк алға түстi.
Нағашылар жақындасып келгенде, Абайлар барлық жiгiттермен сәлем берiп, түсiрiп алысты. Ақсақал нағашыға Сүйiндiк Абайды таныс етiп, Құнанбайдың баласы екенiн айтты.
Абай " қош келдiңiз, нағашы " деп қол қусырып тағзыммен қарсы алған. Барлық мол үйлерден мынау он үй өзгеше, оқшау тұрғанын қонақ атаулы аттарынан түспей тұрып, ерте таныған едi. Бұл үйлерге өздерi түспей, басқа жерлерге орналасқан қонақтар:" анау бөлек үйлер кiмге арналған? Онда кiм қабылдайды екен?" десiп, сұраса бастаған-ды. Сол ретте ол үйлер Құнанбай баласы тiккiзген, Бөжейдiң нағашы жұртына арнап тiктiрген үйлер екенiн де бiлiсiп қалған.
Ақсақал нағашыны қасындағы үлкенiрек кiсiлермен iрiктеп отырып, Абайлар дәл ортаға, ең жасаулы үйге кiргiздi. Өзге топтарын да дамыл көрмей қарсы алысып, қатар үйлерге кiргiзiп жатқан.
Нағашылар бәйгеге қосқалы бiр баран, екi қылаң жүйрiктерiн әкептi. Құйрық-жалы сүзулi, үстерiне бала мiнгiзген, үкiлi-тұмарлы аттар оқшау байланды.
Алыс-жақыннан келген қалың топтардың бәр-бәрi де әзiрше осылай бәйгiлерiн жұтындырып, көлбек қақтырып, келiп жатыр.
Алғашқы топ келiсiмен, өзге қонақтар да iркiлген жоқ. Көз байланғанша он үйдiң алтауы толып қалды. Әзiрге Жетiсудың алыс руының бәрi аталып жатыр. Ендi ымырт жабылар кезде, Қазбалаға төгiлiп жатқан топтардың киiм үлгiлерiн болжау қиын. Қай рулар екендерi мәлiм емес. Тек қана кейбiрiнiң қылаң аттысы көп, кейбiрiнiң баран аттылары көп үлкен шоғыр боп көрiнедi. Сам жаққа қарай бұрылса, күмiс ер-тұрман жарқылдайды. Өлкедегi қалың нөпiрдi көргелi, жаңада мiнiлген үйiрсек аттар кiсiнейдi. Абай үйлерiне түсетiн келушiлер саябырлап, азғана толас болды. " ендiгi кiсiлер ертең келер ", десiп, Абайлар алдыңғы үйлерге қымыз тарта бастаған. Осы уақытта Ербол Абайға келiп:
– Тағы бiр қалың топ келдi!- деп, ақырын хабар бердi. Бұл жиын Найманның Тобықтыға жақын отыратын руы - Сыбан екен. Арғы шетi - Аягөз, Қоңыршәулi, Ақшәулi де, бергi жағы осы Шыңғыстың сiлемiнде болады. Тобықтымен сыр мiнез. Бiрақ бәсекесi де көп, тайталас ру.
Абай жылдам басып, тысқа шығып, бар жiгiттерiн топтап тұрып, тағы да жақсы қарсы алды. Жерi жақын болғандықтан, өзге Жетiсу елiнiң бәрiнен Сыбандар мол келген екен. Абайға тиген қонақтың арты осылар. Бос тұрған үш-төрт үйге соларды түсiрiп, Абай барлық қонақтарын жайғастырды да, ендi тамам жiгiттермен өзi қоса, сарп ұрып жүрiр сыйлауға кiрiстi. Әуелi қымыз. Содан соң шай. Содан әрi атпен тартқызған табақ-табақ ет! Алыс жолдан шалдығып келген, қарыны ашып келген қонақтарды тыңайтып, күйлендiрiп жатты.
Ет желiнгеннен кейiн, шаршап келген қонақтардың алды жата бастады.
Бүгiнгi жүрiске мұқалмаған Сыбандар екен. Олардың үйлерiне еттен соң тағы да қымыз сапырылып едi.
Кеш бойы көбiнесе нағашы жағының үйлерiне айналып жүрген Абай Сыбан қонақтарға ендi оралып келдi. Сыбан жиынының бұл келiстегi үлкенi Қадырбай екен. Ол -ақын Қадырбай. Жас күнiнде әйгiлi Садақ ақынмен айтысып " Балаақын " деген ат алып сол Садақты өлең, сөзде мүдiрткен осы Қадырбай болатын. Оның көп өлеңiне Абай қанық. Бiрқатарын жатқа бiледi. Өз қонағының iшiнде Қадырбай болғанына Абай дән ырза болды.
Қадырбай болса, бағана түсер жерден-ақ, бұларға арналған үй - Құнанбай үйлерi екенiн бiлген-дi. Арысы Тобықты, берiсi Ырғызбай iшiнiң қатын-баласына дейiн бiлетiн Сыбанның бiрнеше сөзуар кiсiлерi тек отырған жоқ. Бағана кештен берi тысқа шығып, қастарындағы күтушi Ерболдармен сөйлесiп, осы он үйдiң жай-жапсарын, күтушi иелерiн де Қадырбайларға мәлiм еткен.
Қадырбай өзi де келгеннен бергi сары қымыздан, дастарқан мен ыдыс-аяқтан, шай үстiндегi тәттi-дәмдiнiң молдығынан әр жайды топшылап отырған. Әсiресе, түрiлген жас қазының қатарында жүрген үйткен қойдың етiнен - мынау үйдiң сыйын өзге үйлердiң сыйынан басқаша деп бағалаған. Ас атаулының бәрiнде болатын жалпы құрғақ сыйдан бөлек жатыр.
Ендi осы сыйды басқарып жүрген Құнанбайдың бiр жас баласы деген соң, Қадырбай сол бала өз қастарына келгенде iлтипат жасады. Абайға:
– Берi кел! Отыр, балам!- деп шақырып ап, өз қолынан қымыз ұсынды.
Қызғылт қоңыр сақалы бар, келбеттi, ақ сары Қадырбай Абайға аса бiр келiстi кiсi көрiндi. Бұл қонақ Абайдан әке-шешелерiнiң саушылығын сұрастырды. Көрсетiп жатқан сый-құрметiне алғыс айтты.
Абай өздiгiмен сөйлемей, тек қана Қадырбайдың сұраған сөздерiне жауап берiп отыр едi. Жауапты қысқа болса да, байыпты, орнықты қып айтады. Жас жiгiттiң түс-тұлғасын Қадырбай ұнатты бiлем, тағы да сөйлеткiсi кеп:
– Осы Барлас ақын маған бiр әңгiме айтып едi. Құнекеңiң оқудан қайтқан бiр жас баласы бар екен. Өзi өлеңқұмар екен. Ұлжаннан туған. Зеренiң қолындағы баласы десе керек едi. Сол әлде сенбiсiң?- дедi. Абай ұялыңқырап күлдi де:
– Барлас ақынның бiздiң үйге кеп азырақ қонақ боп кеткенi бар едi, - деп, Қадырбайдың жүзiне тура қарады.
Қадырбай күлiмсiреп қойып:
– Балам, ендеше сен көңiлiңе алма, әкеңмен құрдаспын. Сондықтан еркiн сөйлей берем. Айтпағым: өлең дегендi аса бiр сүймейтiн кiсi сенiң әкең едi. Сен неғып өлең сүйгiш боп жүрсiң? Осының жөнiн айтшы?- дедi.
Үй iшi Қадырбайдың қалжыңына күле бастады. Абай өзi үй иесi болғандықтан сыпайылық жасап, аз сөйлермiн деген. Бiрақ мына Сыбандар шет елдiң адамдары сияқты емес. Тобықтының өз ауылдарының адамындай кең отыр. Жауап айтқысы да келедi. Айтар сөзi де даяр сияқты. Тек қонаққа кеп отырған үлкен кiсiмен жауаптасса, әдепсiздiк болар ма екен?- деп екi ойлы болды. Өзi байқамастан тамсанып, басын шайқап едi. Қадырбай шалып қалған екен.
– Кәне, бiрдеме айтқалы отырсың ғой. Ұялма, айт!- дедi.
– Ендеше, Қадеке! Әкесi құрдастың баласы құрдас дейдi ғой. Оғат айтсам ғафу етiңiз! Бiрақ аса бiр көңiлi керең кiсi болмаса, өлеңдi сүймейтiн жан бола ма? Менiң әкемнiң де сүйетiн өлеңi болар. Жалғыз-ақ сiздiң есiңiзде қалғаны, әлгi бiр " шұбарым, арғымағым, кер маралым, өз заңынша болкендiк жандаралым!"- деген өлеңдi жақтырмай, сынап сөйлеген сөзi болмаса!- дедi де, ақырын күлiп қойды.
Үйдiң iшi тегiс елең етiп, Абай жауабын баққан Қадырбай қатты қарқылдап күлiп жiбердi.
– Япырай, мына баланың өзiме соғуын қарай гөр. Сен бұл әңгiменi естiген екенсiң-ау, ә? – деп, үй ішіне жағалай қарады. – Мынаның айтып отырғанын көрдіңдер ме? Бұл менің Солтабайға айтқан өлеңімді нұсқап отыр. Құнекең соны естігенде, маған: «Несіне жалына бергенсің?» деп, сын айтып еді. Балам, сен дауыңды тауып айттың! – деп тағы күлдi.
Абай осыдан әрi үндеген жоқ. Тегiнде соңғы кезде барлық үлкендерге талас сөзде соқтығыңқырап сөйлегендi қатты ұнатушы едi. Өзi қоймай сөйлеткен соң, Қадырбайға айтқанына да өкiнген жоқ. Қайта мұндайдағы қатқыл көңiлi бiр ырзалық тапқандай болды.
Бұл үйдегi қонақтар ұзақ отырып, кеш жатты. Орындарын жайластырып, тегiс жатқызып болып, түңлiктерiн жапқызып, Абайлар ас ошағына қарай қайтқанда, жаздың қысқа таңы сарғайып атып келедi екен.
Қазбаланың түстiк жағындағы үлкен қоңыр биiктер бозғыл тартыпты. Жұлдызы сиреген көкшiл аспанда Тезектiң Қарашоқысы айқындап көрiндi. " таң келедiнi " бұл атраптың қатпарларына, ұйқысы қалың көлеңкелi сай-саласына елдiң алдымен сол мәлiмдеп тұрған тәрiздi.
Абай, Ербол, Ызғұттылар ас үйлерге жақындай берiп, өзара күңкiлдесiп:
– Қазiр таң атады. Бүгiн ұйқы бола қоймас!
– Ұйқыны қояйық!
– Отын-су ерте қамдалсын.
– Қымыз! Қымыз кешiкпесiн! Бар үйдiң де сабалары сарқылып қалды.
– Ұйқыны қойып, тез қам қылайық!- десiп, келесi күннiң қамына жұмылды.
Келер күн ең ауыр күннiң өзi болды. Астың дәл үлкен күнi осы. Абайға тиiстi қонақтар бұл күнi түске шейiн кешегi үйлерiнен қозғалған жоқ. Таңертеңнен берi шай, қымызбен сыйлап келiп, дәл түске тақай бергенде, барлық он үйге ет тартылды. Абайдың бұл жолы жасаған тәртiбi қонақтарды да, көлденең қараған елдi де, ас иелерiн де қатты сүйсiндiрдi.
Табақ тартуға өңшең жорға аттарды сайлапты. Барлық ат күмiс ер-тоқыммен ерттелген. Күтушi жiгiттер бастарына тегiс жiбек орамал байлапты. Ас ошағымен екi арада бұлар қос табақтан алып, қатар ызғытып жөнелгенде, өлке бойы жайнап кеткендей болады. Нағашыларға арналған күтiмнiң қапысы жоқ, оқшау сый болды.
Астың күндiзгi етiн осы үйлер түгел жеп болған кезде, Байсал бiр үлкен ақ боз атқа мiнiп, қасына қырық-елудей топ ертiп, қолына үлкен биiк ағашқа орнатқан қарақшыны алып, атой берiп шықты, қонақтар атқа мiнсiн, әзiрленсiн деген белгi. Ендi бәйге, күрес, ат үстi сауық басталмақ. Астың қалың думан, қызу ордасы қайнады. Әңгiме дүкен қарақшы айналасында болады. Байсалдың хабарын құлақтана салысымен, барлық жұрт аттарына ұмтылды. Жал-құйрығы сүзiлген бәйгелер де киiкше басып, ойқастап шықты, аз уақытта қалың ел ат үстiнде әзiр болды.
Жиынын Абай тегiс болжай алмады. Ол атқа мiнбеген, мiнбекшi де емес. Өйткенi мұның сыбағасына тиген қонақтар алыс елдiң адамдары болғандықтан, бүгiн тарамайды. Ендеше кешкi сыйына тағы әзiрленiп тұру керек. Сол себептi Абай мен Ызғұттылар өз шаруасының қарбаласында жүр. Маңындағы жiгiттерi де тапжылмай, қастарында қалған. Абай ешқайсысын босатқан жоқ. Тек жалғыз Ербол ғана көптiң қызуына елiгiп, шыдай алмай:
– Тым құрыса сендерге хабаршы болайын. Не боп жатқанын айтып келейiн, - деп тұра жөнелiп, шапқылап кетет те, тез оралып келiп, тың хабарлар айтады. Кешеден берi жиылған жұрттың сан мөлшерiн бiлген кiсi жоқ едi. Ербол " талай мың бар екен " деп келдi.
Абайдың қонақтары аттарына мiнiп, белгi күтiп тұрғанда, Байсал ұран салып, қарақшысын аспандата көтерiп, Тезектiң қарашоқысына қарай шапты. Соның ар жағы кең жазық. Iстiң бәрi сонда болмақ.
Қарақшы жөнелiсiмен, соның бетiн бағып тұрған барлық топ-топ аттылар да дүркiрей шауып, қаптай жөнелдi. Абайлар ендi көрдi, көлденең өтiп, селдей ағып жатқан халықтың саны ұшан-теңiз екен. Бұл кезде ас үйлерден Ұлжан, Айғыздар да шығып, барлық күтушi қызметшi атаулының баршасы тамашалап, қарап қалысты.
Жер қайыстырып, ағыла жүйткiген жұрттың бiр шетi осы ас үйлердiң жаны болса, анау шетi көз ұшында. Сол екi арада қара нөпiр құмырысқадай қайнап кеттi. Талай уақыт арылмай, көшкен бұлттай жөңкiлiп. Жатты.
Алыс елдердiң қонақтары бiр сәрi болса, Тобықтының өзiнен де ат жалын тартып мiнген еркектен бiрде-бiреу қалмағандай.
Бiр уақыт Ербол шабатын аттың санын айтып келдi. Жиынын Байдалы санатқанда жүз елу ат бопты. Соның iшiнен он атқа бәйге аталыпты. Бәйгенiң бәрi де тоғыз-тоғыздан. Алдыңғы бәйге түйе бастатқан тоғыз, екiншi жамбы бастатқан тоғыз. Ол жамбы - кешегi Ұлжан әкелген күмiс едi. Содан арғы тоғыздар да түгел саналыпты.
Үлкен астың күресi де үлкен. Балуандар бәйгесi де сондайлық тоғыз-тоғыздан.
Абай осы хабарларды есiтiп болып, өз iстерiне қайта кiрiстi.
Бүгiн түсте шешелерi Абайды шақырып алып, мәлiм етiп едi: қонақтар ертең түстенiп аттанатын болса, ет аздық етедi. Ұялып қалмас үшiн қазiрден қам ету керек. Абайдың ас қызығына бармай қалғаны сол болатын. Ол Ызғұтты мен Мырзаханды Ботақандағы Құдайбердiге шаптырды. Бөгелмей, тез ғана қысырдың бес тайын ұстатып жiберсiн деп тапсырды. Сол сойысты күттi. Және арттағы ауылдар ас бiттi екен деп салақсып қалып, ертеңгi қымыздан құр тастамасын. Өзге жұрттың денi кешке тараса да, Абай қонақтары қайтпайды. Соны бiлдiрiп, қадағалау керек. Үздiксiз қиындық отын-су жағында. Оның қамы да Абай мойнында. Сөйтiп, астың ұлы дақпырты болмаса, қиын бейнетi болмаса, басқа ешбiр қызығын көрмеген Абай, осы күндi және келер түндi түп-түгел тынымсыз қарекетпен өткiздi. Қонақтар кешке жақын қайта қайтып келгенде, шаңытып, шөлдеп түтiгiп келдi. Алдарынан дәл кешегiдей сыпайы, қонағуар, жылпос жiгiттер қылаң ұрып қарсы алды.
Әуелi салқын сары қымызбен азан-аулақ шөлдерiн бастырып ап, соның артынан шай тартты. Ылғи екi-үш жiгiт көтерген, екi иiндерiнен бусана түсiп тыныс алған сабадай-сабадай сары самауырлар кiрдi. Кiрдi де, бар қонақтың күйiн келiстiрiп, көңiлiн тапты.
Бұл он үйдiң бүгiнгi бейiл құрметi кешегiсiнен асып түспесе, кем болған жоқ. Өзге көп үйлердiң қонақтары күн батарда аттанып кеткендiктен, Байдалы, Байсал, Сүйiндiктер де осында келген. Оларды Ұлжан мен Абай кеш бата әдейiлеп шақырып алып, нағашы қонақтардың тобының iшiнде болсын, бiрге отырып, өздерi де қонақ болсын деген. Осы кещте Абай iстеген сый-құрметке, жақсы ретке олардың өздерiнiң де көздерi әбден жеткен.
Абай бұл түнде де ұйықтамады. Осымен ұйқысыз, ауыр түннiң үшiншiсi өттi.
Келесi күнi түскi асты ерте астырып, қонақтарға ерте бергiзген. Дәл осы астың дастарқаны жиыларда Найманнан келген кәрi нағашы Абайды шақыртып алып, бейiлденiп бата берiп, үлкен алғас айтты.
Дәл сол үшiншi күннiң түс кезiнде Абайдың пiшiнiне көздерi түскен Ұлжан, Ызғұтты, Ерболдар жас жiгiттi қатты мүсiркедi. Абайдың жүзi қан-сөлден айрылып, науқастан тұрғандай. Екi көзi қанталап, кiртиiп, жақтары солып, бiр түрлi жүдеп, үрпиiп қапты.
Рас, Ызғұтты мен Ербол да сондай алжа-алжа болған екен. Үшеулерi бiр-бiрiнiң ажарларын айтысып, күлiсiп алды. Ербол:
– Тура кешегi ыстықта бәйгеге шауып, жолшыбай болдырып қап, түнде тағы таң асып шыққан қарашаның көк шоқайындай боппыз, не керек!- дедi.
– Ендiгi бар арман - бiр ұйқы. Тек осы тұрған жерге құлай кеткендей боп тұрмын!-деп, Абай бiржолата титықтағанын айтты. Сол уақытта бұларды Байдалы келiп, Бөжей үйiне шақырды. Астың әлi аяқтамаған арты бар. Онысы Бөжейдiң тұлдаған аттарын сою, үй iшiнде былтырдан жиылған септi тарқату, қаралы теңдi бұзу.
Бұл iстен жақын ағайын шет қала алмайды. Бастығы нағашылар болып, барлық Тобықтының қалың жұрты, ендi соған беттедi. Байдалылар Бөжей үйiнiң жанына келгенде, үй iшiндегi былтырдан бергi қаралы әйелдер тысқа шықты. Содан соң Байдалы белдеудегi қараны суырып алып, Байсалға бердi. Ол ырымын iстеп, қараны жерге сұлатты да, табанымен басып, сындырып тастады. Ас өттi. Қаралы жыл толды. Ендi азалы күндер бiттi дегеннiң белгiсi.
Байдалының тапсыруымен, Сүйiндiк қалың елдi бастап, ақ үйге кiрдi де, қаралы теңдердi бұзды. Бұ да жаңағыдай белгi. Осы уақытта Бөжейдiң әйелi мен екi қызы он жаққа терiс қарап отырып ап, дауыс айтты. Үй iшiндегi барлық жиын үндемей жыласты. Бөжейдiң аруағына арналған соңғы дауыс, соңғы көз жасы осы. Ендi ең соңғы құран оқылып болған соң, жиын тегiс тысқа шығып тұрғанда, тұлдаған екi ат келдi. Қатты семiрген күрең мен қара көк асаусып кетiптi.
Екеуiн де Бөжейдiң туысқандары жыласып тұрып жықты да, Байдалының өзiне бауыздатты.
Жаңағы қараны жыққан Байсал, септi бұзған Сүйiндiк, ендi мынау тұл атты бауыздаған Байдалы - үшеуi де кейiн " жол " алады. Бұлар осы қауымның әрi үлкенi, әрi Бөжейдiң үзеңгi жолдастары. Сондықтан, ас артынан болатын ырымның үшеуiн сол үш кiсiге орындатудың айрықша мәнi бар.
Бұл аттың етiн жемей кетуге тағы болмайды. Қалғи-шұлғи отырып, сол еттiң пiскенiне Абай зорға жеткен.
Екiнтi кезiнде Бөжей үйiнен ет жеп болып, ендi үлкендермен қоштасып, жүруге рұқсат тiлеп едi. Сол уақытта Байсал Абайды қасына шақырып алып, маңдайынан иiскедi де:
– Балам, мен осы шаққа шейiн сенiмен тiл қатысып, жылы ұшырап көрiскен жоқ ем. Бiрақ, барлық көрген-сезгенiм есiмде. Ана бiр жыл Қарқаралыда сенiң ажарыңды ұнатып, мейiрi түсiп кетiп, Бөжiкең бата берiп едi-ау! Сондағы сөзi есiңде болар. Сенен үлкен дәме қып, бата берген едi. Мен онда жақтырмап ем. Ағайынға әдiлет ойлап айтқан жақсы лебiзiңдi есiтiп жүрмiн. Бүгiн мынау күндерде Бөжiкеңе адал iнi боп, бетiңдi аштың. Жақсы ағаның зор дәмесiн әмсе өстiп ақтағайсың! Ақтарсың деп бiлемiн! Ақтар-ақсын, шырағым. Тек өмiр деген ит, жаңсақ бастырмаса екен! Өрiсiң алда! Бетiң дұрыс! Дәл осы бетiңнен жарылғасын!- деп бата бердi.
Байдалы, Сүйiндiк, Құлыншақ та жақсы бейiлмен қостап, бiрге бата қылысты.
Абай еш нәрсе айтпады. Тек қана үлкендерге ерiп бата қылып:
– Рақмет! Батаңызға рақмет! Дегенiңiз келсiн. Байсал аға!- дедi. Осыдан соң үй iшiмен қоштасты да, Ерболды ертiп атқа мiндi. Бұл уақытта Ұлжан да арбасына мiнiп, жүрiп кеткен екен.
Абай мен Ербол желе жортып, ат жүрiсiне зорға шыдап отырып, Ботақанға жеттi. Ұлжан бұлардан бұрын келiп, қонақ үйдi оңашалап, сонда екеуiне де қалың төсек салғызып қойған екен.
Абай келiп үлкен үйге кiрген жерде, әжесiмен амандаса сала, Ұлжанға қарап:
– Ұйқы, ұйқы! Апа, жалғыз ғана ұйқы!- деп төрдiң алдына жантая кеттi.
Өмiр бойында Абайдың ең алғаш рет ұйқысыз түндер өткiзiп, қабағы қатып, қажыған жолы осы едi. Қазiр шешесiнiң үйiне кiрiсiмен дәл ерке баланың күйiне келдi. Ұлжан Абай мен Ерболға бiр-бiр кесе қымыз iшкiздi де, өзi ертiп барып, қонақ үйге жатқызып, үстерiн жауып салды.
Осы кезде жастыққа бас қойған екi жiгiт осыдан осылай ұйықтап жарысқандай боп сiлтестi. Келесi күн түсте бiр оянып, қымыз iшiп алып, кешке шейiн қайта ұйықтады. Ымырт жамыла және бiр оянып алып, тағы қалғып отырысып, елден бұрын тағы ұйқыға кеттi. Екiншi күннiң сәскесiнде ғана барып бұл екеуi ел қатарына кiрiп, анық сергiп тұрды. Екi түн, бiр күн ұйықтаған Абай осы қалың ұйқының уағында өзiнiң қандайлық абыройлы, атақты жақсы жiгiт атымен оянғанын бiлген жоқ едi.

3
Бұл күндерде бiр жайлауларды кернеген жалғыз әңгiме - Бөжей асы туралы. Ас берген ел, асқа барған ел және үйде қалса да, барғандардан көп әңгiмеге қанған ел, – тұтасымен бiр жайды аңыз етедi. Сол лақап бiр Тобықтының iшi емес, алыс-жақындығы, ой мен қырдағы қалың рулардың баршасына да тарап, селдей жайылып кетiп жатыр. Абай өзi ас ошағы мен қонақ үйлердiң арасында соншалық бейiл салып, сарп ұрып жүргендiктен, бұл астың қаншалық ұлаңғайыр уақиға болғанын байқамапты.
Анығында Бөжейдiң асы бiр Тобықты емес, тiптi бұл өңiр, бұл атрапта талайдан болмаған ас делiндi. Молшылық, сый-сипат, рет сыпыйылық, барлығы да үлгi-өнеге берерлiк бопты.
Бүгiнгi күн осындай қып, дақпыртын көрген кәрi-құртаң, жiгiт-желең, қатын-бала, әрине, бұл уақиғаны оңайлықпен ұмытпайды. Әңгiме етулерi жаз бойы емес, күзге де, қысқа да созылады. Дағды бойынша, мезгiл өтiп, уақыт алыстаған сайын, бұл астың айналасына талай қоспа әңгiме, жаңсақ жамаулар да жабысады. Сүйтiп, келесi жылдарда осы аста жыққан балуан, осы аста бәйгеден келген жүйрiк, осы аста жақсы айтылған қалжың, жақсы сөзбен көрiнген шешен жандардың аты оқшауланып, ұмытылмай ере жүретiн болады. Бұлай болатын себеп бар да, себепшi бар. Ол сол ас берушiлерден шығады. Ас өлiк үшiн ғана емес, әсiресе, тiрiлер үшiн керек. Олар өлiмдi сылтау етiп өздерiнiң абыройын, атағын, мақтанын, айдынын да асырады. Сондықтан асты кiм болса сол жасамайды, тек жуан, бай, құдiреттi күштiлер ғана жасайды. Өмiрде кедейдiң асы деген ас болмайтын себебi де сол.
Ал атақтыға, жуанға, мықтыға жасалған ас сол өлiктiң артқы тобын тағы нықтап, мықтай түседi. Сол үшiн ас бергендер өз әрекетiн жаңағыдай көпке әшкерелеуге ынтық болады.
Солардың даңқ берiп дәрiптеуi бойынша Тобықты ортасы бұдан былай осы жылдарда туған баласының жасын Бөжейдiң асымен санайтын болады. Ас жылы туған бала ғана емес, астан бiрер жыл бұрын туған, бiрнеше жыл кейiн туғанды да сол астың "аржақ-бержағы" деп, асқар белден бастағандай, межелейтiн болады. Бөжей асының атағы сондай. Ендi осы жыл түскен келiн, осы жыл өлген жас-кәрi, осы жыл болған құдалық, бала сүндеттеу, күйеу келу де, баршасы да астың жылымен саналды. Тек адам жайы емес. Кейде кейiндеп барып атақ алатын бәйгелер болса, солар да Бөжейге ас берген жылы тай едi, құнан едi, немесе, iштегi құлын едi деп сөйленетiн болады.
Ұлы дүбiр, үлкен астың осындай боп, уақыт өлшеуiне айналып кететiнi анық. Бiрер буынға шейiн ұмытылмастай есте қалатыны бар. Ерте күнде болған төренiң асы, Бопының асы дегендер дәл осындай боп, ұмытылмай келген.
Тобықты iшiнiң қазiргi мол дабыры да сондай боп, ен жайлаудың барлық тау-сеңгiрiн, ой-өлкесiн қатты жаңғырықтырды.
Мiне, осындай ұлы дүбiрдiң арасында, сол асқа жақсы қызмет етiп, жақсы атақ алған жандардың аттары да қазiргi күнде көп айтылып, ауызға iлiнiп кеттi.
Асты жақсы басқарған Байдалы, Байсал, Сүйiндiктер бiр төбе.Бiрақ көп аузына олардан да бұрын iлiнген - жас қана жiгiт Абай аты бопты.
Айтушылар Абайды ең әуелi Құнанбаймен шайқастырады. Тоңы жiбiмейтiн, зәрi қатты қырыс әкенi Абай қатты кiнәлапты-мыс.
Талай мың қонақтың iшiнде Абай күткен қонақтар өзгеше бiр естен кетпес сый көрiптi.
Барлық жиынның мейрiмiн түсiрiп, тегiс баталарын алыпты. Сондай бiр жұртқа жаны ашитын, жақсылықты көксейтiн, ақылы кемел бiр бала шығыпты.
Бiрталай үлкендер Зере мен Ұлжанға да көп алғыс айтады екен. "Бет нұсқайтын Зере. Ел анасы боп, көптiң тiлеуiн, көптiң амандық, тыныштығын тiлеуге түскен кiсi ғой. Немересiн баулып отырған өзi екен. Бiрақ ақ сүтi ақталыпты"– десiп бiр қойысатын. Баласына өзi ерiп барып, жөн-жосықты үнемi айтып, талмай еңбек еткен үлгiлi ана Ұлжанды да мақтасатын. Бұл әңгiменiң бәрi де Абайлар ұйықтап жатқан шақтарда, Зеренiң аулына жан-жақтан ағылып келiп жатқан-ды. Тiптi Көтiбақ, Жiгiтек, Бөкеншi жайлауларынан келген бөгде кiсiлер де осындайды айтып келдi. Көкшенi аралап, Бақанасты бойлап жүрiп қайтқан Қаратай да қостап келдi. Қазбаланың бойындағы Бөжейдiң өз аулдарынан тараған хабар да сондай екен. Бақанас, Байқошқардың аяқ жағын жайлайтын дуаны басқа Керей де тегiс солай естiптi. Абай мен Ербол үшiншi күнi тұрып ап, өзен бойына барып, ұзақ жуынып шешелер үйiне шайға келген едi.
Зере немересiн өз қасына шақырып ап, қатар отырғызып, алдына шайын ұсынды да:
– Айналайын, қоңыр қозым, – деп, арқасынан қағып, маңдайынан иiскедi. Ұлжан бiр табаққа салған тоңазыған бас пен жамбасты Абайдың алдына қойып:
– Мынау сенiң адам болғаныңа арнап, шешелерiңнiң атап сойған малы едi, жеңдер!- дедi.
Абай таңданыңқырап сөйледi:
– Апа-ау, бұл ненiң ақысы?
Сенiң кешегi күнгi еңбегiңе ағайын-анжы ырзалық айтыпты. Ұйқы басып, не бiлдiм дейсiң екеуiң! Жұрт мақтап жатыр! Адам бопты дейдi. Соның ақысы!
– Тәйiрi еңбек дейтiн қай тауды құлатыппыз. Көппен бiрге қонақ күткенiмiз бе? Бiрақ әйтеуiр, сорлы қозының өлiмiне сылтау таусылған ба? Желiк, Ербол, кел!– деп, Абай етке кiрiстi.
Арада үш-төрт күн өттi. Бұл уақытта Ербол тағы да өз ауылдарына кетiп едi. Ендi бүгiн қозы жамырап жатқан кезде, астындағы ақ сұр атын терлетiп, қатты жүрiп кеп, дөң басында жалғыз жүрген Абайды тапты.
Жолдасының асығып келгенiне Абай бұл жолы жақсы үмiтпен қарады.
Талайдан берi Тоғжан жақтан Абайға тәуiр сәлем әкеле алмай жүрген Ербол, қазiр де сөз бастамай тұрып, әуелi Абайдың басындағы тымағын жұлып алды да:
– Шүйiншi!– дедi. Екеуi де iштерiмен танысып, күлiсiп жiбердi.
Жол болайын деп тұр, не қыласың!– деп, Ербол демiгiп күлiп тұрып: – Сүйiндiктiң кiшi баласы Әдiлбек бүгiн қайнына жүрдi. Ұрын кеттi. Қасына Сүйiндiк, Асылбек – бәрi де ере кетiптi. Көптен бiр сөйлесе алмай жүр ем. Әдiлбек сезiктенiп ап, менi жақтырмайтын болған соң, Тоғжанның өзi түгiл жеңгесiне де жолай алмадым ғой.
Ал бүгiн түсте барып, Асылбек отауында қымыз iшiп отырып, жеңгемен әбден кеңестiм. Тоғжан сенi сағынып жүр. Қайта-қайта аузына ала бередi дейдi. Оның үстiне жақсы атағың елге жайылып, мақтаушы жұрт екеумiзге көп болысқан бiлем. Осы өңiрдiң жасында Абайға тең жiгiт жоқ қой деп, жеңге мен қайын сiңлiсi қоса мақтасыпты. Ендi, өлген де бiр, тiрiлген де бiр. Дәл осы күндерде барып, көздерiне бiр көрiншi. Соған келдiм. Барлық жайды жолда сөйлесемiз. Тез ат алғыз да бiрге жүр!– дедi.
Байлау осы. Абай қатты толқып, қуанып кеттi. Екеуi ымырт жабыла бергенде, Бөкеншi жайлауы – Жәнiбекке тартты. Абайдың мiнгенi ақжал, сары жорға ат. Ерболдiкi ақ сұр. Екеуiнiң шапан, тымақтары да сұрғылт түстi. Жерқылаң мiнген қылаңнан киген екi жiгiт кешкi салқынмен есiп жүрiп кеткенде, кер бетеге, боз көденiң арасынан зорға көрiнгендей. Түстерi де, жүрiстерi де көзге түспей, ұрлана жүруге бейiмдеп апты.
Қара адырдың сыртымен жүрсе, жолшыбай ел қалың, көзге түседi. Екi жас жiгiттiң мезгiлсiз, түнделетiп жүргенi сезiктi көрiнедi. Сондықтан бұлар Тезектiң Қарашоқысын бауырлап, жазықпен тартты. Жол қашаңдау келетiн болды. Бiрақ оны есеп қылмай, асыға жүрiп, ақ жал аттың қатты жорғасымен келедi.
Аздан соң ай туып, аса бiр тынық, жым-жырт, жайлы түн жылжып келдi. Ақ дала, алыс адырлар жеңiл, көкшiл тұманға батып, түн жiбегiн оранғандай. Момын, сұрғылт, елсiз дүние мұңға бейiм. Биiк көк жапанда жалғыз жүзген жүдеу реңдi жарты айға қарап, Абай күрсiнiп қояды.
Тоғжанды ойласа, Абай көңiлi де бұл шақта арылмас мұңмен жүдейдi.
Тiршiлiк бұны жiгiт етiп өсiрiп, жастық дәуренiнiң таңы атқан шақта, сол аспанның асыл, әсем нұры бұл үшiн Тоғжан боп танылып едi.
Кiршiксiз таза көңiлдiң бар қиялы осы ғана. Бiрақ, екеуiнiң арасына өмiрдiң үлкен бөгеттерi, қарсылығы кеп төндi. Алаңсыз тiлек, аласыз көңiл созып едi. Болмады! Бұның аяғында тұсау, оның басында ноқта. Ендi мiне, екеуiн қақ айырған ерiксiздiк үстiнде, бұлардың жүректерi ғана бiр-бiрiне талпынып ұмтылады. Бiрақ шынжырларын сезiп, шерлi мұңмен өксiк өкiнiшпен ұмтылады.
Қарқаралыдан қайтқан соң, Тоғжанға бiр сәлем жолдап, көрiспектi тiлеген. Соған Тоғжан шыдамапты. Амалсыз ренiшпен қиналып отырып:
– Көрiсерлiк не бар? Ненi тiлеп көрiсемiз? Өзi соны сезбей ме?– деп, жүрегiне түскен қаяуын сездiрiптi.
Соған Абай ем таба алмады.
Рас, Дiлдәнi Абай сүйiп қайтқан жоқ. Бiрақ ендiгi өмiрге тағдырындай көнiп қайтты. Тоғжанның да Мәмбетейде атастырған күйеуi бар. Жалғыз-ақ, ол бар екен деп, Тоғжан да ынтығып тұрған жоқ. Қайта, Абайды сүйгелi, өзiнiң қайын жұртын ойламауға тырысатын. Жүрегi үркiп., жатырқап жүретiн.
Абай, бiрақ қайындап кеттi. Ендi қайтып көрсетпестей қиын белден асып кеттi. Тоғжан сол күндерде оңашада көп жылаған, жүдеп қалған.
Қатты жүрген жiгiттер ел жатар кезде Жәнiбектiң тұсына тақады. Жалғыз-ақ, жұрт жатып қалды. Көрiсудiң орны болмас десiп өкiнiп келе жатқан.
Жәнiбектiң кең шалғынды мол өлкесiнiң екi жағасы биiкше сарқабақ болатын. Соның батыс жақтағы бiр белiне кеп шыға бергенде, Абайдың құлағы алыстан талмаурап келген әндi шалып қалды. Ербол да естiптi. Дәл жотаның өзiне шығып, екi жiгiт аз тоқтағанда, ән айқынырақ жеттi. Қосылып салған ән екен.
Күзетшi әйелдердiң әнi сияқты. Жолаушылар тау басына бөгелмей ойға қарай құлады, ұзақ кең өлкенiң бойы жыпырлаған ауылдар. Қораларының орталарында, үйрiм-үйрiм көбiктей боп, қалың-қалың қойлар жатыр. Оттар өшкен, елсiз, жайын аралда қатар-қатар тiзiлген қаз, үйректiң ұяларында, ағарып дөңгеленiп жататын жұмыртқалардай боп, ай астында маңқиып, түңлiктерi жабық боз үйлер тұр. Алты-жетi бiр ұя. Он-он бiр үй бiр ұя. Төрттен-бестен бiр ұя жасап, дөңгеленiп тұрған ауылдар да бар.
Осы өлкенiң бойында, барлық ұйқылы ауылдардың үстiнен қалқып ән келедi. Жiгiттер iлгерi басқан сайын, ән айқындап, шақырып тұр. Өлкенiң дәл ортасын қақ жарып өтетiн кiшкене өзен бар. Соның екi жағасы селдiр бiткен аласа тоғай. Абайлар сол тоғайды құлдап төмен тартты.
Ербол ендi аңғарды, ән Сүйiндiк аулының тұсынан шығып жатыр екен. Сол ауылдың ар жағында Ерболдың аулы. Бұлар ән айтқан ауылдың үстiнен өтетiн болды. Жүрiстерi бәсеңдесе де, әлi де ақ жал аттың сумаңдаған жол жорғасымен келе жатқан.
Жалғыз аяқ жолмен кеп, өткелден өтiп, тоғайдың ар жағына шығысты. Кеңiрек алаң бар екен. Сүйiндiк аулы көрiндi. Ән ендi тiптi жақын естiлдi. Шырқап естiлiп жатқан "Топайкөк" әнi.
Абай мен Ербол Бошаннан үйренiп келген жаңа ән бұл өлкеге жайылып қалған екен. Нәзiк сұлу дауысты әйелдер "Топайкөктiң" кейбiр ырғағын терiс айтады.
Тоғайдан өтiсiмен Ербол барлық жайды тез аңғарды:
– Бәрекелде, мына қызықты қара! Мынау ауыл алтыбақан теуiп жатыр!- деп тоқтай қалды да:- ойбай, жақсы болды! Тура барайық!- деп едi. Абай аттың басын iркiп тоқтап қап:
– Тұра тұр!- дедi.
Оншалық араласы жоқ ауылға ойын iздеп келгендей, мезгiлсiз баруды Абай ыңғайсыз көрiп едi.
– Барсақ та атты тастап жаяу барайық. Кейiнiрек барайық. Әуелi сiздiң ауылға түсейiк!- дедi.
Мұны Ербол мақұл көрген жоқ.
– Әдейi келген кiсi болмаймыз. Есебiн өзiм табам, жүр!– деп, iлгерi тарта бердi. Абай екi ойлы болса да, Ерболға сенiп, ерiп кеттi.
Алтыбақан Сүйiндiк аулынан қашаңдау жерде, кең алаңда екен. Ойынға жиылған жастар қалың көрiндi. Кәмшат бөрiк, мақпал шапан, жiбек шапан киген қыздар көп. Араларында қынай бел, әсем кемзал ғана киген қыздар да жүр. Шолпылары тоқтаусыз шылдырлап, көп үнге салады. Ақ шаршы, кестелi кимешектерiн әсем қып салған күлкiшi келiншектер де көп. Балалар да мол екен. Жiгiт жағы сиректеу көрiндi.
Мықты қып құрылған биiк алтыбақанда сұңғақ бойлы екi қыз әлпеншек теуiп тұрып, жаңағы "Топайкөктi" әлi шырқап жатыр. Абайлар тоғай iшiнен шығып, сумаңдаған аяңмен, дәл қастарына жеткенше сауықшы топ байқамапты. Алтыбақанның қасына келе бере, екi жiгiт:
– Ойнар көбейсiн!
– Сауық молайсын!– дестi. Қыздар iркiлiп қалды. Келiншектер екi жiгiтке қарай жақындап келдi. Араларында Асылбектiң әйелi мен Сүгiрдiң келiндерi бар екен.
Барлығы да Ерболды танып:
– Ербол! Ербол ғой!
– Қайдан жүрсiңдер?..– деп, сонымен сөйлесе бергенде, Асылбектiң келiншегi Абайды танып:
– Абай!– деп, жарқын жүзбен амандасты.
Абай аты аталғанда, әлпеншек тоқталып, ән де басылды.
Алысырақ ауылдың сыйлы жiгiтi келгенде, бұл топ бөгелеңдеп қалған. Алтыбақан теуiп тұрған Тоғжан мен Сүгiрдiң қызы Керiмбала екен. Екеуi де тақап келдi. Абайдың көзi Тоғжанды әлдеқашан танып тұрған. Топ iшiнде ұялысқандай шолақ қана амандасты. Бұл жиында барлық жұрттан еркiн Керiмбала екен. Бойы Тоғжаннан аласарақ. Құлағында үлкен сырғасы бар, ашық дауысты, күлегеш Керiмбала Абаймен амандаса сала:
– Ал, ойынымыздың үстiне келiпсiңдер. Жатырқамаңдар! Аттарыңнан түсiп, алтыбақан тебiңдер!– дедi.
Өздiгiмен сөз бастауға ығысып тұрған Асылбектiң келiншегi Керiмбаланы тез қостап:
– Ал, түсiңдер!– деп, күлiп қойды.
Абайлар әлi де iркiлiп тұр. Ербол әуелi өздерiнiң жайларын айтты. Мұндайда сезiкшiл келетiн жiгiттер болады.
Олар әрi қызғаншақ, әрi жорымтал, аңдағыш. Соларға естiртiп:
– Мына Бақанастағы Көкшеге бара жатыр ек. Жолшыбай кешiгiп қап, бiздiң ауылға қонып аттанбақ боп келемiз, – дедi.
– Ендi қонатын болсаңдар, не сөзi бар? Ойынға да араласыңдар!
– Аттан түсiңдер!
– Бiз бастаңғы iстеп жатырмыз.
– Тоғжан үйiнiң үлкендерi жүрiп кеткен соң, құрбылары жиылып бастаңғы iстетiп жатыр. Әдiлбектiң тоқымқағары да осының iшiнде. Қызығымызға ортақ болыңдар!– деп, бiрнеше қыз-келiншек шын шақырды.
– Түсiңдер, аттарыңды байлап без келiңдер!– деп, Тоғжанның жеңгесi соңғы сөздi айтты.
Ербол осы сөздi қостап:
– Ал мақұл!– дей бердi. Керiмбала бiр жеңгесiне сүйенiп тұрып, ашық үнмен қалжыңдап:
– Ал ендi, ойнымызды суытпай, тез оралыңдар. Қайындарынан жаңа қайтқан жiгiттер ғой! Әндерiн үйренемiз! Тамақтарыңды кенеп келiңдер!– дедi. Жұрттың бәрi мұны жақсы қостап, тегiс күлдi. Керiмбаланың ашықтығын, еркелiгiн бар жастар тұтас ұнатқан-ды.
Абайды көргелi үндемей, ойланып қалған Тоғжан күлген жоқ. Бiрақ одан көз алмай тұр. Жас жiгiттiң үстiнде желбегей киген жеңiл сұрғылт шапан бар. Iшiнде ақ көйлектiң сыртынан киген қара желеткесi көрiнедi. Басында көкшiл сұрғылт жiбекпен тыстаған жұқа қара елтiрi тымағы байқалады. Айға қарсы қарап тұрған ақшыл жүзiнде жүдеулiк бар. Ұнамды, ықшам киiм киiп, күмiс ер-тоқымды сұлу ат мiнiп, ойда жоқта келген әсем жiгiт қазiрде Тоғжан көзiне аса ыстық көрiндi.
Абай мен Ербол тез келмек боп бұрыла бердi. Ақ жал ат бұған шейiн шыдамсызданып, оң аяғымен жер тарпып, тiзгiнiн соза түсiп, қозғалақтап тұр едi. Қазiр де бiр рет көлбең етiп, бұлаң бердi, де, сумаңдай жөнелдi. Үстiндегi күмiс тұрмандары айға қарсы жарқ етiп барып, сөне бердi. Ақ жал аттың күлте құйрығы да ай астында күмiс ағын төгiлгендей жалт еттi. Ендi иреңдей түсiп, бұлдырлап, ұзап барады. Тоғжан алтыбақанның бiр ағашына кеп үндемей сүйенiп, жым-жырт тұрып қапты.
Қайын сiңлiсiнiң қатты өзгерiсiн елден бұрын сезген жеңгесi. Ол сырт көзден өз сырларын жасырам деп, Тоғжанды құшақтап алды да, қонаққа әзiрлейтiн ас жайын сөйлеген болды. Тақап келген келiншектерге ас жайын ақылдасып тұрмыз деп, тоқтата жауап берiп, өзi Тоғжанның құлағына сыбырлап:
– Еркем, ән сал! Әйтпесе, мына жұрттың сөзi мен көзi саған қадалғалы тұр! Уақып бол!– дедi.
Осы кезде Керiмбала жүгiрiп кеп, Тоғжанды әлпеншекке қарай тарта жөнелiп:
– Абай осы ғой? Анықтап көргенiм осы ғана! Келгенi жақсы болды ғой! Қайнының әнiн өзiне айтқызып, жақсылап үйренiп алайық, жарай ма?– дедi. Тоғжан үндемедi. Керiмбала жалт қарап, ақсия күлiп:
– Сен немене? Ұяламысың? Ол бiр егде кiсi ме едi, өлгенше? Қой, ұялмаған бұйырмағанды алады деген. Қайда өзi? Қазiр-ақ әнiн айтқызам, тұра тұрсын!– деп, әлпеншекке Тоғжанның қарсысына мiндi де, "Топайкөктi" қайта шырқай жөнелдi.
Тоғжан iркiлiп, қосылмай қалды. Керiмбаланың үлкен сұрғылт көздерi, әдемi қызыл жүзi, ерке күлкiсi ешбiр дүниеден именген жоқ. Шолпысы сылдырлай түсiп, сақылдап, рақаттанып күлiп қойып, әнiн жалғыз өзi айтты. Кеткен беттен көп бөгелмей Абайлар келдi.
Келiсiмен, Ербол ойынды меңгерiп өзi бастап кеттi. Керiмбаланың жеңгесi Қапа, Тоғжанның жеңгесi және Ербол үшеуi алтыбақан тебу қонақтың жолы деп кеп, әлпеншекке Абайды мiнгiзген.
Қыз-келiншек тербетiп тұрғанда, жiгiттiң қарызы ән салу. Абай ендi әлпеншектi теуiп тұрып, iркiлместен әдемi шырқау ән бастады. Қарсысына мiнген Керiмбала болатын. Ол жаңағы "Топайкөктi" айтайық деп өзi тiлеген. Бiрақ, қосылғанда терiс айтты. Жалғыз қайырмасы емес, орта тұсын да бұзып айтады екен.
Тыңдап тұрған қыз-келiнщектер:
– Абайдың айтуы басқарақ!
– Керiмбала терiс айтады!
– Тентегiм, сен терiс айтып жатырсың!
– Үйренiп, ерiп айтсаңшы!– десiп, Керiмбаланы қаға бердi.
Керiмбала ұялған жоқ, күлiп жiберiп, тоқтады да:
– Ал, ендеше басқа бiрiң айта ғой! Тоғжан! Ал, Тоғжан, сен айт!– деп, ерiкке қоймай Тоғжанды жетектеп әкеп, өз орнына мiнгiздi. Өзi жiптiң бiр жағын алып, Абайларды аспанға тербете бастады. Тоғжанның келгенiн өзгелер де қостады.
Құлаштап сермелген әлпеншекке Абай мен Тоғжан кезек-кезек биiктей түсiп, теңселiп тұрып ән шырқасты. Тоғжан алғашқы бiр-екi ауыздың тұсында Абайды тыңдап айтып кеп, үшiншi ауызға келгенде, еркiн сермеп қосылды. Бұрын жаңылыс айтып келген жерлердi Керiмбаладай емес, оңай түзеп алды. Ербол мен өзге тыңдаушының бәрi де:
– Ә-ә, жаңа түзелдi!
– Тоғжан оңай үйрендi!
– Ән жаңа келiстi! Айт, айтыңдар... Пәлi!– деп тегiс құптай жөнелдi.
Жақсы жiгiт, сұлу қыз соншалық бiр ерекше жарастықпен, жақсы үйлестi. Тоғжан жүзi айға қарсы келгенде Абай өзгеше бiр нұр көрдi. Бетiне жұқалаған қызыл сәуле берiп, iштегi терең сырдан, дос көңiлден белгi еттi. Сағынған сүйгенiнiң жанына жаны ұмтылып, айрылмасқа, кетiспеске серт еткендей. Қазiргi әсем әнмен үйлескендерi бауырға кiрiп, жабысып тұрып құшқаннан да жақынырақ, күштiрек сияқты. Ырғағы көп сезiмдi сұлу әнге екеуi де бар шындығын тапсырып, бар сырларын бөледi. Ән айтқан жоқ, екi бiрдей ынтық жан, қауышып табысқан шаттық айтты. Бар жиынға, бар дүниеге, барлық жұлдызды аспан, жарқын айға да "көршi бiздi, кiнәлап көршi!" дегендей.
Мiнсiз сырына шындап берiлген Тоғжан тоқтамай айта бердi. Абай бiр шақта жас сұлудың жүзiнiң бала қуанышын көрдi. Бақыт күлкiсiндей бiр рақат, ырзалық елес берiп, Абайға қадала қарап езу тартты. Келгенiне, тапқанына сүйсiнiп iшiнен алғыс айтқан тәрiздi. Қарлығаш қанатының ұшындай боп, айдай сызылған жiп-жiңiшке қастары көтерiлiп-жазылып, Абайға өзгеше бiр үн қатқандай болды.
Бағанадан берi соншалық көп, тiлсiз сәлем жолдаған Абай, ендi әннiң сөзiн өзгертiп алып, басқаша айтып кеттi."... Сағындырған ғашық жар ынтығы iште жүрген шерлi досын кiнәлаудан тоқтар ма екен? Бар дүние, бар сырын, барлық бақыт тiлегiн бiр өзiнiң шұғласына құрбан етем деп келсе, не дер екен! Сол күнде де қатты болса, қайта серiпсе, әдiлдiгi, рақымы кәнi! Ол шақта үмiт бермей өртемес пе едi? Кiнәламай жазаламас па едi? Сондай қаталдықты көрерлiк ғашығы қанша ғайыпты едi?" деген бiр өзгеше сыр кеттi.
Тоғжан алғашқы бiр аузына тыңдай ғана ердi де, тоқтап қалды. Сөз бұл өңiрдiң айтып жүрген белгiлi өлеңi емес. Мәнiн, шынын жалғыз Тоғжан өзi ұқты. Нұрлы қара көздерiн төмен салып, үнсiз мүлгiп тыңдады.
Абай жалғыз өзi төрт ауыз өлеңдi сыры терең "Аққайың" әнiмен айтып барды да, баяу ғана тоқтады. Жүрегi барлық бүркеулi шынын да, ыстық жалын сырын да осы әнге, осы арадағы өз сөзiне салған. Ол ақын боп, мұңды жар боп шешiлдi. Осы әннiң тұсындағы Абай Ерболдың күнде көрiп жүрген жолдасы емес. Көз алдында өзгеше боп өскелеңдеп, самғап шыққандай көрiндi. Ән басылды. Абай әлпеншектен түстi де, шетiрек шықты. Қасына Асылбектiң келiншегi кеп, әншi екенсiң ғой дегендей мақтау айтып тұр едi. Құр әдеппен жымиғаны болмаса, Абай оның сөзiн аңғарған жоқ.
Алтыбақан қасындағы ән мен ойын тағы бiразға созылып барған соң. Ербол тың ойын бастады. Онысы – "ақсүйек", содан кейiн "серек құлақ" едi. Жастар тегiс қатты даурығып, шулап жүрiп, үлкен желiкпен ойнады.
Серек құлақ ойнында қасқыр болған Ерболдың өзi. Ол "қой" алып қашатын. Абай көп қыздар мен келiншектердiң арасында қалжыңдасып отырып:
– Мен қой болам!– деген.
Ерболдың көп есебi бар екен.. Ебi шебер қасқыр болды. Әуелi бiр-екi келiншектi, қыздарды алып қашып, далаға тастап, содан кейiн бiр кезде Абайды алып қашты. Жүгiртiп әкетiп бара жатып жолда:
– Сен анау шоқ талдың түбiне барып, менi аңды! Аздан соң Тоғжанды алып қашам!– дедi де, қайта салды.
Абай тал арасында тұрып, Тоғжанның " қолды болуын" тосты. Көп күткен жоқ, Ербол алып қашты. Бiрақ бұл жолы "қой" алу оңай болған жоқ. Көп iшiнен, әсiресе, Керiмбала қатты айғалап ұмтылды. Тоғжанды Абай тұрған жақтан басқарақ бiр ағашқа апарып, оған да бiрдеңе айта салып, Ербол қайта шауып кеттi.
Абай бұл кезде Тоғжанның жанына қалай жеткенiн бiлген жоқ. Екеуi қалың ағаштың арасында, ай сәулесi үзiлiп түсiп тұрған бiр алаңқайда кездестi. Бiр-бiрiне ұмтылып келгенде, Тоғжан жылап жiберiп, Абайдың құшағына кiре бердi. Жасқа толған көздерiн сүйген жiгiтiн төсiне басып, тұрып қапты. Екi иығы шошынып қысылғадай, дiр-дiр еттi.
Абай:
– Тоғжан, жыламашы!– деп, шашынан ғана сүйiп, қатты құшақтап қысып тұрғанда, Тоғжан басын жоғарырақ көтерiп:
– Көрiсейiкшi бiр! Сағындым!– дедi.
Дәл осы уақытта:
– Тоғжа-а-н! Қайдасың? Қасқырға берер Тоғжаным жоқ! Жүр, – деп айғайлап, күлiп жүгiрiп келе жатқан Керiмбаланың даусы естiлдi. Абай Тоғжанды асығып қысып, бiр-ақ сүйдi. Қызарып толқыған ыстық бетiнен сүйдi. Керiмбаланың жақындап қалған сыбдыры естiлгенде, Тоғжанның бөркiн түзеп кигiздi де:
– Ертең тос! Есебiн тауып көремiз! Келемiн!– дедi. Қалың жапырақ арасынан түскен ай сәулесi теңгедей бiр жарығын Тоғжанның оң көзiне түсiрдi. Кiрпiгiнде үлкен бiр тамшы жас iркiлiп тұр екен. Қастарына Керiмбала жүгiрiп келгенде, екеуi жай ғана қатар тұрған. Керiмбала әдемi ақ тiстерiн ақсита күлiп, бөркiн шекесiне салып, бар денесiмен бұраңдап, ойнай келiп:
– Е-е, мұнда ма едiңдер? Қозымды қасқыр жей ме десем, қойдың өзiнiң де жегiсi келе ме, қалай?– деп, барынша шаттанып күлiп, Тоғжанның иығына бетiн басты.
Жазықсыз ерке қыздың күлкiсi сияқты. Бiрақ мынандай, ойдағысын iрiкпейтiн Керiмбала, қазiр айтқанын көпке де айтуға мүмкiн.
Абай соны ойлап:
– Жала жаппаңыз, Керiмбала! Басымызға күн туып, қолды болған соң, бiзде не жазық бар? Амал қане? Мұңымыз бiр болғандықтан кездесiп тұрмыз!– дедi.
Керiмбала күлкiсiн тыйған жоқ:
– Әй, бiлмеймiн, кiмге салсақ та, құлқыным таза дей алар ма екенсiз, Абай?– деп, сезiгiн айта бастады.
Мына сөзi әлгiден де жайсыз. Тоғжан ашумен тыймақ болып:
– Қойшы, Керiмбала! Күлкiнiң де орны бар ғой.
– Не деп барасың өзiң?– деп, ұнатпай қалды. Керiмбала Тоғжанға жалт етiп, ренжiп қарады.
Абай бұл қызды ашумен тыймай, майда мiнезбен тыймақ.
– Керiмбала, жұрт аузы жеңiл ғой! Ұшқары қалжың құрбыңа ауыр тиiп, жазықсыз жаманат келтiруi мүмкiн. Ондай сөзге жұрт алдында сақ болу керек емес пе?– дедi.
Керiмбала бұл сөздi дұрыс түсiнiп, қайта күлiп жiбердi. Қазiр ұялып күлгендей. Мiнезi жақсы, жүрегi таза баланың ұялған күлкiсi тәрiздi. "Тоғжанды ренжiттiм бе?" дегендей боп, құшақтай алып, ерте берiп:
– Ал, ендi ашуланба! Ендiгәрi айтпай-ақ қояйын!- дедi.
Үшеуi де топқа қайтты. Осыдан әрi көптiң ойыны созылса да Абай мен Ербол бөгелген жоқ. Ертең ерте жүремiз деп, ауыл иелерiне рақмет айтып, асқа да қарамай кетiп қалды.
Келесi күнi айтқан сөздерiн ақтағандай боп, екi жiгiт Бақанасқа кеттi. Қаратайдың аулына барып түстенiп, кеш батқанша сонда болды да, сол күнi ымырт жабылып, ел аяғы басылған соң ғана Жәнiбекке қайтты.
Ақырын жүрiп, дабырламай келдi. Жерқылаң түстес жiгiттердi иттер де байқамай қапты. Ауылдың шетiнде отырған Ербол үйiне жым-жырт кеп түстi.
Осы түн ел әбден ұйқтаған кезде, Абай мен Ербол үй тонайтын ұрыларша жасырынып бұғап, ептеп басып кеп, Асылбек отауының есiгiне жеттi. Екеуi де киiз есiктi жамылып тұрып, iштегi ағаш есiктi ашудың амалына кiрiстi. Үй iшiнде ояу жатқан әйел бар екен. Шолпы сылдыры естiлдi. Кәрi кiсi болмау керек. Бұл үйде шолпы тағарлық екi-ақ кiсi болуға лайық. Оның бiрi – жеңге, бiрi – Тоғжан.
Ойлағандай жақын адам жiгiттере:
– Ақырын!– деп, сыбыр еттi де, есiктi өзi ашты. Үй iшi қараңғы. Жiгiттер үйге кiргенде, жаңағы дауыс тағы сол сыбырмен:
– Абай...– деп, дыбыс бердi. Абай қолын созды. Кимешегi бар жеңге екен.
Абайды қолынан ұстап төрге қарай жетектей бердi де, артына шала бұрылып Ерболға:
– Сен қайта бер. Өзi барар!- дедi. Дұрысы сол едi. Ербол ақырын басып, қайтадан шығып кеттi.
Абайдың iлгерi созып келе жатқан оң қолы жiбек шымылдыққа тиген кезде, алдынан қарсы қозғалып келе жатқан Тоғжанның ыстық саусақтары мұның бетiне тиiп едi. Екеуi де шапшаң ұмтылысып кеп, қатты құшақтасты да, ұзақ-ұзақ сүйiсiп, үнсiз жабысып тұрып қалды. Дiрiлдеген демдерi қосылып, ыстық ерiндерi ендi айрылмастай табысқан-ды.
Тып-тыныш жаздың таңы сары қабақтан баяу атып, түрiлiп келе жатқан шақта Абай мен Ербол Жәнiбектен жөнеле бердi.
Аз ғана жүрiп, қарсы қабақтан асты. Ай батқан, жұлдыздар да сиреп, бiр-бiрден сөнiп жатыр. Боз көденiң арасынан үркiп ұшқан торғайлар аспандап ап, қалықтап тұрып сайрай бастады.
Абай жүрегi де сыр мен жырға толы. Жеңiл тымақтың бiр құлағын жымырайта киiп, сары жорға аттың жайлы бiр жүрiсiне салып, Ботақанға қарай беттеп келе жатып ән бастады.
Ауылдан бiрталай ұзап кеткен соң Абай барлық ашық сұлу даусымен аса бiр сезiмдi ырғаққа салып, көп жырлады. Жүрегiн толтырған қуаныш та, назды мұң мен толқынды ыстық ой да барлық пердесiз, қытықсыз шынын осы әнге табыс еткен. Сөз де бөлек. Қайдан шыққан? Қашан айтылған? Қандай нәзiк жан осындай боп, бар шынымен сүйе бiлген? Мәлiм емес. Шырқап келедi. Бiр тоқтамай, мүдiрмей, соншалық бiр шебер жүйрiк тiл тауып, жыр самқайды.
Қандай жолмен, қанша жүргенiн де бiлмейдi. Бiр шақта Ботақаношағында отырған ауылдардың төбесi көрiндi. Абай сонда ғана әнiн тоқтатып, Ерболға қарады.
Жолдасы Абай күйiн ұққандай боп, жымиып қана күлiп, сүйсiне қарап келедi екен. Абай атының басын iркiп, тоқтаңқырап тұрып, Ерболды ат үстiнен құшақтады да:
– Ербол, сынама менi! Өмiрде атын ғана есiткенiм болмаса, бақыт деген не? Шын шаттық деген не? Дәл осы түнге шейiн соларды таныған да, татқан да емес ем. Несiн айтасың? Көрiп келесiң. Жайым, барым сол емес пе?– дедi.
Осы күннен соң, аз уақыт iшiнде, Жәнiбек жаққа Абай тағы барды. Бiрақ өз қызығының жақсы дәуренi бiткен екен. Асылбек, Әдiлбектер қайтып кептi.
Келiсiмен Әдiлбек суық сөз естiп, сезiктенген бе? Жаман бүлiнiп, жеңгелерiн де, малшы-көршiлерiн де қатты бүрiптi. Аулына өлердей сақ аңду қойып, әлдекiмге өшiккенiн айтыпты.
– Аяғын Жәнiбекке қарай басып көрсiн! Тiрi кетпейдi!– деп кесесiптi. Жол қиындап, жарық айды бұлт басты.
Онсыз да араздығы көп елдердi ендi мынадай iспен өшiктiру, аямастық сияқты. Амал құрып, тағы да бiр айықпас қасiрет келдi.
Осы кезде ел жайлаудан қайтып, ауыл-ауылдың аралары қашықтап кеттi.
Абай өзiн өзi не күйде, не деген дел салдық дерт үстiнде жүргенiн аңғара алмай жүрдi. Бар дүниеге гүлi солған, шырағы сөнген тұлдырдай қарап, жүдеп кеттi.
Әке-шеше өздерi ұйғарып, бұйырды да, мұны тағы да қайнына жүргiзетiн болды. Жалыны да жоқ, тiлегi де жоқ сұлық көңiлмен Абай көне бердi. Айдалып кеткен кiсiдей Қарқаралыға кеттi.
Бұл жолы ай жарым жүрiп, Ділдәні алып келді.
Бұл уақыт елдің қыстауға қонатын шағы. Өз ойының әуресімен жүріп және қайындап кетiп, Абай ел iшiнiң жайларынан оқшау қалған екен.
Осы күзге Құнанбай тағы да бiр топ жанды қырына алыпты. Ендiгi кезек Құлыншақ аулынiкi. Анау кездегi "бәле басы сол" деп, "көшiп кеттi, жауға кеттi" деп, бұларға көптен тiсiн басады екен.
Жер жағдайымен күздiгүнi өз қыстауларына қарай көшкенде, Құлыншақ аулы Құнанбайдың қасына кептi. Келгенде, былтырғы тобынан жырылып, жалғыз ауыл боп кептi.
Абай қайтып келгенде, Құнанбай сол Құлыншақтың Садырбай, Наданбай деген екi баласын Жетiсуға жер аударып жiберiп, Мұңсызбайды кепiлде болсын деп, Жақып аулының шетiне қондырыпты. Құлыншақ Манаспенен жалғыз үй қалған. "Баламды ұрдың, iнiмдi масқараладың" деп, малдарын да тiзiп алып, айып-анжыны да баса салыпты. Ағайын ес жиярлық мезгiл бермей, ара түсердiң бәрiне бiлдiрмей, бiр-ақ күннiң iшiнде осыны етiптi де, баяғысынша түк болмағандай "ақсарбасын", "көкқасқасын" айтып, ру басшыларын жиып, қонақасысын көпiртiп жүре берiптi.
Абай қайтып келгенде, жұлысқан тартыс жоқ. Бiрақ, ауыл үй, ағайын арасы тағы да томсарған наразылыққа, бiтеу жараға толы екен.
ҚИЯДА
I
Абай үйленгелi бiрнеше жыл болды. Дiлдә түскен жылдың келесi көктемiнде бұлардың үлкен баласы Ақылбай туды. Екi жыл өткенде Күлбадан деген қыз туды. Ол бүгiнде бiрден асты. Қазiр үшiншi баланың әкесi болғалы жүр.
Дiлдә екiқабат уақытында бiрнеше айдай ауру адам сияқты болатын. Ас батырмау, басы айнала беру, ағарып, жүдеп, төсекке жантая беру мұның салты боп алған.
Аз жылдың iшiнде бiрнеше баланың әкесi болса да, Абай әлi өзiнiң осы халiне үйренiп болған жоқ. Оған үйлерiндегi үлкен шешелер де себеп болды. Ақылбайды Ұлжан өзi бауырына салып, өз баласы қып алды. Тiлi шығып қалған Ақылбай бұл күнде Абайды әкем екен деп бiлмейдi. Жай, анда-санда ас басында көрiнiп кететiн көп үлкеннiң бiрi, бөгде таныстай көредi. Абай да оны ыстық көрiп бой тартқан емес. Өйткенi, ол бала мұның жастығына зорлық еткендей боп, тiптi ерте туды.
Ең алғаш, 17 жаста Абай әке болды. Үйленудiң өзi бiр тәңiр құдiретiндей амалсыздық күнi едi. Соның артынан ес жиғызбай, iлесе келген әкелiк, тiптi бiр мазақтай, қатал зорлықтай көрiнген.
Алғаш Ақылбай туған күнi Қалқадай жеңгелер:
– Балалы болдың!
– Ендi, мiне, сен әкесiң!
– Қайырлы болсын!- десiп, күлiп қамалаған болатын. Сонда Абай бiр ұялып, бiр қиналып, не қыларын бiлмей, атына мiнiп, кетiп қалған. Аулына үш-төрт күн өткенде бiр-ақ оралып едi.
Кiшкене Күлбаданды да Абай әлi танып болған жоқ. Ол да күнi бойы шешелер үйiнде, солардың бауырында болады.
Дiлдә бейнелес, ақ сары, мазасыз қыз кеш болғанда ғана отауға келедi. Абайды әкелiкке ерiксiз көндiрем дегендей боп, Күлбадан түнi бойы ұйқы бермей жылайды. Сонысының өзiмен де ол жас әкемен екi арасын бiтiмсiз қып қойды.
"Тыныш ұйқыдан кiсiнi шаяндай шағып оятады" деп, Абай оны "Саршаян" дейтiн.
Қазiр сол Саршаян тағы да жылап отыр. Кеш батып, үй iшi қараңғы болса да, Дiлдә от жақпапты. Өзi шымылдықты түсiрiп, биiк төсектiң алдына көрпе-жастық салып, жантайып жатыр. Күлбадан шешелер үйiнен жаңа келiп, төсекке жатпай, қиғылық салып. Отыр екен.
Абай бiр топ кiсiмен үйге кiрдi. Тыста боран. Бұлардың үстерi тегiс қалың қар, қырау. Үйге шұбатыла кiрiп, мол аяз алып келдi.
Тыстан кiрген суық пен көп кiсiнiң дабырынан тынышы кеткен Дiлдә басын көтердi.
Абай тымағы мен iшiгiнiң қарын қағып жатып:
– Дiлдә, жарық жақсаңшы! Тыйсаңшы мынау мазасызды! Болмаса апарып тасташы анау үйге!– дедi.
Дiлдә жарық жағып, шымылдықты түрiп қойып, қонақтарға көрпе салды да, Күлбаданды қолына алды.
Күтушi қызыл келiншек отауға кiрiп, Дiлдәмен сыбырласып алып, қонақтардың қамына кiрiстi.
Бұл қонақтар Абайдың қазiргi уақыттағы жолдастары, жас жiгiттер: Ербол, Жиренше, Асылбек және Базаралы болатын.
Орталарындағы үлкенi Базаралы. Сол төрге шығып, шешiнiп отыра берiп:
– Жаным-ау, мына құдайдың күнi қайтедi? Тағы боран! Әлi боран! Жұтатты-ау! Ақсүйек қып жұтатты-ау ел сорлыны!- деп,, уайым айтып, ұзын қара сақалын ұстап, ойланып қалды.
Еңгезердей мол денелi болса да, аса сымбатты, нұр жүздi Базаралы қазiр отызға жаңа iлiнген. Ақ елтiрi iшiгiн желбегей жамылып отырып, таңдайын қақты.
Дiлдә дөңгелек үстелдiң үстiне шам әкеп қойғанда, жiгiттер айнала отырды.
Бұл кезде Абайдың да денесi iрiлеген. Жауырынды, сүйектi боп қалған екен. Бойы ортадан биiктеу. Сүйегi iрiлеумен қабат, бұлшық еттерi де толып, бар мүсiнi балғын, кесек тартыпты. Бет пiшiнi де денесiне лайық дөңгеленiп, iрiлеп қалған.
Ұзынша қырлы мұрны көтерiңкi, үлкен. Жазық биiк маңдайы шекесiне таман келгенде дөңкiлдене түсiп, кең көсiлгендей. Қыс суығынан бет, мұрны тотықса да, келбеттi маңдайы ақшылданып, айқындап тұр. Отты сұлу көздерiнiң ақ, қарасы әлi де тап-таза. Көзiнiң сыртқы шарасы томпақтау және ұзынша бiткен. Жiп-жiңiшке боп кең созылған ұзын қастары мен ойшыл отты көздерi Абайды өзге жұрттың iшiнен оқшауырақ етiп тұрады. Жақсы туыс белгiсi сияқты.
Әлi ұзармаса да, теп-тегiс боп, тебiндеп шығып келе жатқан қоңырқай мұрты бар. Барлық тұлғасы сай келген қара сұр жiгiт, сонау сұлу болмаса да, ұнамды, сүйкiмдi.
Оңаша отауға iрiктелген жас жiгiттер бұл кештi көңiлдi өткiзсе керек едi. Бiрақ жаңа орнықпай жатып Базаралы айтқан уайым сөз бәрiн де ойға салды.
Бұл жиынның Базаралыдан басқасы үш күннен берi бiрге жүрген. Базаралы осы кешке ғана тау жақтан келгендi. Қалың ел, көп қыстаулар сонда. Абай сол жұрттың жайын бiлмек боп:
– Немене, жұт өзi қауырт па? Жоқ, ойдым-ойдым ба? Көлемi қандай?- деп сұрады.
Асылбек, Жиренше, Ерболдар да Базаралыға қадала қарап, хабар күттi.
– Анық жұт жаппай келмей ме? Бұл соның өзi ғой! Ел дегенде көптi айтамыз да... Көп қысылды ғой! Мына боран айықпағалы мiне үш күн болды. "Жыл мойыны жақын ба" деп дәме қылысып едi. Көкек аяқтап, мамырға да тақадық. Бiрақ аспан-қаңтардай боп әлi ққақап тұр. Ендi не қалды?- деп, Базаралы түңiлiп отыр.
– Қырылып жатқан қой ғой. Ал, мына iрi қара жағы қалай? Шыңғыста одан үмiт бар ма екен?– деп Жиренше тым құрса, өзге малдың аман қалары болар ма екен деп едi.
– Тобықтының малы жылқы мен қой емес пе? Iрi қара дегенде сиыр болса, ол кесел қойдан да жаман екен. Түйе де жұтқа осал неме ғой... Әйтеуiр қолдағы малдың аманы болмас!– дедi Базаралы.
Шай үстi мен барлық осы iңiрде жiгiттердiң әңгiмесi елдiң бүгiнгi қысталаң халi туралы болды. Мал жұты ғана емес. Көпшiлiк, кедей көпшiлiктiң ашаршылыққа ұшырай бастағаны да бiлiнiптi. Соғымы тәуiр ауқатты ауылдарға Шыңғыс iшiнде ас-су iздеп шұбыра бастаған нашарларды да Базаралы көрiптi.
Мұндайлардың алды осы Жидебайға, Абайдың шешелерiнiң үйiне де келiп жатқан. Бiрер асым ет, бидай, тары болса сұрастырып, көмек әкетiп жатқан кемпiр-шалдар бар-ды.
"Жұттан аман қалар ел бар ма? Қазiрде тың тұяқ тұрған кiмдер?" дескен уақытта, Базаралы:
– Ат төбелiндей аз ауылдар аман болар. Ырғызбай, Көтiбақ, Жiгiтек, Бөкеншi iшiнде жақсы қыстау алып, жердi мол басқан ауылдар әзiр қысылған жоқ, – дедi.
– Әсiресе Ырғызбай iшi аман. Қыстаулық жерi сайлы. Күзден алған пiшенi де бар, – деп, Ербол жаңадан өзi көрген жайларын айта бастады.
Бағанадан берi үнсiз ойланып отырған Абай:
– Жалғыз Ырғызбайдың амандығы кiмге медеу, кiмге дәрi?- дедi.
Базаралы Абайдың бұл сөзiн ұнатып қалды.
– Әйтеуiр күшi бардың күйi бар болады екен. Құнекең әперген жер Ырғызбайды сақтайтын көрiнедi ғой!
Абай қабағын түйiп, жалт етiп Базаралыға қарап:
– Тәңiр-ай, тартып алып жетiскеннiң несi сөз? Ырғызбайдың иемденiп отырғаны жер ме? Көрiнеу көздiң жасы емес пе?
Асылбек пен Жиренше Абайдың мынау ашық сынына қатты сүйсiнiп, күлiп жiбердi.
– Япырай, Абайжан-ай, көптiң көңiлiнде жүрсе де, аузы бармайтын сөзiн өзiң айтың-ау!- деп, бағанадан берi уайыммен отырған Базаралы да жадырап қалды.
Бұл жiгiттер Абайдың әр жайдан шындасып сырласатын досы есептi. Әсiресе, Ербол бес-алты жылдан берi Абайдан айырылмайтын үзеңгi жолдасы боп алған. Сол арқылы Жиренше, Асылбек те Абаймен әбден жақындасып, қысы-жазы көп араласа беретiн. Құнанбай болса, Абайдың дәл осы жiгiттермен достығын сүймейтiн. Сырттан бiрнеше рет қатты сөйлеп:
– Ылғи кешегi жау ауылдардың бөлтiрiктерiн жиып апты. Дос тапқан екен!– деп тыжыртып, жақтырмай жүретiн.
Бiрақ Абай өзi әке мiнездерiн сынағыш болғаннан берi, сол әкеден қорлық көрген елдiң қай-қайсысының болса да, сөз ұғар деген адамдарымен сырласа сөйлесе, әке мiнездерi, ел күйi, көптiң мұңы сияқтыны толық ұғынып, кең түсiне бастаған.
Абайдан екi-үш жастай үлкен болса да, Жиренше, Ербол, Асылбектер бұл кезде әбден жақын құрбы-құрдастай боп ап, өз маңдарындағы үлкеннен, кәрi-құртаңнан есiткен шер уайымды да iрiкпей айтып келе беретiн.
Жалғыз-ақ мұндай бел шешiсiп кеңескен сөздерiне Базаралы бұрын көп араласқан жоқ-ты. Ол өзi осы жұттың бұл өңiрдiң елiне аса қатты тиетiн бiр себебi Құнанбайдан деп бiлетiн. Жол бойы көрiп келдi. Құнанбай оң қараған жуан ауылдар Ырғызбай iшiне малдарын айдап апарып, сонда жан сақтап жатыр. Ал, Құнанбай адам деп санамайтын аз ата, сансыз атсыз көпшiлiк болса, малы қайда барарын, басы қайда қаларын бiлмей сеңдей соғылып жүр.
Өз iшiне талай түрлi ызалы, наразы ойлар жиса да, Базаралы әлi ешкiмге тiс жарып айтқан жоқ-ты.
Ендi Абайдан жаңағы сөздi есiткен соң шешiле түстi. Көп ауыртпалықтың түп тамырларын қазбалап кеп:
– Көпшiлiк сорлы ғой. Санда бар да санатта жоқ. Егесте сойыл соғар, еседе құм қабар. Атаусыз, жоқтаусыз кеткенi ғой. Бүгiн мiне, аппақ сүйек боп қырылғалы отыр. Кешегi "жақсы", "басшы" дегендерiң қайсысының қабырғасы қайысар екен? Көрерсiңдер ертең! Кiм қынжылар, кiм болысар екен!- дедi.
Абай Базаралының өзгеден бөлек мынандай қамқор ойларына iшiнен таң қалды. Жалғыз жүрсе де, Базаралы ел дауын шешен қып айтып, түкпiрлеп ойлап жүрген сияқты. Өзi батыр бейнелi, өзi әншi, шешен Базаралы үлкендер сынынша бiр тентек, сотқар көрiнушi едi. Жалғыз жайылған сыйымсыз. Аузының дуасы жоқ. Ащы тiлдiң тыйымсызы боп аталатын. Қазiрде Абай байқаса, мына Базаралы ол емес.
Жұрт жайын ойлап жабырқау тартқан жастарға Базаралы:
– Жiгiт болсаң, жiгерiң болса, мынау шұбырған елге пана болыңдар. Малың аманда, жаның сақта. Әншейiнде есе бермесе ең болмаса осындай қысылған күнде артығынан үлессiн. Жерiнен жайылыс берсiн. Қыстау қорығынан пана берсiн көпке! Үлеске салсын жиған қорын. Елден ерек аман қалған Құнекең, Байсал, Байдалы, Сүйiндiктер мен тұтас Ырғызбай кiмге тұлға болады? Бар ел жүген ұстап қалып., аштан шұбыратын күн болса тiптi оларды аман да отырғызбайды. Жер мекенiне босып кетуден бұрын, ең әуелi осылардың өзiнде барды ұйпап кетпей тұра ма? Мұны ап-аман қойып, өздерi ауған қояндай құр жосып кетсе, оның тiптi елдiгi қайсы? Қысқасы, ел кетпейдi! Кетсе, тек кетпейдi!- дедi.
Бұл сөздерi барлық жиынды қатты ойландырды. Асылбек, Базаралы дауының кейбiр жерiн терiс деп бiлген.
– Жұт деген киiз туырлықты қазақтың атам заманнан бергi зәулiсi емес пе? Жалғыз бүгiнгi күннiң адамынан боп отыр ма? Сыңар езу кетiп, бiр-ақ жаққа салмақ сап отырсың. Осының оғат!– дедi.
Базаралы дауласайын деген ойда емес. Көңiлiндегi өзi ұғынған наразылық бетiнен қайтқан жоқ. Асылбектiң сөздерiн:" әкең Сүйiндiктен келе жатқан жалтақтық қой!" деп, жақтырмай тыңдады. Асылбекке ажырая қарап, басын изеп қоя салды.
Жiгiттердiң осы әңгiмесi аяқтай бергенде, аязды тыстан үш кiсi кеп кiрдi. Үстерi қар, сақал-мұрттары сiреу болған. Алдыңғы келген сеңсең тымақ көне тонды, ұзын бойлы жолаушының кiрпiгiне шейiн қырау тұрып қапты.
Бұл келген Бөкеншi Дәркембай мен соның екi кедей көршiсi екен. Абай Дәркембайды танып: – Шешiнiңдер, – деп едi. Дәркембайдың жүрiсi тығыз екен, шешiнбедi.
Бұл Дәркембай анау жылы Тоқпамбетте Бөжей сабалатында Құнанбайды атам деп мылтық оқтаған кiсi болатын. Сол төбелестен берi Тобықты iшi болсын, әсiресе, Құнанбай айналасы болсын оның сондағы iсiн есiткен.
Барлық Ырғызбай Дәркембайды содан берi көзге түрткi қып, шетке қағып, қырына ала беретiн. Абай шаруасын сұраған соң Дәркембай iркiлген жоқ.
– Шырағым Абай, қарындасқа қайырымы бар бала деп естушем. Сондықтан кеп отырмын. Болмаса, ана Тәкежандай десем, келмес ем. Басыма күн туып кеп тұрмын. Мынау екi көршiммен үшеуiмiздiң үйлерiмiзде жиыны 20-30-дан тұяқ бар едi. Сол азын-аулағымызбен бiрге пана таба алмай ығып, бүрiсiп кеп отырмыз. Жерiмiзде қылтанақ жоқ. Қойларымыз бұралып бiттi. Қазiр осы Мұсақұлға жеткенше, бес қой үсiп өлдi!- дедi.
– Өй, Шыңғысқа неге тартпадың? Тым құрыса, тау панасы бар ғой!– деп, Асылбек сұрай бастап едi.
– Ойбай-ау, боран Шыңғыстан соғып тұр. Өзi титықтап тұрған мал қарсы баса ала ма? Және Шыңғыс қайда, бiреу қайда? Мынау Мұсақұл, Жидебай әрi ыққа қарай, әрi жақын және иелерi бейiл берсе, бұл Мұсақұл, Жидебай, Барақ сияқты үш қорық – талай қора қойға пана емес пе? Қарын аршысам да, өлтiрем бе! Шидiң iшi қойға пана ғой!- деп бар үмiт қып келгенiм осы едi!– дедi.
Абай Дәркембайдың жайын танып отыр.
– Дұрыс кепсiн! Ал, жая бер! Ендi несiн сөз қып кеп тұрсың?
– Оның рас-ау, қарағым! Бiрақ жаңа кеш бата, сол Мұсақұлға зорға кеп жетiп ек. Алдымыздан Тәкежан шығып, қайта қуды. Қасында әлгi Жұмағұл дейтiн қаныпезер бар екен. Басымызға қамшы иiредi. Кет деп жатыр. Бар талшығымды қырам ба осы мен? Қырар болсам, тым құрса, сен бiлсiн, аш-арық ағайынның опқа түсiп жатқанын сол көрсiн деп келдiм.
Абай Дәркембайдың осыдан арғы сөздерiн тоқтатып, тез байлау жасап, Ерболға қарап:
– Ербол, жылы киiн де, атқа мiн! Дәркембай, ерiңдер мынаның қасына! Осы арадан азық алып кетiңдер! Дiлдә, тұр!– деп, Абай келiншегiне бұйрық етiп:- мына кiсiлер ашықпастай қып, ет, азық әзiрлете бер!– дедi. Дiлдә лезде тұрып, щығып кеттi.
Абай Ерболдан Тәкежанға сәлем айтты. "Қумасын! Қазынасын жемейдi! Мынаның азғана малына жайылыс берсiн және Жұмағұлды тыйсын!" дедi. Ербол тез киiнiп алып, Дәркембайларды ертiп жүрiп кеттi.
Тәкежан бұл күнде Мұсақұлды қыстайтын. Ол Абайдан бұрын үйленiп, сол жылы еншi алып, бөлiнiп шыққан. Қазiр өзi аса малқор да және әсiресе жер қорығыш, қызғаншақ болатын. "Жұрт көзiне түспейтiн жер болса, тiптi осы мына үлкен шешелерiнiң өз аулынан жайылған малды да қуып тастап отырады" деп, барлық көршi малшылар қайран болушы едi. Абай Тәкежанның сол мiнезiн биыл естiп, қатты наразы боп жүретiн.
Көрiссе, суық амандасатын.
Түнделетiп, борандатып кеткен Ербол аз уақытта қырауланып, ызаға толып, қайтып келдi. Қысқалау тығыз қара сақалына қар тығылып, шал беттендiрiп апты. Үлкен, жуан тұмсығы қызарған. Қоңырқай өткiр көздерi жиренiш, ренiш сызын жасырмай бiлдiрiп тұр.
Тымағының бауын шешпей бiр тiзерлеп отырып, сақалының қарын аршып жатып:
– Тәкежаннан күткенше тәңiрден күткен жақсы ғой! Мұсақұл, Жидебай, Бараққа мен мал түсiртпеймiн деп, Жұмағұлды қайта жұмсады. "Сабап-сабап айдап таста Дәркембайды" деп, көзiмше бұйрық бердi. Жұмағұл құдай ұрған, сол сөздi арқаланып, жаңа менiмен iлесе шауып келiп, әлгi Дәркембайдың қойын сойылдап қуып жүр!– дедi.
– Дәркембай ше? Ол ендi қайтедi?
– Түн iшiнде мына боранда қайда барады?
– Қуғында өлгенше, Жұмағұлдың қолында өлсешi!– деп, үйдегi жiгiттер жаман ширықты. Ербол тағы бiр көргенiн жеткiзiп:
– Жұмағұлдай ит болмас, қаныпезер! Елдi қан қақсатып жүретiн атшабарлыққа жаратқан ғой өзiн кәпiрдiң. "Тым құрса, сен аял берсеңшi, таңға шейiн тоқтасаңшы!" деп ем, өзiммен ерегесiп, аузына келгенiн айтты!- деп, тоқырап қалды.
Ербол бар есiтiп, бар көргенiн айтқан жоқ. Тәкежан Абай туралы қатты сөйлеген. Жұмағұл Ерболдың өзiн де сабамақ боп ұмтлған.
Бiрақ сол кезде Дәркембай қаны қайнап, қатты ашуланып: "ендi тек қолың тарт! Болмаса, екеумiздiң бiрiмiз қан-жоса боламыз!" деп, араға түсiп барып, Ерболдан бетiн қайтарған.
Бұл жайларды Абайға айтса: "екi туысқан арасына от тастаған" боп саналатыны бар. Өз басы ондай жанжалды сүймейтiн Ербол мұндайда тартыншақ болушы едi. Абайды ұшқары iстерге арандатпаймын дейтiн. Ондайын артынан бiлiп, неге айтпадың? Деп, күйiп сөйлеген Абайға, бұл сыр ашпайтын. Өзiнше, Абайдың жақсы досын, тату жолдасын " сақтағаным " деп бiлетiн.
Бiрақ қазiр оның iшiне iрiккен үлкен ашуы Абайға ап-айқын боп бiлiнiп тұр. Жолдасына сыр мiнез болғандықтан Абай қазiр айт деп қысқан жоқ. Тек жаңағының ар жағында жатқан басқа зiл бар екенiн таныды да, аса қатты долданып кеттi. Екi бетi бiр сұрланып бiр қарауытып, түнерiп алды. Азғантай уақыт шұғыл ойланып, Ерболға оқтай қадалып, кiрпiк қақпай түйiлiп отырды да, бiр сәтте атып тұрды.
Базаралы, Асылбектер Абайдың байлауын ұқпай аңтарыла қалды. Абай демi дiрiлдеп, тiстене сөйлеп:
– Тұр, Ербол! Менiмен бiрге жүр!– дедi де, өзi шапшаң киiне бастады. Жеңiл күпi кие сап, щарт буынып, қолына қамшы алды да, есiктi қатты ашып атқып жөнелдi. Ербол артынан кеттi.
Қамшы алғаны үйдегiлерге Абайдың атқа мiнбек болғанын бiлдiрдi.
Тыста екi көк ат ерттеулi күйде бораннан ықтап, қораны жанасалап тұр екен. Абай ең жақын тұрған бiреуiн шешiп жатып жолдасына:
– Сен де мiн!– дей салып, өзi лезде қарғып мiндi. Көк атқа қамшы басып, ақ боранның iшiне құйықтыра шауып, кiрiп кеттi.
Бұл кезде Жұмағұл Дәркембайлардың елу-алпыстай азғана қойын шоқтай иiрiп, тiрсекке сабап қуып жүр. Iштерiне талай күннен нәр түспеген. Бүрсең қойлар қашайын десе де жүгiре алмай, ұйлығып, сығылыса бередi. Қойдың жылдам баспағанына зығыры қайнаған Жұмағұл иесiнен бастап боқтық астына алады. Артынан ерiп келе жатқан жаяу шұбырған Дәркембайларды бiрде-бiр құлаққа iлмейдi.
Қуғыннан, бораннан және бүгiн кешкi аш жүрiстен әбден титықтаған төрт-бес тоқты омақата жығылып, тұра алмай да қалды. Дәркембай қаны қайнап, Жұмағұлды ұстайын деп ұмтылып едi. Аты жарау, өзi сырқынды Жұмағұл маңайлатпай жосып жүр. Қойдың бiр шетiнен екiншi шетiне қарай омыраулап кеп тиiскенде, атының тiзесiмен буаз саулықтарды домалатып та кетедi. Жазықсыз жаулық көрген сорлы мал тiлек тiлей бiлсе, бұл түнде мынандай қамалып тұрған қастық ортасында өлiмнен басқаны тiлеместей.
Жұмағұл бағана келгеннен берi боқтықтан тыйылған жоқ. Майбасар старшындықтан түскен соң, Жұмағұл атшабарлықтан да қалған болатын. Пiштiрiлген сәурiктей боп., дiңкесi құрып жүрiп едi.
– Жанжал мен төбелес құдайдан ақсарбас айтып тiлесе де қолына түспей, Жұмағұлдың мысы құрып. Жүр!- деп, жорға Жұмабай мысқыл ететiн.
Бiрақ осы соңғы екi жылда Жұмағұл орнын тапты. Оны Тәкежан жолдас қып алды.
Рас, Тәкежан қолында әмiр, құдiрет жоқ. Бiрақ қыс пен күзде жер қоритын әдеттерi бар. Сонда маңайдағы малы азғана, күшi кем, адамы момын ауылдарға Жұмағұл мен Тәкежан атшабар мен старшыннан кем тимейдi. Малшыларды сабайды, мал қуады, ат ұстап алады. Ағайынды көп жалындырып, жалпетек ететiн талай iстерi бар-ды.
Өздерi онсыз да бәле тiлеп жүрген Жұмағұлдарға Дәркембайларды қатал құдайы өздiгiнен айдап кеп бергендей болды. Бұларға күнi түсiп отырған кiм десеңшi! Ол – әншейiнде Тәкежан, Жұмағұлдың тiстерiн басып жүретiн Дәркембайы.
Жұмағұлды аттандырар жерде, Тәкежан дауыстап тұрып:
– Дәркембайды қолыма бередi екен! Ата дұшпаным Дәркембайды!- деп, кiжiнiп қалған.
Соны есiне түсiрген сайын Жұмағұл арық қойларды бастырмалатып, домалатып кетедi.
Осындай боп, айықпас бораннан да бетер қатты кәрқып жүрген кезiнде, ақ боранның iшiнен шапқылап кеп шыққан екi көк атты көрiндi. Қылаң аттар боран iшiнде дәл жасырынып келгендей бопты. Жұмағұл бұл уақытта аш қойлар мен Дәркембайды боқтағанын мiсе қылмай, тiптi Дәркембайдың арғы атасы сонау Бөкеншiден түсiп, соның атын атап құлдилатып жүрген. Боз аттылар келе бергенде, зiлiн қатайтып, тағы бiр қатқан қойды қағып түсiрдi.
Асығыс жүрген аттылар, үн шығармай, дыбыс бермей тұп-тура қоян-қолтық. Келдi. Не жөн сұрап немесе ашу айтып ұрысқан да жоқ. Тек қана алдыңғы атты екпiндеп кеп, қой мен Жұмағұлдың атының екi арасынан кие бердi де, шылбырдан алды. Жұмағұл ашу шақырып, тебiне түсiп, қамшысын оңтайлай берiп едi.
Осы кезде Абай ақырып жiберiп:
– Аш көзiңдi, жауыз!– дедi.
Жұмағұл Абайды тани бердi. Бiрақ танысы жаудан бетер боп шықты. Үн қатқанша аял болған жоқ. Абай оң қолындағы қамшысын құлаштап қайрып алып, Жұмағұлды қақ бастан тартып-тартып жiбердi. Жұмағұл тебiнiп құтылайын деп едi. Шылбырын Абай сол қолына орап апты, тапжылтпады. Екеуiнде де үн жоқ. Абай аямастан тағы да батырлатып жөнелдi. Қолы қатты. Қамшысы сойылдай тиiп барады. Бұл қорлықты көргенше, өлiп бағайын дегендей боп. Жұмағұл Абайдың өзiне ұмтыла бердi. Бiрақ дәл осы кезiн баққан Ербол әзiр тұр екен. Атын қатты тебiнiп жiберiп, кимелеп кеп, Жұмағұлды жауырыннан ала түстi.
Бұл уақытта:
– Уа, құдай тiлеуiң берсiн!Бәсе, бiр адам баласы да бар шығар-ау! Жанның бәрi қасқыр емес шығар-ау! А, құдай-ай, берi әкпешi!– деп, зар қағып жүгiрiп кеп, Дәркембай да жеттi. Жұмағұлды жағадан алып, бiр-ақ жұлқып, күпсек қардың үстiне доптай түсiрдi. Абай сол арада: "қойды кейiн қайыр!" деп, қатты әмiр бердi. Иелерiне айдатып отырып, қорыққа қайта кiргiздi.
Жақын жерде тұрған үлкен мая бар екен. Соған қарай айда деп бұйырды. Қой маяға жақындай бере, шұбай жүгiрдi. Дәркембай Құнанбайдың қорығына түсумен қоймай, пiшенiне тағы ауыз салғаннан қорқып:
– Қайыр! Қайтар! Пiшенiн жегiзбе!– деп, өз кiсiлерiне айғайлай бастады.
Абай оған да зекiп:
– Тоқта былай! Барсын! Жесiн! Маяға жабыңдар, жарамсақсымай!– деп ақырды. Қойлар тегiс маяға жеттi де, мол пiшенге бас қойды. Жағалай жабысып, қатып тұрып қалды.
– Таң атқанша осы маядан тапжылтпа! Боран айыққанша тыпыр еткiзбе! Бұл жер бұл шөптiң Тәкежан иесi болса, мен де иесiмiн!– деп, Абай бiр жұмысты жайғады да, ендi Дәркембайды қасына шақырды.
– Дәркембай, сенiң екi жолдасың осы қойдың қасында болсын. Айрылмайды. Ал өзiң дереу мынау атқа, мына жер қорығыш Тәкежанның атына мiн де, қазiр шапқылап отырып, осы маңдағы өзiңдей ауылдарға хабар айт. Мен жiбердi де! Шыңғысқа жете алмай, осы жақын маңда қойлары аштан бұралып, қырылып жатқан ауылдар тегiс жүруге жарайтын қойларын алып, азаматтарын сайлап, дәл осы үш қорыққа, Құнанбай қорығына айдап келсiн. Күрек-шоттарын ала келсiн! Қойларын қорыққа салып, қар аршып, жан сауғаласын! Осы хабарды мына жақын жердегi – Торғай, Жiгiтек, Қарабатыр, Бөкеншi барлығына айт! Ендiгi жұтты көрсек, бiрге көремiз! Бар! Шап! Жиып кел тегiс, – дедi.
Дәркембай сол бұйрықпен атқа мiнгенде, Абай Жұмағұлдың кеудесiне өз атының тұмсығын тiреп тұрып:
– Сен ант ұрғанның бұдан былай итаршы болғаныңның алды-арты осы болсын! Бiлдiң бе? Ал, Тәкежанға айт, шыдамаса – өле қалсын! Жуандығы мен кәрi болса, жұтап жатқан қойға, аш-арық елге көрсетпесiн, дәл маған көрсетсiн! Жөнел! Жаяу бар!– деп, бұйрық еттi.
Бағанадан бiр ауыз үн қатпаған Жұмағұл Тәкежан аулын жаяу iздеп кеткенде, Абайлар Дәркембайды өз қолдарынан жөнелтiп жiберiп, ауылға қайтты. Боран әлi бәсеңдемептi. Ендi, тiптi, ышқына соғып, қарсы алдарынан қатты ысқырып, зәр төгiп тұр екен. Майда қар ұйтқып, жабысып, көз аштырмайды. Желдiң соғуына қарап, Жидебайға беттерiн түзеп алып, екi жiгiт жарысып кеттi.
Таң атқанда жел басылып, жауа бораған боран айығыпты. Алыстағы ақ белден жаңа көрiнген күн қып-қызыл екен. Қысылып, қиналып шыққандай. Екi жақтағы сұрғылт бұлттарға қызғылт-сары рең берiп, құлақтанып тұр. Маңайда шаңыт бар. Бiрнеше күн ұдайы соққан қатты жел ендi бәсеңдеп, аяқтап келгенде, жаяу борасындап қояды. Шытырлаған аяз бiлiнедi.
Дәркембай Абай тапсырған жұмысты дұрыс түсiнген. Түннен берi, дәл таң атып, ел тұрғанша тыным таппаған. "Өзiңдейлерге айт!" деген сөздi ол анық ұнатқан. "Малы бардың несi құриды. Қолы ұзынның өрiсi де кең. Сыйластықпен, жегжаттықпен, немесе, тiптi, азын аулақ ақы берумен де Ырғызбайға Құнанбай, Байсалдарға сыйысып кетедi. Бөксе бастыны көргенде., көп көредi ғой. Азын аулақ талшығынан айрылса, шұбырып, қор боп кететiн де сол ғой!" деп, Дәркембай өзi көптен айтып келе жатқан осы сөздерiн Базаралыға да айтқаны бар.
Көптiң күйiн зiлдi қып айтқан Базаралы да осындай кiсiлердiң аузынан анық жайларға мейлiнше қанған болатын. Сол Дәркембай Абайдың сәлемiн ылғи ғана Қарабатыр, Торғай, Борсақ, Жуантаяқ сияқты осы маңайдағы жерсiз, малсыз елдерге таратты. Солардың iшiнде де 15-20 қойлы, 30-40 қойлы әлсiздерге барды.
Мұсақұл, Жидебай, Барақ сияқты үш үлкен қорықты жағалай отырған саны көп, дәрменi азған ауылдарды күншығыс жақтан бастап, күнбатысқа шейiн шарлап шыққан.
Аязды, боранды түнде асығып кеп, терезе қаққан жүргiншi әдеттегiдей суық хабар әкелген жоқ. Үмiт хабарын жеткiзген. Жұрт үш күннен бергi боран туралы: " қолда барды әпкеттi " деп қойған. Ышқынып кеп шуылдай түсiп, терезенi дүбiрлетiп, үскiрiп соққан жел ұйқыны қуған. Кәрi-құртаң жалбарынуда. Шаруа иелерi күрсiнуде. Ер-азамат, қатын-қалаш бел шешуден қалған. Күндiз түнi дамыл алмай, мал қораның iшiн шарлайтын.
Маңындағы төбешiктердiң боз қарағаны болса, шауып әкеледi. Жақын жердегi ши атаулының басын күзеп, қолтықтап келген болады. Тiптi болмай бара жатқанда, онсыз да жаман жыртық қораның төбесiндегi қамысын суырып берген болады. Бiрақ, ол талшықтары қарлығаштың қанаты әкелетiн тамшыдан да әлсiз едi. Арамза туған қойына бере ме? Сүтiн күткен бiрлi-жарым сиырына бере ме? Болмаса, жапа-жалғыз түйесiне асата ма? Қайсысына берсе де қарқ қылмайды. Тек, әйтеуiр соңғы еңбегiн, "өзге өлсе де, осы қалса екен" деген шаруа сүйенiшiне ұсынған болады.
Ауқатты көршi мен жерi жақсы сыбайластан үмiт ету бұл елдерде жоқ.
Дәркембай мына түнде сол сөнген үмiттi сергiте келдi.
Сонымен дәл күн шыға бере, Құнанбайдың үш қорығына қарай жан-жақтан мал шұбырды. Бұл кезде Абай мен Ербол ат үстiнде болатын. Ұзын қорықты жағалап, желе шауып отырып, әр ауылдың шоғырларын қарсы алып жүр. Азын-аулақ қойлар мен төрттi-бестi iрi қараның айналасында қатын-қалаш, кәрi-құртаң, ер-азамат көп-көптен келедi.
Жарап, қатқан қойлардан ажар кеткен. Жүндерi үрпиiп, ұйысып қалған. Жамбастары сарала боп баттасып қалғандары бар. Анда-санда шыдамсыз ешкiлер бақырып-бақырып тұрып, омақасып жығылып та жатыр. Бiрнеше ауылдың өз қыстауларынан осы қорыққа қарай жүрген жолы қадау-қадау белгi қалдырыпты. Ол белгiлер: ұшып өлген ешкi, лақ, арық тоқтының өлiмтiгi. Ақ қардың үстiнде, кең жазықта қарауытып қалып жатыр.
Қой алты күн аштыққа шыдайды десушi едi. Мынау түрлерiне қарағанда бұл малдардың аштығы әбден шыңына жеткен. Көрiнедi. Ендi екi-үш күн өтсе, тегiс жусайтын халде екен.
Қарды бұзып жүретiн мұршалары да жоқ. Сондықтан, бiрен-саран көтерем жылқы мен арық түйенi, немесе жалғыз-жарым сиырды қойдың алдына салып, соған қар бұзғызып келедi. Ашыққан қойлар, алдарында әрең iлбiп келе жатқан ат пен сыиырдың құйрығын жалмап қояды.
Осындай тегiс кем-кетiк, дiмқас болып, iлбiген, сорлы малдың айналасындағы адамдар да жүдеп, салдырап бiткен екен. Қартаң жандардың беттерiнде ажым қалыңдапты. Барлық жүздер қуаң тартқан. Белдер жiңiшкерiп бүгiлген.
Киiмдерi жыртық, жүдең. Бастарына ескi-құсқы ораған әйелдер ғана емес, сақалды ерлер де бар. Аяқтарында, көбiнесе, сырған киiз.
Қорықтың шетiне iлiнер-iлiнбесте, барлық жұрт күрек, шоттарын омбы қарға салып, шидiң түбiн, қорық үстiн аршуға кiрiседi. Абайлар әр топты бiр бiрiнен алысырақ түсiрiп, жер көлемiн кеңiрек берiп жүр. Үш қорықтың бiр қасиетi қалың шилi болушы едi. Шеңгел итмұрын сияқты бұталары да көп. Омбы қар қорықтың шет-шетiнде қалың болғанмен, дәл шилердiң iшiне кiргенде оншалық қатты емес, күпсек екен. Және аршыған жердiң қай тұсынан болса да, қалың шөп шығып жатыр.
Осындай жерлерге жетуге жараған мал тегiс талшық ала бастады. Абай мен Ербол жұрттың көбiн орналастырып болған кезде түс болды. Қорыққа келген ауылдардың жиын саны елуден асты. Тәкежан жалғыз сиырдан қоритын қорыққа, бүгiн түскен қой саны мыңнан асып тұр. Iрi қара көп емес. Неше күннен берi қарды қанша тепсе де, астынан құр тақыр көрiп келген азын аулақ аттар ендi соңғы күштерiн өлмес қамына салып жатыр.
Абай бұл келген елдің бәрін көріп жай-күйлерін сұрастырып, тегіс жайластырып шықты. Бүрiскен мал мен жүдеген жандар бағанадан берi Абайға үлкен ауыр ой салды. Жаз жайлауда, арқа-бас кең шақта. Ғана елдiң iргесi бүтiн, белi бекем сияқты көрiнедi. Мынау жұттың күндерi қалың көптiң соншалық панасыздығын, қорғансыздығын көрсеттi.
Жиырма-отыз қойы бар, үш-төрт қорасы бар үй - қалың елдiң көпшiлiгi. Жыл он екi айда iшерi, мiнерi сол. Сояры, сатары да сол. Киер киiмi, бас панасы да сол айналдырған аз тұяқ. Аман тұрған күннiң өзiнде бұл қандай тапшылық. Ал, бүгiнгiдей қысылған шағында, мынандай апат, ауыртпалық көрген шағында, қаншалық әлсiз, осал. Осы азын аулағынан айрылса, тiрлiк не болмақ? Кешегi "iргелi ел" деген, "жұрағат, жұрт" деген осы-ақ болғаны ма?
Жұт деген жоқшылық, қысталаң, апат деген осындай боп қақ қасына келгенде, Абай ел тiрлiгiнiң барлық қайғылы сорын көрдi.
Өз ойының ауыртпалығы Абайға барлық тiрлiктi соншалық татымсыз, жалған етiп көрсеттi.
Малдарын күресiн қардың арасына тығып, қоянның кеуесiндей оптың iшiн паналаған жандарға жаны ашыды.
Әрбiр ауылдың үлкендерiне соңғы рет қайтадан соғып:
– Тоңғандарың мына тұс-тұсыңдағы ауылдарға барып, жылынып қайтыңдар. Бiр-бiр мезгiл ыстық iшiңдер. Осы қорықтарда отырған ауылдардың бәрi де ағайын ғой. Қумайды. Жасқанбаңдар!– дедi.
Онсыз да малдары үшiн Абайға алғыс айтып жатқан кәрiлер ендi бiржолата жұттан құтылғандай көтерiлiп қалды.
Абай осы бетiнен аттан түспей жортып отырып, үш қорықтағы бар қыстауды аралап шықты. Әр ауылдың Ызғұтты сияқты үлкендерiн және әсiресе, ас иесi кексе қатындарын тысқа шақыртып алып:
– Мынау апатпен алысып жатқан ағайынға қайырым етiңдер! Ауылда неше қазан болса, соның бәрiне ыстық iстеп, күнiне бiр-бiр рет қорек берiңдер!– деп, қадағалап, тапсырып шықты.
Осымен әр ауылдың күтетiн аш-арығы белгiленiп, тұс-тұсындағы түтiндердi меншiктеп алды.
Абай мен Ерболдың ең соңғы келгенi Мұсақұлдағы Тәкежан аулы. Тәкежан өзi жоқ екен. Ол түнде Жұмағұлдың хабарын естiсiмен Абайға бармай, тура Қарашоқыға тартыпты: "содыр, сотқар" Абайдың үстiнен Құнанбайға арыз, шағым әкеткен.
Ендi Тәкежан қорасының алдына келiп, өзi аттан түспей тұрып, Ерболды үйге жiбердi. Қайнысының шақыруымен тысқа шыққан Тәкежанның келiншегi Қаражан тiстенiп, сұрланып келедi. Ұзын бойлы, кесек мұрынды қара сұр келiншек тегiнде зiлдi зәрлi болатын. Өз күйеуiне қыжал мiнез көрсетiп, қысып-қымтап ұстаушы едi. Жас та болса, қытымырлығы айқындап, ас пен дүниеге сараң бола бастаған. Ол мiнезi күйеуiне сай келiп, осы кезде бұл үй тез байып келе жатыр. Ұлжан үйiнiң мол қолдығын ұнатпай, ертерек сөз шығарып, еншiнi тез алғызған да осы Қаражан.
Ол Абайдың Тәкежаннан кiшi бола тұра, жақсы атты жiгiт боп бара жатқанын жақтырмайды. Қызғанып жақтырмайтын. Абай да жеңгесiнiң сол iшiн бiледi. Қаражан тақап келсе де, Абай амандасқан жоқ. Азғана тебiне түсiп, көк аттың тұмсығын түндегi Жұмағұлдың кеудесiне тiрегендей, бұған да тақап қойды. Келген жұмысына тура кiрiстi.
– Күйеуiң менiң үстiмнен шағым әкетiптi ғой. Мен өз жазамды өзiм тартып жатармын. Ал, қазiр саған мiндет тапсырма әкелдiм, соны бұлжытпай орындайсың, бiлдiң бе?
– Не мiндет?
– Мынау маңайдағы ел жұтап, қырылып жатыр. Бас аманда пiшенiңдi шабатын, құдығыңды қазатын, малыңды суаратын, барып-келiңе жүретiн сол ағайын болатын. Қазiр қысылып, басына күн туып кеп тұр. Малдарына жайылыс бердiк. Өз қыстаулары алыста. Күн болса суық. Осы маңдағы барлық ауылға кiсi үлестiрiп берiп келемiз. Бiздiң ауылда 40-50 жан болады! Орын жетпей жатыр. Жаңа өздерiне атап тапсырдым. Сенiң аулыңның тұсында жиырма кiсi бар. Төрт ауылдың адамы. Соларға күнiне бiр мезгiл ыстық iстеп берiп отыр.
– Өй, шырақ-ау, оне дегенiң? Бiздiң үйiмiзде өзiмiз iшерлiк азықтың өзi жоқ?
– Өтiрiк айтпа! Әнеу күнi ақ шомшыдан алғызған үш қап ұның бар. Тiрелiп тұрған бес қап бидайың бар. Соғым етiң бiтпек түгiл, орталаған да жоқ. Барыңды түгел санап кеп тұрмын. Бұл жолы қалжыңым жоқ, бар шыным. Үлесесiң мынау аш-арық жұртпен! Қарсылассаң, жақсы болмаймыз.
– Е, өзiмiз аш қалсын дейсiң бе?– деп, Қаражан қырыстана бердi. Абай қатты долданып, ақырып жiбердi:
– Аш қалмақ түгiл, қырылып қал! Бересiң! Бермей қырыстанып көр осыдан! Күнде кешке кеп тексерiп тұрамын. Орындамасаң, өзiңнен көр! Менi тап осы өңiрден айдатып жiбермесе, сендiк әлiм бар. Масқара қып тұрып көндiремiн! Бiлдiң бе! Қолымнан алатын Тәкежан жоқ. Көзiңдi ашып қара! Орындайсың, сол!– деп қадалып қарап, үндемей тұрып қалды.
Оң қолы ұзын қамшысын қымтып ұстай бастаған екен. Қаражан соны байқады да, жауап айтқан жоқ. Түнде Тәкежан аулының үстiне кеп орнаған Дәркембайлар. Абай жаңа Дәркембайдың өзiн ере жүр деп шақырған-ды. Қазiр сол да кеп жеткен екен. Анадайдан құлақ салып, Абайдың ашулы үнiн естiп келе жатыр.
Қасына Дәркембай келгенде, Абай Қаражанға тағы түйiле қарап тұрып:
– Мiне, сенiң аулыңнан ас iшетiн кiсiлердi мына Дәркембай бастап кеп тұрады. Жалғыз өз үйiң емес, осы ауылда неше түтiн, неше қазан бар, соның бәрiн асқызып отыр. Бар аулың қызмет етсiн!– дедi. Қаражанда әлi де үн жоқ.
Абай атының басын бұра берiп, Дәркембайға:
– Сен бұл ауылдың күйеуi емессiң! Күмiлжiме, бiлдiң бе? Жұмысыңнан келгенде, тура:" ас бер!" де. Бермесе, бөгесе менiң тап өзiме қолма-қол кеп айтып тұр. Осыдан айтпай, жасырып қалсаң, Дәркембай болмай, қатын боп қал!Ұқтың ба?– дедi де, Абай жүрiп кеттi.
Таңертеңнен тыным алмаған Абайлар Жидебайға екiндiде жеттi. Келсе, шешелердiң үйiнде Тәкежан мен жорға Жұмабай тосып отыр екен. Тәкежан түнделетiп шауып отырып Құнанбайға жетiп, ендi Қарашоқыдан Абайға арнап бұйрық әкелген.
Абай Ұлжанның шақыртуымен үйге келдi. Жолшыбай даланнан, шошаладан, ауыз үйден өтiп келе жатып, Абай бұл ауылдың неше алуан қамдарын көрдi. Бар жерге қазан асылып, ыстық iстелiптi. Үш жерге үлкен ағаш келiнi орнатып алып, жұмысшы қатындар келi соғып, бидай түйiп жатыр. Пiскен қазандардан астау-астау көже мен азын аулық ет түсiрiп, үй-үйлерге әкетiсiп барады. Аш-арықты күтуге Абайдың шешесi кiрiскен көрiнедi. Көктемде азық азайған кезде, бiр үйден мол тамақ табу оңай емес. Күту де бiр күн емес, бiрталайға баруға мүмкiн. Сондықтан, бидай түйгiзiп, көже iстеудi өнiмдiрек көрген тәрiздi.
Қарсы үйде бiр кезек боп келген он бес-жиырмадай еркек-ұрғашы, сол ыстық асты iшiп жатыр екен. Абай, астарын қымсынбай iшсiн деп, ол үйге бармады. Үлкен тамға кiрдi.
Келген жерде сәлем берiп, жорға Жұмабаймен амандасса да Тәкежанға қараған жоқ. Екi туысқан суық кездестi. Аз отырған соң, Жұмабай Абайға әкесiнiң сәлемiн айтты. Бiрақ Тәкежан түндегi булықтырған ашу үстiнде көп жайды аңғармапты. Шағымын азғана қып апарыпты. Ол Дәркембайды ғана сөз қылған екен. Мына бүгiн таңнан берi маңайдағы тамам елдiң келiп, ошарылып жатқанын жеткiзбептi. Дәркембайдың өзiн келтiргендi сұмдық көрген Тәкежан, мынандай бәле болар деп, тiптi ұйғармаған-ды. Қазiрде осы ауылға кеп бiлгелi, бiржолата жарыла жаздап отырған.
Жұмабайдың айтуынша, Дәркембайды паналатқанды Құнанбай терiс дептi. "Татымсызға еткен жақсылықтың қайрымы жоқ. Дәркембай менiң басыма бiр кезде қас ойлаған адам болатын. Оның амандығы да өзiне олжа. Абай жақсылық iстейiм десе, досқа iстесiн. Мынаған ара түспесiн! Қайтарсын!"– дептi. Абай бұған көнген жоқ. Және ұзақ жауап та айтқан жоқ.
– Әкем елге өнеге айтар мұсылманмын дейтiн. Мұсылманшылық қаза көрген халыққа рақымшылық етудi фарыз етедi. Тәкежанның дегенiне иланбасын. Мен мұндағы халыққа уағда берiп қойдым. Асырап жатырмын. Ренжiмей рұқсат етсiн!– деп бiр қойды.
Тәкежан тырсиып, күйiп отыр едi. Ұрса жөнелдi:
– Ондай сопы болсаң, басыңа сәлде киiп, Дәркембайға арнап құшыр жисаңшы!
– Қажет болса, құшыр да жиям. Халық қырылар болса, амандығым садаға!
– Ендеше бар әне, ел ақтап кет!
– Оған кетуден бұрын, әуелi өзiмде бар мен сенде барды ортаға шығарып, үлеске салып кетемiн.
– Онсыз да салыпсың ғой! Бiр Дәркембай емес, қырауар елдi қаптатыпсың! Сен бiр өзiң емес, бәрiмiздi қара жерге отыртайын депсiң! Ол ол ма? Ең әуелi мына шешелерiңдi де аштан өлтiрерсiң, бүйте берсең!
– Шешелерiмнiң қамын сен жемей-ақ қой, бiлдiң бе? Менiң аналарым iнде жатқан суыр емес, анау сенiң Қаражан деген сараң қатының сияқты. Барын ортаға сала бiледi. Халық көргендi бiрге көрсе де, қабақ шытпайды. Мен осы кiсiлердiң өздерi тапсырған соң iстеп отырмын. Өзiнiң қарынбайлығын әкеп мұндағыларға пана қылмақ қой. Үйдегенше, осы аналардың тәрбиесiнен садаға кетсеңшi Қаражан екеуiң!- деп, Абай Тәкежанға қатты қадала қарады. Соңғы сөздерi әкенiң балаға ұрысқанындай бiр түрлi iрi, салмақты.
Тәкеженның бұдан арғы айтайын деген жауабын Ұлжан айтқызған жоқ.
– Жә, жеттi! Болды ендi екеуiңнiң салысуың!- деп, тоқтатып қойып, өзi Жұмабайға бұрылды да:
– Сен ендi қайта бер! Абай бұндағы аш-арық ағайынды шақырып қойыпты. Бiз болсақ, барымызды бөле жермiз. Әзiр қысталаң жоқ. Бiз үшiн қиналмасын ондағылар. Берiп жатқанымыз өз сыбағамыз. Баласының абыройын төкпесiн, екi айтқызбасын елге – дедi.
Тәкежан ұрыстан тоқтаса да, шеше сөзiне көнген жоқ. Мойнын сырт қайырып, тымағын кидi де, шығуға айналды. Мұның осы ажарына қарап қойып, Ұлжан қатты сөйледi.
– Әй, сен ана Қаражанға сәлем айт! Аулына барған аш-арықты қыңратқымай оң шыраймен күтсiн, құтырмасын! Ол әкелген мал жоқ! Көзiн ашып қарасын!– дедi.
Тәкежан мен жорға Жұмабай кетiп қалды.
Бұлар үш қорықты түгел аралап шықты. Келген ауылдар мен барлық мал санын көрiп, санап алды да, Қарашоқыға қайта тартты. Ендiгi шағымдары тiптi үлкен болатын.
Қыруар мал мен дүйiм елдi бұлай жосылтып келтiру Абай мен шешелерiнiң iсi емес. Ондайды iстесе, жер-дүниенiң иесi Құнанбай ғана iстеуге болар едi.
Абайдың бұған жеткенi – әкенi елемегенi. "Жер мүлiктiң иесi өзiм" дегенi. Құнанбай Жидебайдағы iстер туралы Жұмабай мен Тәкежан сөздерiн түгел тыңдап алды да, Абайларға ендi ыза болды. Шынында, бұл мiнез ырықтан шығып, құрық әкету..
Әкесiнiң ашуланған пiшiнiн байқап, Тәкежан ырза бола бастады. Томырылған ашумен қатты бұйрық айтар деп дәмеленiп едi. Бiрақ Құнанбай мұның көзiнше шешiлген жоқ. Тек қана: "тыю салу керек" дедi.
Сүйiттi де бұл екеуiн қойып, Жақыпты шақыртты. Тәкежанға:"қайта бер" деп, бұйрық еттi. Келесi күн таңертең Жақып Жидебайға келiп, тағы да Зеренiң үйiнде отырып, Абайға әке сәлемiн айтты.
Әке жағынан екiншi рет кiсi келiптi және үлкен жұмыстар тұсында ауыр бұйрықпен жүретiн Жақып келiптi. Осал белгi емес. Тегiнде, ауыл-аймақ болсын, ағайын ортасы болсын, Құнанбайдың сәлемдерiн әрқашан жiберген кiсiлерiне қарай, салмақтап танитын. Мысалы:"алып кел, айдап кел!" дегендей бұйрық болса, ол Қарабас, Қамысбай сияқты атшабарлар түрiнде келедi. " айтып, бiлдiрiп кел!" десе, жорға Жұмабай пiшiндес болады. Кейде, ондай сәлеммен Құдайбердi, Абай да жүрiп қоятын. " қорқытып ызғар тастап, үйiрiп кел!" десе Ызғұтты, Майбасар боп келедi. " ұғындыр да бағындыр!" десе, осы Жақып шығады. Ол, бiрақ, рулар арасындағы келелi сөзге, iргелi кеңеске жүретiн. Ал, iс тiптi үлкен боп, көп елмен қаржасатын кез болса, ондайда Қаратай шығады.
Мына жолы Жақып кептi. Абай жаңағыдай сәлемшiнiң ауысуына қарап, Қарашоқыдан шығатын бұйрықтың саты-саты салмақтана бастағанын еске алды. Iштей әзiрленiп отыр.
Түсі салқын томсарған, ашулы сияқты. Жақыптың жүзiне қарамай, қырындау отырып, барлық сөздi қиястана тыңдап отыр.
Құнанбайдың бұйрығын айтудан бұрын, Жақып бiрнеше дәлел айтты. Өз сөзi қып айтса да, Абай төркiнiн танып отыр. Әкесiнiң ойы мен сөз тәрiзiн бұл күнде Абай оңай танитын болған. Жақыптың айтуынша, әке бастайтын iс бар да, бала кiрiсетiн iс бар. Екi арасын айыру керек. Балаға әкенiң iсi де абырой әпередi. Әкеден қиғаш кетiп, өздiгiмен кiсiлiк iздеу балаға бедел бiтiрмейдi екен.
Абай мұны мiсе қылған жоқ. Баласының кiсiлiгiн ойлап, абыройлы болуын тiлейтiн әке мiнезi де болады. "Өз ықтиярын, өз әмiрiн баласының мойнына, үнемi кескек қып тағып отырмайтыны да болады " дедi.
Жақыптың екiншi сөзi: жер берiп паналық етсе, қысылып отырған малды-басты ауылдар бар, соған ету керек. Күндердiң күнi керекке жарайды. Мыналар кiм? Бұлардың бәрiн жисаң, тым құрса, бiр аттың сауырын, бiр түйенiң қомың да бере алмайды деген едi. Бұл сөздiң шетiн Жұмабай да айтқан.
Оған Абай тағы да көнген жоқ. Жақыптың айтқанын "құда тамырмен iстейтiн алық-берiк" деп бағалады. Оның аты қайырым емес, жақсылық емес. Көпке мәлiм сауда деп таныды.
Абай дау айтып болмады. Сонан соң, Жақып қатайып алып, салмақ салды.
– Сен өзiң мал иесi, жер иесi ме едiң осы? Сен тапқан не бар едi? Мынау iсiңмен әкеңнiң жиған-тергенiн шашқалы отырған жоқпысың? Осы ауылдағы мал мен Тәкежан қолындағы мал ертең қоса жұтайды. Тым құрса, мына шешелерiңнiң талшығын аясаңшы!-дедi.
Бұл да жаңа сөз емес. Бiрақ кеше Тәкежанға айтқан сөздi Жақыпқа айтуға болмайды.
– Сөзiңiз дұрыс. Мен тегi шешелердiң ырзығын шашып, қиянат етiп отырмын ғой!-деп, кекетiп қойды. Зереге қарап, – ал, мына отырған жалғыз менiң шешем емес. Әкемнiң де шешесi. Мал-дүниенiң шын иесi осы кiсi. Ендеше бәрiмiз де әжемнiң төрелегiне тоқтайық. Не дейдi екен? Қазiр өз аузынан естiңiз!– дедi де, Абай әжесiнiң қасына таман сырғып келдi.
Әжесiнiң бұл күнде өңi қуарып, қатты жүдеген, ажым атаулысы бiр түрлi молайып кеткен. Абай жақындағанда, ол құлағын түрдi. Немересi айғайлап сөйлеп, барлық жайды айтып бердi. Қысқа айтса да, ұғымды айтты. Бұйрық пен байлауды бiр өзiнен күтетiнiн бiлдiрдi.
Зере күрсiнiп отырып, қабағын түйдi де, Жақыпқа қарап:
– Балама сәлем айт! Көп өмiрiм қалған жоқ! Зарлаған аш-арықтың қырғынын көрерiм қалды ма? Жетiм-жесiр, кәрiп-кәсердiң телегей теңiз жасын көрерiм қалды ма? «менi ендi ал» деп тiлеп отырмын жаратқаннан. Жаназаға жиылған жұртты да ас берiп асырайды ғой. Тимесiн, қумасын!- дедi.
Жақып бұны естiгенде iркiлiп, үндей алмай қалды.
Кәрi әжесiн осындай зар тiлекке жеткiзген мiнездерге Абай күйiп кетiп:
– Әнеки, шешенiң қамын жегендерiң шын болса, жылатпасаңдаршы! Қуғызбаймын!- деп, бiр-ақ байлады.
Жақып Зере сөзiнен соң қайтыңқырап қалса да, Абайға ызғар тастап кетпек.
– Не деп отырсың өзiң? Бiреудiң бетiнен алайын дегенбiсiң? Сөзiңнiң аңғарын мен ұнатқам жоқ. Тiлiңе уақып бол.!– дедi.
Абай бұл тұста да ашуынан қайтқан жоқ.
– Не деп отырғанымды түсiнiп отырсыз. Мұндағы жұрт қызыл қарын жас бала емес. Өлмесiн бiлетiн болған. Өз қамын өздерiне ойлатсын да, тыныш жатып анау қызығын көрсiн!– деп салды.
Бұл күнге шейiн Құнанбайға қарсы мұндайлық сөз қатқан Ырғызбайды Жақып көрген жоқ-ты. Абайдың тұспалын ұқса да, қазiр ол жас жiгiттi аса тентек санады.
– Доғар! Доғар, шырағым ендiгiнi! Мына сөзiңдi мен айтып бармаспын! Бiрақ, исi Ырғызбайдың жүрегiн шайлықтыратын суық сөздi сенен есiттiм деп кетермiн! Сол да жетер болды!– деп атқып тұрып кеттi.
Абайдың жаңа кейiндеп кеп айтқан тұспал сөзiнде көп мән болатын. Ол Құнанбайдың осы қыс iшiнде iстеген бiр ерекше мiнезiн ауызға алған-ды.
Жақып кеткеннен кейiн Жидебайға қайта оралған кiсi болған жоқ. Басқа уақыт болса, сөз аяғы бұлай аяқталмас едi. Үнсiз, жым-жырт қалуына да сол Құнанбайдың жаңағы оқшау iсiнiң өзi себеп болды.
Тегi, соңғы екi айдан берi Абай менен Ұлжандар Құнанбайға өкпелi, салқын болатын. Өйткенi, Құнанбай осы қыста жасы алпыстың iшiне кiргенiне қарамай, жас тоқал алған. Жидебайдағы екi әйелi Ұлжан мен Айғыз болса, Қарашоқыдағы бәйбiшесi Күнке болса, солардың үстiне төртiншi қатын етiп Нұрғаным деген қызды алды.
Нұрғанымның жасы Құнанбай түгiл, Абайдан да кiшi. Сондайлық баласынан кiшi қызды аларын Құнанбай үй iшiнiң ешқайсысына бiлдiрген жоқ. Бұл жөндегi әңгiме, байлау Қаратаймен екi арасында ғана болған. Жұмыс басталғанда да оқыс басталды. Бас себебi Қаратай болатын.
Өткен жазда Қаратайдың қатыны өлдi де, кәрi ақылшы қатынсыз жүрдi. Соған Құнанбай бiр күн кездескенде:
– Қатын алуды ойлаймысың? Неге алмай жүрсiң?- деген.
Қаратай бұл жайды өз iшiнен ойлап, шешiп қойған екен.
– Құнанжан-ау, өзiм қатынмын, мен қатынды қайтемiн?! – деп едi. Құнанбай ол байлауын мақұл көрмеген.
– Олай емес қой, Қаратай. Жас күнiңде жолыңдағының бәрi саған қатын. Күтiм керек, көрiк болатын шақ дәл осы кәрiлiк қой. Қатынның шын керегi осы щағың, – деген.
Сүйтiп, Қаратайға қатын алғызды.
Сол Қаратай өзi алған күнi Құнанбайға да қозғау салып, "ендi айтқаның шын болса, өзiң де ал! Саған да сол айтқаның ендi керек. Бардың бәрi баламен, өз қақымен кеттi. Саған ендi "өзiң" деп отыратын оңаша бiр жас иiс керек" деген.
Осының артынан екеуi ақылдасты да, Құнанбай алатын қызды тапты. Онысы Нұрғаным болған.
Нұрғаным – Бердiқожа дейтiн қожаның қызы. Бердiқожа Тобықты iшi емес, Собан арасында, Арқат деген тауды мекен ететiн. Ол бұл арқаға берiде келген. Әуелде Қаратауға Түркiстаннан шығып, көп туысқан шоғырмен келiп едi. Қаратаудан Арқаға көшкен ұзақ жолында осы Нұрғаным бес-алты жасар, кебежеге мiнген бала болатын.
Берi келе Бердiқожаның бiрталай туысқандары Түркiстанға қарай қайта тартып кеттi. Арқаны жерсiнбей және "ақ патшаға бодам болған елде тұрмаймыз" деп кетiп едi. Өзi қартайып балалары жас болған Бердiқожа, азын-аулақ үйлермен қозғалмай қалды. Сыбан мен Тобықты iшiне беделi бар қожа болды.
Құнанбай, Қаратайлармен әсiресе сыйлас едi. Өзi бiрбеткей қыңыр және ойдағысын iрiкпей сөйлейтiн қатқыл мiнездi адам. Көргенi мен түйгенi көп. Дiн жайына жетiк, молда кiсi. Құнанбай сонысын ұнатып, әрдайым әңгiмелес, мәжiлiстес бола беретiн. Сол Бердiқожаның Бурахан деген баласын өз аулына шақырып, бiрталай уақыт қонақ етiп те жiберетiн. Қарқаралыға барған бiр сапарында қасындағы нөкерлерiнiң iшiне қосып, ертiп те жүрген. Құнанбай тегiнде жiгiттiң денелi, бiтiмдiлiгiн ұнататын. Бурахан аса сұлу және денелi жiгiт едi. Соның тұлғасын тамаша етiп, бiр күнi:" бiр үйдiң iшiне жүз кiсi кем-кетiктi жиып, соның ортасына Бураханды кiргiзiп отырғызып қойса, аналардың кемдiгi көзге көрiне ме?"– деген. Осындайлық бiтiм-тұлғасын ұнататын жiгiтiнiң бiрi Базаралы. Жiгiтекпен азғантай татулық шағы болса, Базаралыны да мақтай беретiн.
Сол Бураханның кiшi қарындасы Нұрғанымның басы бос екен. Өзi жас та болса, кесек, iрi денелi, нұр жүздi болатын. Әсiресе толқынды қою шашы мен бет бiтiмi бөлек. Жүзiндегi әдемi қызылымен қатар, бет тұлғасы да сұлу. Шошақтау бiткен, үлкен қара көздерiнде аса бiр қайратты ашудың және естiлiктiң оты болатын.
Осы Нұрғанымды Қаратайдың ақылымен Құнанбай тоқалдыққа ұйғарды да, Бердiқожаға кiсi салды.
Көп қатын алу әзiрше өз тұқымына салт болмаған қожа әуелде үркiп кеттi. Және Нұрғаным мұның жақсы көретiн баласы едi. Өзi ерке, тентек қыз болса да көп қақпайтын. Құнанбай сәлемiн есiткен жерде, Бердiқожа томырылып қалып
– Е, мен баламды кәрi Құнанбайға кiшiлiкке берушi ме ем?!– дедi. Бiрақ, әкенiң бұл арынына Қожаның өзге балалары жiбермедi. Бастығы Бурахан боп салмақ салып, екi-үш күнде көндiрiп бердi.
Құнанбай аулына жиi барып, ат мiнiп, ойын-сауық салып қайтып жүретiн Бурахан, қарындасын берiп, туысқан болуды қатты ұнатқан-ды.
Бердiқожаның көнген хабарын алысымен, Құнанбай қалыңмалды, жыртысты бiр-ақ жiберттi. Сүйтiп, осы бiр қыстың iшiнде Нұрғанымды алып та қойды. Ұлжан мен Айғыз жаңа тоқал хабарын Күнке жiберген сәлемшiден естiген. Ұлжанның өз басы бай қызғанайын деген ойда болмайтын. Ер жеткен төрт ұлы бар. Және немере сүйе бастаған тоқтамды ана. Құнанбайды бұл күнде бай деп те санамайтын. Ол балаларының әкесi. Көп өмiрi, көп азабы, көп машық мұңы табыстырған жай ғана туысы сияқты. Содан басқа сезiмдер суалғандай едi.
Бiрақ сонда да ол Құнанбайдың қатын алғанына қарсы болды. Жорға Жұмабайды шақыртып ап: "бiздiң тiлдi өмiрде бiр ескеретiн болса – алмасын, ренiш туады. Балаларынан ұялсын, олар ренжидi" деген.
Ұлжан өзi естiген хабарды Абайға айтқан едi. Сонда Абай бiр түрлi қатты түршiгiп, жиренiп кеткен. Әкесi туралы аса қатал сөйлеп, сынап кеп: "әке деп сый көруден қалсын. Бiржолата жат болсын деген мiнез ғой. Осыншалық қыруар жанды адам құрым санамаған ғой. Шешемен неге ақылдаспайды? Өмiр бойғы жолдасы сендермен неге санаспайды? Бiзден кiшi қыз алып отырып, солар ұялар-ау деп, бiздi неге ойламайды? Құптамаймын! Қайта кiнәлаймын Сен де мақұлдама! Әйтеуiр, бiздi адам санамаған жан ғой. Отқа түссе де, жалғыз өзi барып түссiн. Ренжiтiп кеткенiн бiлiп кетсiн! Айтып жiбер!" деп, шешесiне Жұмабайды өзi жеткiзiп берген.
Құнанбай Ұлжан сөздерiн естiген соң, Күнкемен сөйлестi. Оған бiраз жылы ұшырап: "өзгелер ақылсыз болды деп, сен желiкпе! Сен ақыл тап та, мендiк бол!" деген.
Күнке әрқашан бұқпа есепке бейiм тұратын: Ұлжанның балалары көп. Оларға болысып отыратын Зере де бар. Сол себептi Жидебайдағы ауылға Құнанбайдың қырын қарап жүргенiн әрдайым өзiне пайдалы көретiн. Әсiресе, Ұлжанның айналасындағы үбiрлi-шүбiрлi молдықты, кеңдiктi сүймейтiн. "түбiнде солар көктейдi-ау! Артық үлес, үлкен сыбаға әкетедi-ау!" деп, үнемi қызғанумен болатын.
Мынау үлкен iс байының өмiрi үшiн, тiптi өзi үшiн де өзгеше болатынын Күнке бiледi. Басында көнбейтiн боп, наразылыққа беттеген.
Бiрақ сол наразылығының үстiнде де Ұлжанды бақты. Егер бұл тулап, байды үркiтiп жүргенде, Ұлжан көнiп қойса, жаман болады. Байдың сүйенiшiнен бiржолата айрылып қалады. Сол себептi, өзiнше қулық ойлап, Ұлжан жағына түрткi салған. Ол жақтан ойдағыдай қарсылық келдi. Құнанбайды күйдiргендей наразылық айтыпты. Ендi бұл тұста Ұлжан арқылы келетiн Күнкеге деген қауiп жоқ. Соны ойлады да, Құнанбаймен шындасып келгенде, Ұлжанды жамандап шыға бердi. Өзi кең ақыл болған боп рұқсат еттi. Және "Нұрғанымды өз қолыма әкеп түсiр! Менiмен бiр болсын! Ұлжан күн көрсетпес " деп, тiптi қамқор боп та шықты. Сол Күнкенiң дегенi болды да, Құнанбай Нұрғанымды Қарашоқыға келтiрдi. Бiрақ осының орайына екi айдан берi Жидебайға қатынасқан жоқ.
Сүйтiп Жидебайға Жақып пен Жұмабайларды келтiрiп жатқан iстiң кезiнде, Құнанбаймен үлкен аулы араздық халiнде едi.
Жақыппен сөйлескен сөздiң аяғында Абайдың тұспалдап, түйреп өткенi осындай ескi жара болатын. Күйзелiп жатқан көршi елдiң ауыр күйi соған кеп қосылған. Iштi-тысты екi жараның уыты бiрiгiп кеп, Абайды осылай еткен.
Әлденеше айға бергiсiз боп созылған он бес күн өттi. Шаруаларды күйзелте бүрiстiрген ауыр қыстың аяғы осы болатын. Биылғы жұтты халық соңғы қардан, ұзақ бораннан көрдi. Әсiресе, осы көкек пен мамыр арасында көрдi. Көктем айы деп санайтын мамыр соншалық сұрапылдай тигендiктен, жұттың атын "мамырдың жұты" деп, бұрынғы жұттардан бөлек санады. Кейде "ақ қардың" жұты дейтiн. Онысы да мамыр iшiнде жауған соңғы қарларды атағаны.
Кедей көршiлер Жидебайға кеп тығылғанға он бес күн өткен соң, күн жылынды. Оңтүстiктiң жылы желi, ескегi соқты. Осыдан бiр ай бұрын соқса, жұрт оны "жыл әкелдi", "игiлiк әкелдi" деп, қуанышпен қарсы алар едi. Биыл қуанта алған жоқ. Бiрақ, сонда да қалғанды құтқара келдi.
Абай мен Ұлжан Құнанбай бұйрығынан құтылған соң, бар ынтасын көптi күтуге жұмсаған. Солардың малы мен өз бастары бұл екеунiң ерте-кеште дамыл алмай ойлайтын мiндетi боп алған. Абай күн ұзын ат үстiнде жүрiп, қатты жүдедi. Қап-қара боп, тотығып та кеттi.
Бiрақ Дәркембайларға арналған еңбегi мен бейiлi текке кеткен жоқ. Елу ауылдың мың жарымдай қойы мен барлық iрi қарасы шетiнен жан сақтап, аман қалды.

2
Көктемнiң ескегi соға бастасымен, маңайдың қары ағыл-тегiл тез кеттi. Бiр ғана қорық емес, адырлар, далалар да әр жерiнен ойылып, қарауыта бастады. Мезгiлiнен асып, ұзақ жатып қалған қар ендi тiптi асыға жөнелгендей болды. " Жер аяғы кеңiген." дегендей уақыт келдi.
Күн көзi де әбден жылынып, аспанда жазғытұрдың ақ мамық бұлттары жөңкiлiп көштi. Жидебайға жиылған ел осы уақытта өз қыстауларына жетуге асықты. Iшi аман қалған саулықтардың алды қоздай бастаған. Өзгеге пана тапса да, өз төлдерi бар мынау ауылдар жас қозыларға пана таба алмас едi. Қауырт шұбап келген ағайын, ендi бiр-ақ күн iшiнде сөз байласты да, тезiнен қайта серпiлдi.
Кетер кезде барлық кәрi-жастың Зере мен Ұлжанға айтқан алғысы ұшан-теңiз болды.
Қонақтар сейiлiп болған күнi, Ұлжан қысқы соғым мен сүрдiң тақа бiткенiн айтты. Кәрi қойшы Сатай да осы күнi бұл ауылдың өз шығынын есептеп кептi.
Көп қойдың күрек аршуы ойдағыдай болмаған. Сондықтан, дәл он бес күн екi жүз қойды әкетiптi. Абай атқа мiнген сайын, қыстау маңында өлген қойлардың саны молайып келе жатқаның байқаса да, ауылға айтып келмеушi едi.
Үш қорықтың иелерi боп отырған бес-алты ауылдың iшiнде мұндай шығынды көрген жалғыз осы Жидебайдағы ауыл. Тәкежан болса, қолдағы малынан жалғыз тоқты бермей, аман шықты.
Жұт көлемiн халық атаулы тек қыстаудағы малдан айырмайды. Қар әбден кетiп, жер дегдiген кезде отардағы жылқы қайтты. Анық сор көрген жануарлардың ажары осы жылқыда болатын. Талай күн бойында iлбумен ғана жүрiп, Жидебай тұсына жеткен Құнанбай қосы сан жағынан бiрталай кемiп қапты. Әсiресе шошытатын жылқының түсi. Нелер аппал айғырлар мен сақа биелердiң өзi де алты айлық аурудан тұрғандай көлеңкесi ғана қалған. Жүндерi ұзарып, үрпиген. Аяқтары жуандап, сүйек-сүйегi адырайып кетiптi. Тарамыс, шандыр атаулысының бәрi бiлiнiп тұр.
Жылқы iшiнiң тағы бiр жат көрiнiсi – арасында құлын жоқ. Аман қалды деген Құнанбай жылқысы мен барлық Ырғызбай қостары және бiрен-саран Сүйiндiк, Байсал, Байдалы ауылдарының қостары. Бiрi артынан бiрi iлесiп, жылжып, сырғып келiп жатыр. Бәрiнiң халi де мұсылман кiтаптары суреттейтiн мақшар күнiндей.. Адамзат өлшеусiз ұзақ заман көр азабын шегiп жатып, ақырет күнi кебiндерiн жамылып, көлеңкедей қалт-құлт етiп бой көрсетедi деушi едi ғой. Мына жылқы тегiс сондай екен.
Құнанбай мен Байсалдар осы қостардың аман қалуына бар күштерiн салған. Атраптағы жерi тәуiр, азғана руларға қыс бойы шапқыншы айдап шыққан. Қостарын қалың қардан қашырып, бiр күзектен екiншi күзекке салып отырып, әйтеуiр iрi жағын аман сақтап қалыпты. Артық та болса, қолға жеттi. Қыс кеттi. Ендi қайтадан қатарға кiрдi. Мұның аты "амандық". Өйткенi, өзгеге қарау керек.
Басқа рулардың қостары өз халдерiн осылай деуге жараса, тiптi жұт көргемiз жоқ дер едi. Шынында, көп-көп қостар көз ұялтарлық боп, жұрдай боп келдi. Қос деген, Тобықты iшiнде мың жылқыдай мөлшердi бiлдiретiн болса, Торғай, Жуантаяқ, Топай, Жiгiтек, Бөкеншi сияқты елдердiң бiр қосынан қырық-елу, жетпiс-сексен ғана мiнгiш қалғаны бар.
Көп елдi шошытып, жағасын ұстатқан., таңдайын қақтырған. Сұмдық апат содан бiлiнетiн.
Әркiм өз аулы, өз жайының күйiгiне кеттi. Бiреуге бiреудiң қатынас хабары да азайды. Көп ауылды жайратып, үй жығып кеткен дауылдың артындағы хал сияқты. Арық-тұрағын күтiп, көктемнiң қара суығынан аман алып қалу шарасы жалпақ елдi жаппай басты.
Жылқы қамынан аман болған Жидебайдағы ауыл ғана. Қостар келiсiмен Құнанбай Шыңғысқа айдатып алып, барлық ендiгi күтiмдерiн өзi басқарған.
Күн әбден жылынды. Көк те шыға бастады. Ендi Жидебайдағы қыстаудың айналасындағы жемтiк иiстенiп барады. Күн асқан сайын соның өзi бiр дерт әкелетiн сияқты, Ұлжан осыны ойлап, киiз үйге шығып қыстау басынан жылжып қонайық деген.
Ертең таң атысымен жүк шығартуға бұйырып едi. Бiрақ дәл осы күнi кешке Зере сырқаттанды.
Кәрi әженiң сырқаты бiлiне салысымен қысып кеттi. Басында ыңқылы күштi боп тынысы ауырлап келiп едi. Келесi күнi дәрмен азайып, өздiгiмен қозғала алмайтын болды. Абай мен Ұлжан қатты сескендi де, Зеренiң қасын күзеттi. Сусыны, төсегi, бар күтiмi екеуiнiң ғана мойнында. Өзге жанды көп кiргiзген де жоқ. Жұрт аяғын ауырлайды деп, үй iшiн оңаша ұстауға тырысты. Зере науқасының келесi күнi түнiнде Ұлжан енесiнен күдер үзе бастаған болатын. Абайға айтпастан Қарашоқыға кiсi жүргiздi. Сүйтiп, түн бойы ұйықтамай күзетiп отырған келiнi мен немересiне Зере таң алдында ең соңғы рет көз салды. Әжесi көзiн ашқанда Абай үмiттенiп қалып, қадалыңқырай түстi. Науқас ана бiрдеме айтайын деген тәрiздi. Ол ажарын Абай өзi таныған жоқ. Ұлжан байқады. Екеуi де қатар сырғып, жақындай түсiп төнiп келгенде, Зере бiр нәрсенi сыбырлай бастады.
Дене күшi бiтсе де, ойы сап-сау.Тек үнi әлсiз.
– Өнегем... Болса... Тiрлiгiмде көрсете алдым ба, жоқ па? Өсиетiм болса... Құлағым, тiлiм барында айтып болдым ба, жоқ па? Қайтейiн! Ендi қайтейiн! Бүгiн мынау әлiм бiткен шағымда, не дәме етесiң екеуiң! Не күтiп маған телмiресiң?– дедi. Осы сөздерiн көп қиналып, ұзақ айтып едi.
Сөйлету зорлық сияқты. Бiрдеменi айту да орынсыз. Абай екi қолын төсiне қойып, әжесiне тағзым еттi де, басын идi. Өзiнше: "бар жүрегiмнiң құрметi, әулиедей ана, саған арналған" дегенi. Сүйтiп аз отырды да, әжесiнiң екi қолын ұстап кiшкентай алақандарына бетiн басты. Иiскеп сүйiп отырғанда бiрнеше ыстық тамшылары да сол әлсiз жүдеу алақандарға тамып едi.
Әжесi тағы да сыбырлап:
– Қарағым... Жалғыз қарашығым!– деп, Ұлжан жаққа қарады да, – анаңды күт!– дедi.
Осыдан кейiн тағы бiр толастан соң:
– Ішiмнен шыққан жалғыз едi ғой. Жалғызға топырағым бұйырсын!– дедi. Бұл сөздi тiптi ап-анық айтты да, қайтып үндеген жоқ, көзi тағы да жұмылып кеттi. Жаңаға айтқаны Құнанбай екенiн Абай да iлезде түсiндi. Сол сөздi бастай бергенде, Ұлжан басын изеп: "тыныш болыңыз, орындаймыз" дегендей белгi еткен.
Қадiрлi ана осы таңға жетпей қайтыс болды.
Абай мен Ұлжан таң аппақ атқанша үн қатқан жоқ. Зеренiң дана жүзiне мүлгiп, жүдеп, қадалып отырды. Екеуi де жаңа ғана қатарынан ғайып болған ана туралы өз шерiмен, өз ойларымен болып, бар дүниенi ұмытқан сияқты.
Абайдың өзi ес бiлгелi шын жақын жанның өлiмiн көргенi осы. Кәрi анасының қазiргi жүзi көкшiл сұрғылт тартса да, бiр түрлi бiр зор тыныштыққа жеткен тәрiздi. Өлiм емес, қиналу емес. Қайта көптен көксеген арманына жеткендей. Соншалық ырза және мейiр шафқат нұрын тапқандай.
Күн шыға бергенде, барлық ауыл хабарланып, бала атаулыға шейiн тегiс жиналып келген едi. Немерелерi мен келiн-кепшiк үнсiз жыласты. Көршi-қолаң, малшы атаулы да шын күйiнiп, ауыр-ауыр күрсiндi.
Осы таңертеңде Қарашоқыдағы, Шыңғыстағы көп туысқан да кеп жеттi. Алдымен келген Құнанбай, Күнкелер болатын. Қалған Ырғызбай да осы күнi түске шейiн түгел келдi.
Бұл өлiмдi барлық жұрт тегiс ауыр алғанмен, жыласқан жоқ. Үндемей күттi. Келесi күн жаназасы болғанда әнеугi елу кедей көршiлер де тегiс келген екен. Көп қауым боп, түгел ардақтап қойды.
Құнанбай мен Күнкелер Зеренiң жетiсiне шейiн Жидебайда қалды.
Әжесiнiң артын күткен кезде мұншалық көп қара құрықтың болғанын Абай өзi ұнатпаған. Бұ күнде ешкiммен сөйлескiсi де келген жоқ. Зеренi қойып қайтқан күнi кешке, әжесiнiң төсегiне отырып алып, құран аударуға кiрiстi. Анасының аруағына арнайтын дағдылы "құран хатымды" молдаға оқытпай, өзi оқитын болды.
Бiр жұма бойы сол құранды екi аударып шықты. Осы күндерде ас үстiндегi бiр әредiкте Құнанбай Абайға:
– Жай аударады екенсiң!– деп едi. Абай жауап айтқан жоқ. Құнанбай мұндайда үш-төрт аударып тастайтын, сыдыртқыш молдаларды есiне алып айтқан. Абай болса, iшкi себебiн айтқан жоқ. Ол жылдам оқи бiлушi едi.
Абай анасына сауап болсын деп құранды өзгеше ықласпен, асықпай, соншалық мүлгiп, мiнажат қып оқиды. Құранның кейбiр парасының үстiнде ұзақ отырып қап, жалғыз, жасырын ойлар да ойлайды.
Онысы – әжесiнiң адамшылық, қасиеттерiн жоқтау едi. Өз iшiндегi адал алғысын бағыштау да дұғалық, тiлек есептi көрiнетiн.
Осы жетi күн iшiнде, үй оңаша қалған бiр шақта Абай Ұлжанның бiр сөзiн үлкен ықласпен тыңдады.
Шешесi көзiне жас алып отырып, өз-өзiнен:
– Анаң, ана-ақ едi-ау жарықтық! Осы кiсiнiң өсиетi, тәрбиесi болмаса, мен де бiр түйiлiп қалған қу түйiндей үндемес қатыбас болар ем. Сен екеумiзде қарызы бар едi. Тым құрса аруағы ырза болсын. Артын жақсы күтейiк!– дедi.
Абай өз шешесiнiң де қартайып қалғанын байқады. Мұның да мейiрiмдi жүзiнде ой ауырлап, уайым қалыңдапты. Айтқан сөзiн құп алды да, үндеместен бас идi.
Зеренiң жетiсi толып, құран хатым болған соң., Құнанбайлар қайтып кеттi.
Аз уақытта, жылдағы дағды бойынша, жұрт жайлауға көштi. Абай әжесiнiң қырқына шейiн, тысқа шықса, ертелi-кеш анасын жоқтап, зар өлеңдер айтады. Тау басына шығып, даланы кезiп жүрсе де, анасына бағышталған мұңды ойлардың қасiрет жырлары орала бередi.
Әсiресе Шыңғыс асып, көп елдiң күйiн көргенде, бiр түрлi жат, жаңа дерт тапты. Байқаса, бұрынғы қыруар елдер кiшiрейiп, бiр-ақ уыс болып қалған. Өлкеге сыймайтын малдың орнына оқта-текте көрiнетiн, шашылып жатқан бестi-онды ғана қара бар. Малы аз болған соң, талай ауылдар бiрiгiп кетiптi. Шыңғыс сыртының ен қоныстары, мол адырлары, иен жайлаулары көбiнше қаңырап тұр. Сонымен қатар ел iшiнде күңiрену көп. Жоқ-жiтiк, қайыршы көбейiптi. Абайдың өз анасы өлгенде, ел ана да төсек тартып, дертке шалдыққан сияқты.
Осыны көрiп, ойланған сайын Абай өзгеше бiр айықпас зарға батты. Қаралы көңiл ашылмастай боп екi иығынан басып алды. Үстiне киген киiмге, мiнер атқа, iшетiн асқа да бейiлi жоқ. Көп адаммен тiл де қатпай, үнсiз боп барады. Бiрақ, ендi өз анасы Зеренi ойлаумен бiрге, халық деген ананы қатар ойлап кетедi. Әрберден соң екi шер бiр қосылып, бiр жырға, бiр зарға айналды.
Абай әжесiнiң қырқына жеттi. Жайлаудағы көп ел жиылып, Зеренi соңғы рет естерiне алды.
Ұлжан Абайдың осы уақытқа шейiн аса бiр қатты ойға түсiп, азып кеткенiн байқап жүрген. Әженiң қырқын берiп, жұртты таратқан соң, баласын оңаша алып отырды да:
– Сен осы бiр қалың шыңға батып кеттiң-ау! Жүдеп кеткенiңдi байқаймысың? Жас адам уайым соңына өйтiп сарылса, пайда таппайды. Ендi тоқтал. Бойыңды жи. Ерболды шақыртып ал да, атқа мiн, ел қыдыр. Сергiп қайтшы!– дедi.
Ербол Абайға келгенде Асылбектiң бiр сәлемiн ала келдi. Бiрталайдан бергi сыйластық бойынша, Сүйiндiктiң Асылбегi Абайды қонаққа шақырыпты.
– Шешесi қайтыс болғалы үйден шықпады ғой. Бiздiң ауылға келiп, қонақ болып қайтсын!– дептi. Сонымен екi жiгiт Сүйiндiк аулына сый қонақ боп келдi.
Баяғы Жәнiбекте, сол белгiлi әдемi көк өзекте отырған ауылға Абайлар жақындап келгенде, үй сыртына бұларды қарсы алып Асылбек, Әдiлбек шықты. Қастарында Дәркембай бар екен. Қонақ жiгiттер әуелi Сүйiндiктiң үлкен үйiне кiрiп, сондағы кәрiлерге сәлем бердi.
Бәйбiшесi мен Сүйiндiк осыдан он шақты күн бұрын, Зереге бата оқып қайтқан. Қазiрде Ұлжанның денсаулығын сұрастырып, аз сөйлесiп, амандық бiлiстi. Содан кейiн: "жастар кең отырсын. Еркiн сауық етсiн" деп, Асылбектiң отауын әзiрлетуге бұйрық берiстi.
Отау онсыз да әзiр едi. Абайлар сонда келдi. Тыста да, отауда да Абайды көрген үлкен-кiшi жылы сөйлейдi. Сыйлағысы келгендей. Соның бiрi Асылбектiң келiншегi Қарашаш. Үлкен жағынан, әсiресе, сондай жарқын жүзбен қарайтын Дәркембай. Ол Зеренiң аруағынан айналып, Ұлжанды мақтап, Абайдың кiшкене балаларының аттарын атап, амандықтарын сұрап, оралып жүр. Жазғытұрғы жұттан берi Абайды аса жақсы бiлген Борсақ, Бөкеншi бұл ауылда бiрталай адам екен. Бәрi де Жидебай, Мұсақұлдың қонағы боп өткендер. Бәрiнiң де қазiргi ажарында ырзалық пен алғыс, құрмет бар.
Борсақтың бiр шалы:
– Шырағым, жұрт көрген жұттан аманмын деп отырмын. Қарыздарым – бiр құдай, содан соңғы – өзiңсiң!– дедi.
– Құдайға шүкiр! Сауын мен аққа ешкiмнен олқы емеспiз. Тiптi сол он бес күн iшiнде қорыққа тығылған елу ауылдың бәрiн байқадым. Өздi-өз ортасында анық күйлi дәл солар бопты!- деп, Дәркембай да шаттанып сөйледi.
Үй iшiнде Абайға сыпайы амандасқан Қарашаш аса бiр жақын жанның iлтипатын сездiредi.
Бұрынырақ бiр кезде Абайға сырттан томырылып, ызалы боп жүрген Әдiлбек те қазiр ол мiнезiн ұмытқан сияқты. Өзi жүрiп, есiк ашып, Абайдың қамшысы мен тымығын кереге басына өз қолынан iлдi.
Бұл ауылдағы осындай барлық бейiл, бар ажар Абайға дәл бiр өз туысының, жақын жанының үйiне келгендей жылылық, достық, белгiсiн бiлдiрдi. Тегiнде, Жiгiтек, Көтiбақ сияқты өзге жақын елдермен салыстырғанда, Абай Бөкеншiнi әрқашан артық көрушi едi. Бұл ауылдардың адамына өзгеше бiр мiнездiлiк пен адал момындық бар. Және жақсы көрген адамынан қолда барын аямайтын шыншыл бейiлi бар.
Қонақшыл жастардың жақсы отауында үш күн бойы ән салып, сауық жасап жатқан кезiнде Абай жаңағы мiнездi әсiресе Асылбек пен Қарашаштан көрдi.
Асылбектi Абай көптен берi "Асыл аға" дейтiн. Сол Асылбек бұл күндерде Абайға аса бiр сүйiктi, жақын аға боп кеттi.
Бiрақ осы күндер бойында Абай ән салып, қалжың айтып, келелi кеңес те сөйлеп жүргенмен, өз iшiнде жабырқау. Ол жайын өзге жанға сездiрген жоқ.
Соншалық қадiрлi, ыстық көрiнген Сүйiндiк аулы Жәнiбекке келе берген кештiң өзiнде-ақ Абайға бiр толқын салған "арман!" деген аты бар, орны толмас бiр жара. Кеудеден оқ өтiп кеткен жер сияқты өшпес, бiтпес уайым. Бәрi де бiр Тоғжанның ардақты атымен, нұр жүзiмен, шыншыл таза жүрегiмен байланысқан мұң болатын.
Абай ең алғаш келген күнi Сүйiндiктiң үйiне кiрген жерде сол "жарын" жоқтады. Бар дүние орнында. Бар адам сол халiнде. Бұл жерде, бұл маңда Тоғжан жоғын бiлсе де, Абайға мынау ата-ананың үйi қазiр әкеп, Тоғжанын да көрсететiн сияқтанған. Есiк ашылса, сол кiрiп келетiн сияқтанып, үйде отырған шағында, құлағына алыстан шылдырлаған шолпы үнi келгендей болатын.
Асылбек отауына қарай басып, ең алғаш табалдырықтан аттап кiрiп келгенде, Абайға осы отаудың оң жағы тағы да бiр бақыт шымылдығын көтерердей көрiнген. Сол ақ жiбек шымылдық, сол биiк сүйек төсек, сол жасау, тегiс орнында. Сондағы достар қолымен, мынау Қарашаш, Ербол қолдарымен тықырсыз ашылған, бөгетсiз достық есiгi де мiнекей.
Аса сырлас, нәзiк жақын болып, Абайдың көп барлайтын Қарашаш та мiне. Бiрақ бұл күнде достықтың осындайлық ыстық ұясының бәрi де дәрменсiз. Абай өзi қандай шарасыз болса, олар да сндай. Тоғжан жоқ.
Өмiрде әсте ұмытылмас, қадiрi кемiмес жақсы Тоғжан Абай жүрегiн осы күндерде тағы да бiр өзiне тартты. Ендiгi - сағыныш пен өкiнiш. Әлдеқайдан қабысқаны белгiсiз, бiрақ, жақында Абайды сондайлық жүдеткен ана уайымы мынау жердегi, мынау шақтағы сағыныш уайымымен жалғасып, бiрлескендей болды. Екеуi де жазықсыз тазалығымен, адал шындығымен табысса керек.
Сыртымен ән салып, қалжың айтып қойса да, Абай анық байқаған көзге жиi-жиi жабырқай бередi. Үндемей күрсiнiп қалады. Бұл үйде жас жiгiттiң дәл осы күйiн iштей танып жүрген Қарашаш қана. Ол Абайдың күрсiнуiнде өзгешелеу терең күйiк бар екенiн байқайды. Жас жiгiт кәрiлерше "аh-уh" демейдi. Бiрақ ақырын күрсiнгенмен, демi дiрiлдеп барып, кеудесiнен лықсып шыққандай болады. Өксiк сияқты, жалынды леп бар. Көп жылап қиналғанның артынан келетiн дәрменсiз күрсiн тәрiздi.
Қарашаш кейде Абайға қабақ шытып қарайды да, жаны ашиды.
Үшiншi күнi үйдiң бiр оңаша кезiнде Қарашаш өз төсегiнiң жанында тұрып, Абайға:
– Абай, қалқам! Осы сен менiң Еркемдi ұмытпағансың-ау! Жайлауынан ел кеткендей, иесi кеткен жұртқа келгендей болдың ба? Байқадым-ау, мен соны!– деп, аз ғана қызарды да, сыпайы жүзбен күле қарады.
– Жеңеше, рас! Таныдың несiн жасырам! Көңiлiң сол күнде де жүйрiк едi. Дос жүрегiң әлi орнында екен. Сондықтан таныдың ғой. Бiр сәтiн ұмытсамшы! Барлық көргенiм көз алдымда. Көңiлiмнен арылмайтын бiр ой бар. Тоғжан кiрiп келiп маған деген өкпе-назын айта жөнелетiн сияқттанады да тұрады!- дедi.
– Екеуiңнiң жолың да, жөнiң де бөлек едi. Қимаймын! Еркем сорлы ненi айтпап едi маған? Шын ғашық едi ғой өзiңе! Кетерiнде оң сапар тiлеген жоқ. Өлiм тiлеп кеттi. Өзiме сонысын да ашып айтты ғой?– деп, Қарашаш бiр сыр сөйледi.
Екеуi де шарасыз ауыр мұңға батып, үндемей жүдеп қалды.
Абайдың көз алдында Тоғжанмен ең соңғы айрылысар шағы соншалық ап-ашық, айдай анық боп келдi. Қақ қасында тұрғандай, жаңа ғана болып өткен хал сияқты.
Тоғжан сол бiр желсiз, тыныш кеште, жым-жырт сайда ымырт жабылар шақта Абайды өзi iздеп келдi. "Жетсiн!" деп шақыртқан да өзi болатын. Күйеуi соңғы рет келiп, алып кетерiнiң алды. Бүгiн-ертең құда, күйеу жетедi деп отырған кез болатын.
Бұл күнге шейiн соншалық арлы, ұялшақ болған, нәзiк қорғаншақ болған Тоғжан, дәл сол кеште бiр түрлi өсiп, бекiп келдi. Жалынды, арманды сөздерiн шешен қып айтты. Көзiнде жас, денесi дiрiлдей түсiп айтқанды. Әр кездегi үйреншiктi ерке әдетi бойынша, Абайдың төсiне бетiн басып тұрған-ды. Бауырына кiрiп, құшақтай тұрып, нелер айтпады?
Екеуiнiң сүйiскен жылдары ұзақ. Бiрақ көрiскен қызығы, кездескен рақат шақтары тiптi аз екен. Тоғжан сол үшiн өкiнгенiн, қатты күйiп назаланғанын айтқан. Өмiрге, тағдырға, зорлық құдiретке ренiшiн айтқан. Жылап, өксiп назаланып келген кезiнде, арман асқан шағында, сол кеште лағынет те айтқан. Абай Тоғжанды жұбата алмай, ет жүрегi елжiреп қайтқан. Көз алдында, жылап кетiп бара жатқан Тоғжан тұр. Басына жамылған қара жiбек шапаны мен ақ көйлегiнiң етегi де есiнде. Шапан астынан тұншыға сылдыраған шолпысының да мөлдiр үнi құлақта тұр. Әлi өшкен жоқ.
Абай тағы да бiр күрсiндi де:
– Есiл Тоғжан, ұмытпаспын... Ұмытпаспын!– дедi.
Қарашаш Абайды осы ауылдың досы ғана емес, аса бiр ыстық күйеуiндей көрiп, қимады. Сондықтан Асылбекке өзiнше бiр оқшау ақыл салды.
Мұның төркiнi Сыбан iшiнде Қадырбай ақынның аулы болатын. Солар жақында Асылбек пен Қарашашты шақыртқан екен. Абайларды аттандырған соң, бұл отаудың иелерi сонда жүрмек едi.
Абайдың басына Асылбектiң достығы шын екенiн таныған Қарашаш, сол өзiнiң төркiнiне Абайды ала барайық деген.
Асылбек бұл сөздi естiсiмен мақұл көрдi де, ар жағын өзi молайтып, жақсы түсiнiп кеттi. Абайға: "қыдырып қайтайық. Онда да бiрталай жатамыз. Қадырбай қандай кiсi екенiн өзiң де бiлесiң. Осы сапар жаман болмайды. Тура бiрге барайық!" деген.
Абай Сүйiндiк аулын өзiне өзгеше бiр жақын көрiп, Асылбек, Қарашащтардан айрылғысы келмеп едi. Оңай көндi.
Тек сол сөздiң байлауы болып қалған соң, бiр оңаша да Ербол Абайға:
– Осынымыз лайық па екен өзi? Төркiндеп барған қатынға ерiп жүру қалай болады? Екеумiздi ел күлкi етпес пе екен осы?– деп едi.
Ербол мұны өз басы үшiн емес. Абайдың абыройы үшiн айтқан. Абайдай ел аузына iлiнiп, жақсы аты шығып келе жатқан жiгiтке "мұнысы несi?" деп, бiреу-мiреу күле ме? Ерсi көре ме?– дегенi едi.
Абай оны елеген жоқ. Ерболдың иығына бiр қолын салып күлдi де:
– Өй тәйiр, Қадырбайдың мәжiлiсiнде боп ұстаздығын көредi екемiз. Оның өзi қайда жатыр? Ал, қасына ердi десе, еретiнiмiз кiм? Сондай жақсы, сондай ұмытылмас Қарашаш екен. Ол татымайды деп кiм айтты? Кiмнiң аузы барады екен?– дедi.
Асылбектермен айырылыспай, бірге сапар шегетініне Абай көңілденіп қалды. Ерболды осыдан соң сөйлеткен жоқ. Сүйтiп, арада төрт күн өткен соң бiр топ ажарлы жастар ортасына Қарашашты алып, Қадырбай аулына кеп түстi.
Тобықтыдан келген жас қонақтарды бұл ауыл жақсы қарсы алды. Қадырбайдың үйiне қонақтармен бiрге iлесе кiрген үлкендер де, бала-шаға да көп. Бөгде кiсiлердi тамашалап, елдерiнiң жайын бiлу, хабар-ошарын есiту үлкен-кiшiнiң бәрiне де қарыз сияқты. Қарашашты қоршаған жеңгелер мен қыздар да аз емес.
Қадырбай өзi үйде екен. Оны Бөжей асынан соң, Абайдың екiншi көрiп отырғаны осы. Ақын қартайып қапты. Бұрынғыдай толық, көрнектi емес. Сақал-шашының ағы көбейген. Ажымдары тереңдеп, барлық ажары қуаң тартқан жүдеу. Тек қана, үлкен жазық маңдайы мен келбеттi мұрнында ғана бұрынғы кесек бiтiм белгiсi бар. Қадырбай әуелi Асылбек, Қарашашпен амандасып алып, соның артынан Абай мен Ербол жайын сұрады.
Абайды танымай қапты. Оның Құнанбай баласы екенiн бiлген соң ғана, ана жылғы көргендерiн еске алды. Астағы бiрталай жайларды кеше ғана көргендей сөз қылып кеп:
– Бөжей асы бұл өңiрдiң ұлы дүбiр асының бiрi боп едi. Қонақ атаулы ырза боп алғыс айтып аттанып едi, – дедi.
Қадырбайдың көбiнше өзi сөйлеп, қонақтардан оқта-текте ғана жұт жайын, кәрiлер жайын сұрастырды. Абай өздiгiмен жазылып сөйлеген жоқ. Қадырбайдың сұраған сөздерiне орнықты, қысқа ғана жауаптар берiп, сыпайылық сақтап отырды. Бiрақ үй иесiмен әңгiмелесу, мәжiлiс құру мiндетi қазiргi халде Абай мойнында. Өйткенi Асылбек бұл ауылдың күйеуi болғандықтан оншалық шешiлiп кете алмайды. Қадырбай да өзiнiң сөздерiн, сұрауларын Абайға қарап айтадды.
Көршiлес екi елдiң адамдары бас қосса, биылғы жыл, ең үлкен әңгiмесi жұт жайы болатын.
Бүгiнгi кеш бойында Абайдан Қадырбайдың сұрағаны да сол. "Мамырдың жұты" Тобықтыны қаншалық күйзелттi? Қатты жұтаған қай рулар? Жеңiл құтылған кiм? Ашаршылық жоқ па? Ақ жағы қалай? Сауыны тәуiр ел бар ма? Осының бәрiн қадағалап сұрайды. Бар Тобықтының iшiн бұрын жақсы бiлгендiктен, қазiр де сол елдiң шетте жүрген бiр азаматы сияқты, оңай танып, тез болжап отыр. Сұраулары – сүле науқастың тамырын ұстап отырып, соның ұйқысы, iшер асы, ауырған жайы тұралы сұрақ салып отырған емшiнiң сұраулары сияқты.
Абай Тобықты iшiндегi алыс-жақын елдiң бәрiнiң жайын толық айтып бердi. Күдiксiз, бөгетсiз айтады. Асылбек пен Ербол да жаңа байқады. Жас жолдастары, қазiргi күнде, Тобықты iшiнде қанша мал қалды? Кiмде қалды? Қай ру қаншалық шығын шығарды, бұрын несi бар едi? Баршасын тура, хатқа түсiрiп алғандай бiледi екен. Салыстырып айтқан сандары мен елдiң күйзеу халдерi Тобықты жайын Қадырбайға түгел танытты.
Көршiлес, туысқан елдiң ауыр жайларын Қадырбай күрсiне түсiп, қиналып тыңдады. Жүдеп, мұңайып отыр. Басын шайқап, таңдайын қағады.
Өз елi де солай. Мамырдың кесек қары Сыбанды да тұралатып кеткен. Осы Қадырбайдың өз айналасы да қазiр "тақ-тұқтың" үстiнде.
Ақынның дәл өз үйi бұрын да бай болған емес-тi. Бiрақ, биылдан бұрын, қымызы, сойысы жеткiлiктi болушы едi. Қазiр, аман қалған ағайыннан сұрастырып, азғантай ғана бие сауып отыр екен. Бұл жақтың күйзеулiк халiн Қадырбай да толық айтты. Өз күйiн де жасырған жоқ.
Елдің ауыртпалығын жете біліп, толық таныған жас жігітті қазірде Қадырбай өзінің бір тұрғылас замандасындай танып еді. Құлақ есiткен жердiң аманы жоқ екен. Мал баққан барлық сахара тегiс аш-арық, көтерем сияқты. Сол көп уайымын кең шолып, шерленiп кеп, Қадырбай:
– Бұлаң кердей бұлықсыған ел едiң. Бiрақ боран бүрiстiрдi де кеттi. Ендi мiне, қатты дауыл астында қалт-құлт еткен бұтадай болдық та қалдық қой!- дедi.
Әңгiме жалпақ елдiң жайына көшкен кезде, Абай шешiле түстi.
Бұл уақыттарда кешкi шай iшiлiп болып, тыста мал сойылып жатқан. Алғашқы кезде қонақтармен бiрге кiрген көршiлер қазiр тарап кеткен болатын. Қарашаш қасында отырған қыздар да көп едi. Қазiр шайдан соң олар да тарады. Ендi сол көп қыздардың iшiнен бөлiнiп қалған бiр ғана ұзын бойлы, ақ сары қыз бар. Сұлу денелi, ашық нұр жүздi әсем бойжеткен. Жiңiшке қап-қара қасы Абайға алдымен байқалды. Кейбiр кiшкентай қозғалыстарымен Тоғжанның қасын еске түсiрген. Ұзынша боп бiткен, үлкендеу келген қоңырқай көздерi саналы сияқты. Анда-санда күле қарап, жалт етiп қалғанда, әлдеқандай көп шұғлалы, мол сәуле төккендей болады. Сопақша бiткен сұлу жүзiнде жұқалаң, әсем қызылы бар. Мұрны мен маңдайы бұл қыздың Қадырбай қызы екенiн дәл танытады.
"Қадырбайдың ақын қызы" деп аталатын Қуандық осы екен.
Ауыл үйдiң қонағы тарағанша, Қуандық үй iшiнiң ұзақ шаруасына алданып жүрдi. Шай жасап, қонақтарды күткен де өзi болатын. Шешесiне болысып, тыста сойылып жатқан мал жаққа да барып қайтады.
Қонақтар мен әкесiнiң әңгiмесi үзiлiңкiреген кезде, Қуандық Қарашашпен сөйлеседi. Шай үстiнде барлық жұртқа ашық үнмен тiл қатып:
– Ішiңiздер! Iшiңiздер. Аз iштiңiз! Жеп iшiңдер!- деп, анық үй иесiндей бейiл көрсеткен.
Әке алдында именiп, жасқанып, ұяң сөйлейтiн қыз емес. Шайдың дастарқаны жиылып болған кезде, мал да сойылып болып, ет асылған-ды. Үй iшiнiң қарбалас жүрiсi саябырлады да, барлық үлкен-кiшi қонақтардың айналасына жиылды.
Қазiрде көбiрек сөйлеп отырған Абай. Қуандық Абайдың атын бұрын да естiген болатын, өзiне жақынырақ отырған Қарашаштан ендi анықтап тағы сұрап алды.
Жiгiт қонақ әр сөзiн байыпты қып, шешен сөйлейтiн сияқты. Абай биылғы жұттың ауыртпалығын бұрынғы жұттармен байланыстырып, желiлеп сөйлейдi. Киiз туырлықты қазақтың баяғыдан бергi айықпас қасы, арылмас соры сол. Осыны екiнiң бiрi бiледi. Бiрақ, атадан бала, баладан нәсiл сол көргеннен өнеге алары бар ма? Бұл бәледен құтыларлық жол бар ма? Сол туралы арғы бергiде "ел қамқоры" деп аталған жандардың, елге жаны ашып, жол айтқаны, жөн сiлтегенi болды ма? Қадырбай соны бiле ме екен? Осыны сұрады.
Қадырбайға бұл сұрақтар тосын көрiндi. Ойланыңқырап отырып, тақпақтап, мәтелдеп кеттi. "Баянсыз бақ, тұрлаусыз тiршiлiк. Бар дүниеде тозбақ бар. Исi аңқыған бәйшешегiң де күзi жетсе қуарады. Әл-қуатың кеткенде, алма бет те суалады", деп дүниенiң кезегiн, баянсызын айтты.
Абай бұл сөздердiң шешендiгiн бағаласа да, iшкi нәрiн қанағат қылған жоқ. Қазақ деген қалың ел, iргелi ел, оның тiрлiгiнiң де айнымас берiк тұрағы болу керек. Бәйшешектiң тiрлiгi адам тiрлiгiне мiсе, мысал болмайды деп едi. Қадырбай ел дегеннiң бәрiнiң тiрлiгiнде де тұрақсыздық бар екенiн айтып, қазақ тiрлiгi өзгеден артық тiрлiк деп бағалады.
Абай бұған да тоқтамады. Өзге елде өнер барын, өнер деген таусылмас азық, жұтамас байлық екенiн айтып кеп:
– Ойлап, байқап қарасаңыз, осы дүниедегi бар жұртты бiздiң қазақ шала бiледi. Бiр елдi бiр ел жақсы бiлсе, жақсы өнегесiн де алар едi. Сонау адам-ата заманынан берi қарай бiр елдiң өнегесiне бiр ел ортақ боп келген. Соның тапқанын бойына жапсырып, үлгi етiп, өрбiп өсiп келген. Бiз болсақ, сол көп үлгiден кенде, көп өнерден кенже қалғамыз. Баяғы заманнан берi айықпаған жұт – сондай артта қалғандық салдарынан, – дедi.
Қадырбай мен Қуандық мына сөздiң тұсында бiр-бiрiне қарасты да, iштен ұғысқандай болды. Қадырбай өзге әкелердей емес. Баласына ақыл сала сөйлейтiн және қыз бала демей Қуандыққа да сүйенетiн тәрiздi.
Бұл кештегi ұзақ әңгiме мен кейбiр жарыссөздер ылғи ғана сол жаңағы "ел", елдiк" деген жайдан болды. Сонда, кәрi ақын жас жiгiттен неше алуан соны сөз есiтiп кеп, iштей қатты толғанып қалды.
Әншейiнде қандай үлкендермен кездессе де оңай ұғысатын жайлар бар едi. Сол баяғыда шешiлiп қойған, "айдан айқын" деген сөздiң барлығына мына жiгiт басқаша қарайды. Дау айтады. Айтқанда, тауып айтып, тiзе көрсетiп тоқыратып кетедi.
Келесi күнi қымыз үстiндегi мәжiлiстерiнде осы әңгiмелер және де сөйлендi. Қуандық дауға араласқан жоқ. Бiрақ бүгiн ол Абай сөздерiн көбiрек қостайтын болды. Әкесiнiң кейбiр дауларын қабыл алмай күледi де:
– Әке қонақтаң сөзi ұтымды ғой, – деп қояды.
Тағы бiр кезде "осы сөзге тоқтау керек-ау!" деп те қойды.
Бұл тұс Абайдың кешеден бергi әңгiменi екшеп кеп тоқыратқан жерi болатын.
Бүгiнгi елдiң тiрлiгiн, кәсiбiн көп сынаған Абайға, Қадырбай жаңағы бiр кезде:
– Ендеше өзiң не дейсiң? Елдi бұдан бұлай немен ел бол дейсiң? Сынадың, мiнедiң ғой! Ал ендi, шығар жолың бар ма? Соныңды атап көршi!– деген.
Абай осыған орай:
– Елге өнер, бiлiм керек. Оқу, тәрбие керек. Ендiгi заман кең жайылыс, ұзақ өрiске сенiп, қалың ұйқыны қуат бiлiп жататын заман емес. Өзге өнерлi елден оқып, үлгi алудың заманы, – деген.
Бұл байлау Абайдың осы дау үстiнде тапқаны емес, көптен бергi оңаша ойларының сарқып келген жерi. "Ел үшiн сол керек және әсiресе, өзi үшiн де жалғыз жол, даңғыл жол – сол!" деп бiлген болатын.
Қадырбай оқу, тәрбие – ата мен бабаның тәрбиесi. Балаға соны бiлмек, бәрiнен де асыл деп, дауласа бастап едi, Қуандық сол тұста жаңағы өз байлауын айтқан.
Осыдан кейiн Қадырбай өзi де тоқырап қалып, қайта ойланды. Ойланып кеп, үндемей отырып барып, ақырында:
– Шынға бақсақ, сенiң сөзiң әдiл екен, балам. Бетiң де, арманың да көкейiме қонады. Ендiгi заман солай болса, болғаны-ақ! Сенiң айтып отырғаның осы өз буының мен келер ұрпақтың тiлi болар. Тек бiрақ кiмге барасың? Үлгi-өнегесiн қайтiп аласың? Сол жолда заман адастырмаса болғаны да!- деп сөзiн аяқтады.
Қарт ойша көп қарсыласты. Бiрақ байыптап барып, шын мақұлдады.
Осыдан кейiнгi күн, екi түн бойындағы әңгiмеде Абай Қадырбаймен дауласқан жоқ. Бiрақ аса бiр ықыласты, ұғымтал тыңдаушы боп отырып, ылғи ғана Қадырбай көрген ақындар жайын сұрастырған.
Қадырбай бұл мәжiлiстер тұсында даңғыл жолға түскендей боп, жазылып кеттi. Кейде соқтырып, өлең айтып кетедi. Өзi жаңылып ұмытыңқырап қалған жерлер болса жалт етiп Қуандыққа қарайды. Әрi сұлу, әрi майда мiнездi Қуандық әкесiнiң мүдiрген жерлерiн тез айтып, есiне түсiрiп жiбередi.
Бұрын талай естiген сөздерiн әлi де құмарланып, сүйсiнiп тыңдаған ажар көрсетедi. Жалғыз айтыс-талас сөздер емес, елдiң мұңын-шерiн айтқан ойшыл ақындардың сөздерiн де Қуандық жақсы ұққан екен.
Қарт ақын әр сөзiнiң тұсында әлдебiр ертегiндей алыс ақын Садыққа соға бередi. Бала кезiнде өзiне өзге ақындардан өзгеше көрiнген сол Садекең екен. "көргенi мен бiлгенi ұшан-теңiз. Ол кiсiнiң айтқаны мен жеткiзгенiнiң мың да бiрiн бiлмеймiз. Тегiн емес, кеудесiнен нұр саулаған ақын сол едi, жарықтық!"– деп сөйлейдi.
Садық Қадырбайдың айтуында жай ақын емес. Өзiнше бiр көреген жан сияқты.
Абай осы орайда Қадырбайдың сол Садықпен айтысқанын сұрап едi. " Садық пен баланың айтысы" дейтiн Арқаға мәлiм айтыс. Сондағы бала осы Қадырбай болатынын Абай жақсы бiлушi едi. Бiрақ Қадырбай ол сөзге көп тоқтаған жоқ.
– Бiздiң Садақеңмен айтысар шамамыз кәне? Әншейiн бiр жалғыз ауыз сөздiң тұсында болымсыз тосқауыл айтқаным ғой. "Айтысты, жеңдi" дейтiн сөз емес. Тек қана Сыбанның Шүмек бастатқан он алты ақынын жеңiп отырған соң мұндағы елдiң намыс етiп, көтерiп әпкеткенi...– дедi де, басқа әңгiмелерге көшiп кеттi.
Қадырбайда үлкен мiнездiлiк, кеңдiк бар. Өзiмшiл емес. Мақтан сөйлеген "шыға шаппа" емес. Сонысы, және, жалғыз Қадырбайдың өзiнде емес. Осы кәрi ақын есiне алып отырған Садықта, Шүмекте, Барласта да бар сияқты. Қадырбай өсиеттерiнiң түбiне бойласаң ақындық - дарыған күш, үлкен қасиеттi жақсы ақыннан қалған айшықты сөз тегiнде заманның қасiретiн айтады екен.
Көргенi мен естiгенiне көз салып, көп ойлап кеп топшылағанда, Қадырбай осыны түйiптi.
– Сол сарынның бәрiне кейде ақырын жатып, құлақ салып байыптасам, бiр шерге бiр шер ұласып, қосылып жатады екен өзi. Көкейкестi күйiн тыңда күңiренген жырын тыңдашы. Абай, сен кешелер бiр орынды сөз айттың, балам. Осы елдiң өткенiнiң бәрi де тегiнде өзi кешкен өмiрiне сүйсiне алмай кеткен екен. Көп сарынның iшiнде басымдап, өктеп келiп жататын бiр сарын бар. Сонысы қуаныш пен шат-шадыман, мәре-сәре емес-ау! Көптен көбiнше заман уайымы, заман дертi-ау. Арыдағы арманын айт, кешегi осы елде болып өткен мамырдың жұтын айт. Бұл туралы да осы күнi көп ақын зар төгедi. Бәр-бәрi де шат болған елдi аз көредi. Шаңырағы күйреп жатқан күйзеулiктi айтады ғой. Сол текке айтылып жатқан жоқ. Сен айтқандай панасыз, айласыз болғандықтан туып жатыр. Жалын атқан көптiң дертi айтқызып жатыр ғой!- деп Қадырбай, бiр үлкен түйiн түйдi.
Содан кейiнгi әңгiмелерде Абай мен екеуi, жас-кәрi демей, аса жақсы ұғысып кеттi.
Арғы-бергiден тағы да көп сөздердi сұрастырып кеп, Абай Қадырбайды ендi анық таныды. Сонау бiр жас күндерiнде Абайдың аса жақсы көрген ақыны Барлас едi. Берiде Шөженi бiлдi. Балтаны көрдi.
Қазiр бiрнеше күннен бергi әңгiмелер тұсында Абай Қадырбайды солармен көп салыстыратын. Ойы дана, мiнезi майда, жолы даңғыл қарт ақын Абайдың бұрын көрген ақындарына кейде ұқсап, кейде ұқсамай кететiн сиқты. Ендi кеп екшегенде, солардың бәрiмен Қадырбайдың шындап барып, тереңдеп туысып жатқанын ұқты.
Осыны ұққан сайын, барлық осы кәрiлердi жанындай жақсы көре бастады. Өз халқының iшiнде өзгеше бiр ғазиз, жақсы жандар осылар сияқты.
Жаңа Қадырбай айтқандай арғыдан берi қарай берсе, елдiң үлкен арқалығы осылар сияқты. Бiр сәтте мынау сұлу қартты Абай өзiнiң әкесiндей түсiнiп, iштей тағзым етiп, шындап тұрып бас идi.
Жай әке емес. "Малыңды бақ. Дәулетiңдi асыр, ұрпағыңды өсiр. Өзгеге өктем бол!" дейтiн әке емес. Ойсананың әкесi. Тағлым мен таза жолға бастайтын әке сияқты.
Абай Қадырбайға алғыс айтты. Ұстаз алдында алмаған азық алғанын айтты.
Бiрнеше күн осындай келелi кеңеспен өткен едi. Абай бұл уақытта Қадырбай қасынан екi елi айрылған жоқ.
Бiрақ ендi дәл Абайдың өзi болмаса, Асылбек пен Ерболдар және, әсiресе Қуандық, Қарашаштар да басқа ермек iздей бастаған. Олар "отауға барайық. Азырақ сауық құрып, көңiл сергiтейiк" дескен. Қадырбай өзi де жастарды өз мәжiлiсiнен "азат" етудi ойлаған екен.
Төртiншi күн кешке жақын, қолына домбыра алып отырып:- шырақтарым, сендермен сөйлесiп өзiм де сергiп қалдым. Бiрақ бiз от орнына шөгiп қалған қарт бауырдай болдық. Қанша айналып қармансақ та, кәрi әженiң бала уатқан көй-гөйiндей күй басады. Сендер оған қашанғы мүлги бересiңдер? Тiлегiң, талабың алдыңда. Бiздiң ту болса, жиырылып ойға түскен. Ендi дөң басына да шыға алмайды. Сендерге ол жол емес. Өрлейтiн өр, қиялайтын қияларың алдыңда. Соған бас, содан қайтпа! Үнемi уайым ойлама! Сауық та құр! Шалқып қал! Көрмегенiңнiң бәрiн көр! Тек беттерiң қайтпасын!– деп, бiраз отырды да. Ендi сауық құрыңдар! Мен сендердi аз сөзбен шығарып салайын!-деп, домбырасын күңiренте тартып жөнелдi.
Жастар тегiс телмiре қарап, үн тыңдап қап едi. Аздан соң Қадырбай әндетiп кеттi. Даусында аса бiр кең тыныс бар екен. Боздаған нардай үлкен толқын шығады. Жас шағында бұл ақынның iрi әншi болғаны сезiлiп тұр. Бүгiнгi сазында кешеден берi өзi айтқан "көкейкестi" толғау бар. Арман салқыны келедi.
Жастарға қазiргi айтқан сөздерi "әз ағаның" тiлек батасы сияқты. Жақсы балам, асыл iнiм, адам бол! Артыңа өнеге қалдыр! Қысылған халқың, қаумалаған қарындасың бауырыңнан пана табар бәйтерек болыңдар!" деп сөйледi.
Қоңыр кеште, осындай саналы бiр сөз тартқан қарт ақынның әнi де өзгеше болатын. Әсiресе, қайырмасы басқа. Ол Қадырбайдың көп жылдан бергi тауып алған, аумас, айнымас қайырмасы.
Күңiрене толқып, нақыстап кеп, анда-санда: "Елiм! Елiм! Елiм-ау-елiм!– деп қайырады.
Абай осы қайырмадан қатты әсер алды. Барлық үлкен тұлғалы Қадырбай сол бiр қайырмадан танылғандай, өзiнiң асыл жүрегiн анық ашқандай. Қасиеттi ата, халық атасы боп биiктеп шығып, шарықтай түстi. Абайдың жүрегi алғысқа толы. Қарт ағаның әнi тоқтағанда, жас жiгiт сұп-сұр боп, қатты толқынып қалды. Осы халiнен айыға алмай, Қадырбайдың жүзiне қадалып қапты. Тамағына лықсып кеп тұрған шер толқыны бар.
Абайдың қатты өзгерген жайын Қуандық байқап отыр екн. Әкесiнiң домбырасын ептеп сусытып алды да:
– Шығарып салар әнiңiз "сауық құр" деп тұрған жоқ. Тағы да "сарыла түс!"– дедi ғой, әке! Дәл бұл жолы сол тiлiңдi алмаспын. Бiз ендi ойын ойнаймыз. Бiлдiң бе?- деп күлiп жiбердi.
Осы мiнезi үй iшiн тегiс көңiлдендiрiп әкеттi. Абай да Қуандықтың соншалық сергек, ерке күлкiсiне таң қалды. Шаттық пен сауықтың жаны да, сөнбес шырағы да дәл осы еркiн сұлу, жас қыз сияқты. Дәл осы сәтте, осы күңгiрт кеште Қуандық Абайға үлкен бiр қуат, екпiн суретiн көрсеткендей болды.
Мынандай жанның маңында күңгiрт кеш те, жабық көңiл де болмау керек. Оның аты үлкен үмiт. Әрi сұлу, әрi сенiмдi, мықты үмiт. Оның бас иер күшi жоқ.
Отауға барған соң, қонақтар қасына көп қыз, келiншек пен жас жiгiтер жиылды. Ойын-сауық аса қызу боп басталып, таң аппақ атқанша солғындаған жоқ. Бұл түнде ұзақ әсем ән де шырқалды. " Орамал тастау" "хан жақсыма", "Мыршым", "Белбеу соқ", "Ләппай тутәлә" сияқты күлдiргi ойындар да тегiс ойналды.
Әр ойынның арасында қыздар мен жiгiттердiң кезек шырқаған айтыстары, ән жарыстары да көп. Сыбан ойыншы, сауықшы ел болатын. Әсiресе, осы ауыл Қадырбайдың әкесi Ақтайлақ заманынан берi қарай, айтыс пен әннiң қан базары. Кiшкентай күнiнен берi сол қалың думан ортасында өскен Қуандық – мынадай ойын-қызықтың жаны есептi. Өзiне серiк, дос қыздары да көп.
Сыбан мен Найманның ескiден келе жатқан әдетi қыздарын жастай ұзатпайтын. Сыбан қызындай үйде қартайтамысың?" деген сөз, өзге көршiлес елдерге мәтел сияқты болған. Қадырбай аулында, мынау отауда сондай жетiп отырған, жасы отызға тақап қалған қыздар бiреу-екеу емес, әлденешеу. Соның бәрi шетiнен қалжыңқой, ашық. Ойын-сауыққа жаны құмар, шетiнен әншi, өлеңшi боп шықты.
Бар жиынды бастап отырған Қуандықтан өзi. Оның тамаша күлкiсi әрдайым сыңғырлап шығып, күйдей созылып, жұрттың бәрiн елiктiрiп отыр. Қуандық ойын үстiнде жiгiттердi аямайды. Мәз болып күлiп отырып, қазара түсiп, қатты жазалайды.
Өзiне жаза тартатын жер келсе де саспайды. Күлкiсiнен жазбай, мiз мақпай. Отырып, бар жазаны оп-оңай көтерiп кетедi.
Осы кеште Абай мен Құандық қатар отырып, әзiлмен, әнмен, айтыспен де көп жарысты.
Ең алғашқы айтысты Қуандық өзi бастаған.
Арнап сөйлеген кiсiсi Абай. Бұрын айтысқа көп салынбаған Абай әуелi ән жағына салмақ салып, сөздерiн ойлаңқырап, бөгiлiңкiреп айтып отырды. Сыбан iшiне Арқаның көп сұлу әндерi жайылмаған екен. Абай соларды айтумен және ырғақ, нақысын жақсы жеткiзумен Қуандық әнiн баса бердi.
Алғашқы бiр қағысулары осымен өтiп, ойын арасында айтысқа тағы оралып келгенде, Қуандық ән айтпай, термеге түстi. Айтыстың әнi емес, сөзiн сарапқа салайық дегенi. Абайдың құлақ күйi сияқты бiр жеңiл, жорытпа термесi болатын. Ол да соған түсiп, ендi Қуандықтың өзiндей, жылдам шығармаға ауысты. Барған сайын, Абай бойын кең салып, шешен айтуға, шапшаң айтуға оңай төселiп барады. Ендiгi айтысты өзi де тiлегендей. Бойына екпiндi сергек бiр жалын бiткендей болды. Бiрiнiң сөзi бiрiн жанып, салып екi жасты анық шабытқа шақырып отырды.
Қуандықтың екi көзi күлiмсiреп, ақша бетi балбұл жанады. Жас жiгiтпен өз жарысын рақат деп бiлген тәрiздi. Бұл жастардың айтыс сөздерi сыпайы қалжыңмен бiр-бiрiн мақтау. Жiгiт сол әзiл құрмет арасына "махаббат", "ғашық от" деген сияқты жайларды араластырып, тұспалдай бередi. Қыз болса:" сыпайы құда, сый азамат, келген сапарыңды құрмет етем. Затың жақсы, өзiң жақсы. Әншейiн бiр әлдекiм емессiң. Екеумiзге де жарастығы сыпайы сыйластық", деп бейнелейдi.
Көп көзiнше ашық айтысқан әзiл құрметтерi осы. Бiрақ жай отырып, ақырын сөйлескенде, сұлу қыз бен мәндi жiгiт осы кеште көбiрек ұғысып едi.
Оған басшы болған Қуандық, жұрттың дырду-думаны молайып, бiр жерде ән шырқап, бiр жерде күлкi-тартыс басымдап, керiс боп жатқанда Қуандық Абайға мойын бұрып:- Өлең байғұс көп орамға келе бермейдi. Жұрт көзiнше не дейiн, Абай? Көңiлiмнiң айтпағын әнiм iркiп қап едi. Шын сөйлессем, саған айтар сырым көп!– деген. Осы сөзiнiң өзiн де күлiп отырып, жұрт көзiнше сезiктi етпей айтты. Ашық сөйлеп, батым келiп, Абайға өзгеше көңiл бөлетiнiн бiлдiрген. Екеуiнiң iштей ұғысулары бұл кеш емес, алдыңғы күндерде-ақ мәлiм сияқты едi.
Абай Қуандықтың ақ саусақтарын қатты қысып отырып, екi бiрдей жүректiң жан тамырлары бiр соққанын сездi.
– Екеумiздiң жүрегiмiз бiр соғады-ау! Көремiсiң? Айтқаныңа қуандым. Менi де өзiңдей көр!– деп қалды.
Осыдан соң бұлардың әрбiр күлкiсi, әзiл сөздерi, қабақ қимылдары – барлығы да сондайлық бiр тәттiлiк қуаныш белгiсiн көрсетiп отырды. Ойынды сылтау етiп бiр рет сүйiскенде, бұлардың жүздерi де шын ләззәттан белгi берiп, бiр-бiрiне ып-ыстық боп тиiстi.
Осы түннiң қылаңдап атқан таңында, қонақтар тарай бастаған шақта, Қуандық Абайды шеткi үйге қарай жөнелттi.
Жұрттың бәрiн таратып, жайғастырып болған соң, сол үйге өзi де келген едi. Шеткi үй оңаша екен. Iшiнде бiр ғана төсек бар. Иесi қартаң әйел ерте тұрып кеткен сияқты. Екi жас ыстық құмарлықпен, жалындап табысты. Тығыз жерде, тар уақытта кездескендiктен екеуi де үнсiз едi. Қалтқысыз келiп, iркiлмей қосылған құшақтары бұларды сол үнсiз, жым-жырт толқын iшiне iлезде тартып әкеттi.
Осыдан соң тағы да бiрнеше күн ойын-сауық болды. Абай мен Қуандық арасы тең жастардың жақсы достығына айналды. Бiрақ бары сол ғана. Екеуi iркiлмей табысқанмен, жалындаған махаббат тумады. Абайға Қуандық оңаша кездескеннен көрi, жұрт көзiнше көп ұнайды. Оқшау жерде Қуандықтың ашықтығы әлдеқандай кекселiк сияқтанып, жiгiт жүрегiне қатаң тиедi.
Қуандықтың Керей iшiнде қайын жұрты бар. Күйеуi бiрнеше рет келiп кеткен екен. Өзiнiң бұрын алған қатыны бар. Қуандық соған тоқал боп бармақ. Қайындап келген кездерiнде қалыңдық оны сүйе алмады. Әрқашан салқын қалатын. Сол мұңдарын Абайға сөйлеп кеп, сұлу қыз өзгеше бiр тiлек ойлағанын айтып едi. Абай жауап айтпай ойға түстi. Бiрнеше баланың анасы болған Дiлдә бар. Рас, Қуандық Абайдың теңi. Тәрбиесiмен, өнерiмен, ақыл парасатымен де өзгеше жан. Сөз жоқ.
Әлi күнге өз өмiрiнде кездескен әйелдердiң iшiнде Абайдың өнерлi, сұлу, қайратты қыз көргенi осы.
Бiрақ Қадырбайдың ренiшiнен аттап, өту, Дiлдәнiң балаларын ұмыту, оңай iстер емес. Осының бәрiнiң үстiне, Құандықты ақылы сүйсе де, жүрегi оншалық бой тартпайды. Осы күндердiң өзiнде де Абайдың көңiлiнен Тоғжан ұмытылған жоқ. Қайта, мынандай шешен, ашық, атақты Қуандықпен тайталасқандай боп, көз алдына шын сүйгенi елестей бередi. Абайға ол ләззәт бұл дүниеде қайта оралып келместей. Онымен тең жан тумастай, табылмастай едi.
Тоғжан есiне түссе, Абай тар төсекте де Қуандықтан тартынып, құшағын iрке бередi.
Қуандықтың Абайды сүюi де жiгiт мiнезiне орай сияқты. Ыстық оттан да құрметтеген сыйластық көп. Бiрақ сонда да Қуандық тiлегiнен қайтқан жоқ. Абай өз ақылымен дәл байлауын айта алмады да, Қуандықтың өзiне ақылдасты.
Егер Қуандық рұқсат етсе, осы жайды, Қарашаш пен Асылбекке айтып, солар ненi ұйғарса, соған байласайық деп едi. Қуандық қарсы болған жоқ.
Қарашаш пен Асылбекке Абай бөлек-бөлек сөйлесiп едi. Баяғыдан Абай басына тiлеулестiгi күштi Қарашаш мына сөздi қуанып тыңдады да, тез қостады.
Бiрақ бұл қанша мақұл көрсе, Асылбек соншалық жатырқап, қарсы шықты.
– Бұл iс болмайды. Қолдан келмейдi. Жазығы жоқ Алшынбай қызын Құнекең ренжiте алмайды. Алшынбайдан кетiсем демесе, саған рұқсат етпейдi. Қуандық қайын жұртына жаман атты болады. Соның бәрi жиылып кеп кәрi Қадекеңе дерт болады. Менен басқа кiсi естiмесiн. Осы арада қалсын!- деп, Абайға қатты салмақ салды.
Сондай сөздi Қуандыққа да өзi айтты. Сүйтiп екi жас алғашқы ойларынан басылып қалды. Бiрақ айрылысар күнгi соңғы кездескен сағатында Абай мен Қуандық келер күнге үмiт артып қалатындарын, әлi де ойланып көретiндерiн айтысты. Екеуi аса жақсы сыйластықпен өзгеше тату дос болысып, бiр-бiрiн қимай айрылысты. Сертпен кетiстi.
Қадырбай аулынан қайтып, Тобықты жайлауына жеткенше арада екi күн өтiп едi. Қарт ақынның қонақшыл дос жар ұясын Абай оңай қия алмады. Жақсы мекеннен ұзаған сайын Қуандықтың да бар мiнезi қадiрлi көрiнiп, қымбат тартты.

3
Биылғы жайлау – жылдағы жайлау емес. Жаздың өзi күздей жабырқау, жүдеу болды. Күн райынан емес, халықтың көңiл шырайынан солай болған. Құнанбай сияқты атқамiнерлер өз ауылдарына жылдағыдай топ жия бермейдi. Бұрын Ырғызбай iшiн кернеп жүретiн қау-көрiк сөздер, ұр-көппе желiктер де саябыр. Қоныс, өрiс ретiнен таласатын жөн жоқ. Ырғызбай ортасы сияқты, Байдалы, Байсал, Сүйiндiк, Қаратай сияқты азғана жұрт болмаса, көпшiлiкте мал аз. Сырттың қалың көгiн аясын ба! Тұтып тұрған ақтығын аясын ба?
Соқтыққыш жуандар, содырлы сайқалдар кiмге көкiрек керсiн? Қайта көптiң бәрi аш арық боп мойып қалғандықтан, жаңағы аман қалғанның барлығы биыл тыныш, жым-жырт жүргендi тәсiл етiптi.
Көп үшiн қынжылған кiсi бол. Көп алдында күрсiне түсiп, халықтаң аман күнiн айтқыш бол. Сорпа-суың мен баршыған iркiтiңнен, саумал-шалабыңнан да қарайласқан боп жүр. Аш-арығымды асырап жүрмiн" дей бер. Биылғыдай көптi күйзелтiп, топты томсартқан жылдарда сондайлық майысқақ келсе жарайды. Кедейi мен момынын аман күнде аунатып жеп, ауыр күнде осылайша алдаусырату керек.
Мiне, көп үстiнен жеген көбегендердiң, "сүт үстiнде қаймақ" атанғандардың ендiгi ебi сол. Айланың киiз кiтабынан алған сабақтары осы болатын.
Онысына орай, осы жыл көп те бөлек. Қалың ел аса суық түсте. Сөз аз. Бiрақ қабақтан кейiс, қияс айықпайды.
Сондықтан Тобықты жайлауларында бұл жазда бiр де бiр топ болмады. Әдетте, бұл кезде талай рет ат шабыс болушы едi. Биыл тiптi құнан да жарыспады. Келiн түссе, қыз ұзатылса, бала сүндеттелсе – бәрi де болымсыз ғана жаяу желiкпен, бiрер табақ етпен тарқайды.
Дәл осындай ерекше сарылған тыныштық ортасында, соңғы уақыттарда бiр үлкен дақпырт шықты. Ол жау бiлiнуi, жылқы ұрлануы.
Жайлау күндерi аяқтап, жұрт күзекке қарай бет ала бастаған болатын. Бiрер қоныс кейiндеп те көшкен. Сол уақытта айналасы бес күн iшiнде Майбасар жылқысынан, Жақып пен Ырсай жылқысынан және Құнанбайдың өзi отырған аулынан жиырма шақты семiз ат жоқ боп шықты. Бiр ауылдан бiр ауыл хабарланып, осы жоғалған мал жайы иен жайлауға тез тарап жатты. Азын-аулақ талшығы бар ауылдың бәрi де күзетiн сақайтты.
Бiрақ ұрылардан iз-тоз жоқ. Бұл сияқты көп ел құлақтанған қауырт ұрлық ұзақ жатпаушы едi. Бiреудiң үйiнде жас терi көрiнiптi. Бiреуден мезгiлсiз сойылған iрi қараның қан соқтасы көрiнiптi, боршасы байқалыпты десетiн сыбыстар оп-оңай шыға қалушы едi. Қазiр олай емес. Суға батқандай жым-жылас.
Әуелде Құнанбай мен Жақыптар өзара ойласқанда:" бұл жай көршiлес Керейден шықты, немесе Найман, Сыбаннан келдi ", деп топшылаған. Әсiресе, қоныс аралары ұзарып, жайлау-жайлаудан қайтысатын кез келген соң: "әдейi осы уақытта iстеп отыр. Мойынды қашыққа салып кетемiз деп осылай еттi", – дескен.
Құнанбай көшi-қоңды бөгеп отырып жаңағы үш-төрт рудың баршасына да жоқшылар жөнелттi. Ызғұтты, Майбасар, Ырсай бастаған топ-топ кiсiлер үрдiс жүрiп, ат сабылтып, талай жерлердi аралады.
Бiрақ көршi елдiң ешқайсысынан дерек бiлiнбедi. Елсiз жерлердегi қарауыл биiктерге, қиын-қиын шатқалдарға барып жер шалған Төлепбердi, Бурахан, Қамысбай Жұмағұл сияқты пысық, сергек жiгiттер де iз-тоз бiлген жоқ.
Құнанбайдың көп ауыл, көп жiгiттерi осылайша өре түрегелген кездердiң өзiнде, дәл сол Ырғызбай iшiнен тағы да бес жылқы жоқ болды. Тiптi жалғыз Ырғызбай емес, ендi Байсал, Сүйiндiктен де төрт бие алынды. Аздан соң Көтiбақ, Бөкеншi де жоқ қарауға кiрiстi.
Шебер ұрлық сонда да бiлiнген жоқ. Тек қана, түн асса: "алып кеттi", "тағы әкеттi" деседi де, қала бередi.
Құнанбай ыза болып, өзi атқа мiнсе де, жауы кiм екенiн бiле алған жоқ. Жоқшының бәрi қайтып келдi. Қарауыл биiктердiң басында күн сайын сарылып қадалған шолғыншылар да қайтты. Бос қайтты. Тек қана ендiгi шара: түн күзетiне сақ болу едi. Құнанбай барлық ауылдарын қатар қондырып, бiрге көшiрiп, шоқтай қып, жиып ұстады. Сүйттi де үдере көшiп тарта бердi.
Өрттен қашқандай боп асығып жөнелдi. "Тым құрыса, жаудың бетi басқаға бұрылар, бiздi қуа бермес. Сонымен толас көрермiз!"– деп ойлаған.
Қаша көшу азын-аулақ ем болғаны рас. Соңғы күндер Жiгiтек, Көтiбақ iшiнен ұрланған малдардың хабарын көбiрек жеткiзедi. Бiрақ сонда да Ырғызбай түгел аман қалған жоқ. Екi тай мен бiр семiз байтал тағы жоқ боп шықты. Осы кезге жеткенде Құнанбай –"ендi бiлдiм, таныдым" дедi.
Бiрақ "бiлдiм" дегенiмен, айыпкердiң атын атаған жоқ. Тек қана, жауды:" алыстың жауы емес, iштiң жауы " деп байлаған.
Байсал, Сүйiндiктерге мұндай ой келген жоқ. Екеуi де әлi күнге құр дағдарып, құр санын соғып жүр. Құнанбай оларға: "iздесiн, iздей берсiн" деп сәлем айтты. Бiрақ өз топшылауын бiлдiрмедi. Осы кезде көршi руларға бiрнеше кiсiнi жай ғана жансыз етiп аттандырған.
Ол кiсiлерге тапсыратын сөздерiн де бiр өзi ғана бiлдi. Осындай бұйрықтармен жiберген адамдары да оқшау кiсiлер. Ойда жоқ жандар.
Мысалы, Жiгiтек iшiне, Қарашаның аулына жiбергенi кәрi кемпiр. Сол ауылдағы бiр жалғыз үй кiрмемен сүйек шатысы бар кемпiр екен. Көтiбақ iшiне де сондайлық елеусiз кедей шалды жiбердi. Торғайға жiбергенi де бiр шал түйешi болатын. Бұл кәрiлер әсте сұрау салмайды. Тiптi мал жоғалғанын да бiлмейдi. Жай әшейiн құдай деген жандар ғана болады. Жалғыз-ақ барған ауылдарының үйдi-үйлерiне ертеңдi-кеш кiрiп, iшкен-жегендерiн байқайды. Барлық тапсырылған мiндет осы ғана.
Сол шебер айланың арқасында, аз уақыт iшiнде Құнанбай жауын тапты. Көп жылқыны алатын алғыштардың ұясын бiлдi.
Сүйтiп ендiгi зiл салмағы түсетiн жер тағы Жiгiтек. Оның iшiнде Қараша, Қаумен айналасы болды.
Құнанбай бұл жолы тұспалмен, ой жотамен соқтыққан жоқ. Бұрынғыдай емес, дәл мынау тұста кiнәсы орынды болатын. Жiгiтектiң бiрнеше жiгiттерi шын айыпкер едi.
Әңгiме Балағаз бен Абылғазыдан басталған. Балағаз Базаралының ағасы. Жiгiтек iшiндегi намыскер, отты, пысық жiгiттiң бiрi. Абылғазы Қарашаның баласы. Қарашаның өзi сияқты. Көп балалары да шеттерiнен сотқар, қияс болатын. Ертерек кезде Құнанбай мен Бөжей арасын ұшқындырып жiберген бiр уақиға осы Қарашадан басталып едi. Оған Қауменнiң де қатнасы болған. Көпке мәлiм Тоқпамбет төбелесi әуелi осы Қараша, Қаумендердiң екi атшабарды сабауынан басталған-ды. Содан берi Мұсақұл төбелесi сияқты, Бөжейдiң асы сияқты үлкен жиындардың бәрiнде Қараша мен Қауменнiң ер жеткен азамат балалары көп аузына iлiнiп, көзге түсе беретiн. Шетiнен намыскер, өркөкiрек және мықты, отты.
Осылар арасынан шыққан Базаралы болса, ол әрi сымбатты, сұлу, әрi шешен жүйрiк. Жiгiтек ортасы мақтан еткендей, атпал азамат, атан бiтiмдi жiгiт едi. Ерлiк мықтылығы да сай.
Бiрақ биылғы Мамырдың жұтынан кейiн осы бiр топ жiгiт елден ерекше жарым көңiл боп жүрдi.
Қалың елмен бiрге Жiгiтек көпшiлiгi де қатты жұтаған. Жер аз болған тапшылықтан жұтады. Сол көптiң iшiнде ақ сирақ боп қалғанның бiрi – осы Қараша, Қаумен ауылдары, Базаралы, Балағаз, Абылғазы, Әдiлхан сияқты жiгiттерде тек қана бiр-бiр ат қалды.
Жаз бойы бұлар үйден шыққан жоқ. Аштықты да, кемтарлықты да көп көрдi. Кiсiге барып, көз сүзiп. Сауын сұрауға, жалпетек болуға. Намыстары жiбермедi. Керек десе, Байдалыдай туысқанға да барған жоқ. Кәсiп етейiн десе, мынандай жұтап қалған елдiң iшiнде түк нәрсенiң орайы жоқ. Жалғыз айла – жалға жүру.
Бiрақ ол бiр ғана өз бастарын асырау болмаса, қатын-балаға талшық емес. Өмiр бойы жалшылықта жүрсе де, көсегесi көгерген. Қойшы, жылқышы, түйешi жоқ. Алатын ақысы құр ғана "iшiп-жем" болғандықтан, талай жандар атадан бала, баладан немереге шейiн үнемi кiсi босағасын тоздырумен. Өтiп келедi.
Жiгiттер жаз бойы көргенде, не көрдi? Ашыққан баланы көрдi. Қаншырдай қатқан. Шеше мен жеңгенi, қатын-қалашты көрдi. Айнала күрсiну де күңiрену. Осы жайларға сол жiгiттер айла таппай, қарғыс айтатын. Жалғыз-ақ төменшiктеп, жасып айтпайды. Iштегi ызамен, қыжалмен айтатын. Барлығының сондай күйiн Базаралы жақсы айтып берiп едi. Бiр күн кешке дөң басында бiр топ жiгiттiң ортасында отырып, ызалы мысқылмен сөйледi.
– Ел еру болса, шаңырағына жоқшылық кеп шеру тартады. Көшi-қон болса, әке-шешең, қатын-балаң ақтабан шұбырындыға ұшырайды. Жалғыз сиырға артқан ашамайдың үстi де арман бопты. Құдайдың бiзден аяған несi қалды?- деген.
Осы жазда дәл осы жiгiттерге Базаралы көп-көп күйiк айтқан. Аман қалғанның тетiгi неде? Жұтағанның жайы неден? Әдiлетсiздiк қайсы? Ол қандай тон киiп, қалайша тiл қатып келедi? Солар туралы түкпiрлеп, ойлаған ойларын айтатын.
Сондай әңгiмелер тұсында Балағаз бен Абылғазы тыным таппай әбiгер боп қалушы едi. Базаралыға қадалып кеп: "ақыл-айла тапшы, бет нұсқап, жол көрсетшi! Iстерлiк iс бар ма? Соны айтшы?" дей беретiн. Бiрақ Базаралы ол сұрақтарына жауап айта алмаған.
Ақыры, ендiгi өмiр өзгеше боп кеттi. Балағаз бен Абылғазы екеуiнiң түнделетiп атқа мiнетiнiн Базаралы көпке шейiн бiлген жоқ. Ең алғашқы кезекте Майбасар жылқысы жоғалды. Одан кейiн Жақыптан алынды. Осының жаманат сияқты хабарын естiп жатқанмен, Базаралы елең қылмаған. Үшiншi кезекте Ырсай жылқысы алынды. Дәл осы орайда Базаралы бiр түнде ұйықтай алмай, аунақшып жатып, таңға жақын тысқа шығып кеттi. Көпке шейiн үйге кiрмей, далада болған.
Үй сыртындағы көгалға барып, таң салқынға төсiн төсеп, жапа-жалғыз ойланып отырып қап едi. Жап-жақын жерде көршi ауыл бар-ды. Қарашаға қараған төрт-бес үй болатын. Сол ауылдың Ақтөс дейтiн бiр сақ қаншығы болушы едi. Таң жаңа ғана сызып атып келе жатқанда Базаралы Ақтөстiң үргенiн естiп, елең етiп қалды. Шабаланып тұрып, оқыс үрдi. Анық кiсi көргенде үретiн үрiсi.
Бұл не қылған бөгде кiсi екен? Бiлейiншi, - деп ойлап, Базаралы тосып қалған. Аздан соң Қарашаның аулындағы шеткi үйдiң тұсына екi атты кiсi келдi. Ол үй Абылғазының отауы болатын. Аттылардың бiреуi сонда қалды да, екiншiсi берi жүрдi.
Базаралы ең әуелi Аққұйрық атты таныды. Балағаздың жалғыз аты. Белгiлi жүйрiк Аққұйрық ат, бүгiн бiр суыт жүрiс көрген сияқты. Ширыға түсiп, сумаңдап келедi екен. Әуелде Базаралы:"бұлар бозбалалық қылып жүр екен-ау" дедi.
Бiрақ өзi орнынан қозғалмай, бой көрсетпей отырып, байқаса олай емес. Балағаз сойыл сүйретiп келедi. Базаралының жүрегi түршiгiп кеттi. Өңi сұп-сұр боп, қадала қалды. Ендi көгалға жантайып жатып, бiлiнбей бақыламақ болды.
Дәл ауылға тақай бергенде, Балағаз Аққұйрықтың басын тартып, ақырын ғана iлбiп келдi, тiптi жақындаған кезде атынан түсiп, жаяу жетектеп ап, ең әуелi қолындағы сойылын өз отауының белдеуiне шанышты. Күндегi тұратын орны сол болатын.
Осыдан кейiн Аққұйрықты жетектеп алып, ауыл қасындағы бiр жықпыл жартастың арасына қарай тартты. Базаралы байқап отыр. Аққұйрық қан сорпа боп келген сияқты. Мезгiлсiз жүрген жiгiт өз жүрiсiн өз аулынан да жасырмақ көрiнедi.
Аздан соң атын тас арасына бекiтiп тастап, жалғыз қайтып кеп, үйiне кiрдi. Базаралы ел тұрғанша ұйықтаған жоқ.
Қараша аулының сыртында да қиын тастар бар болатын. Соған апарып бекiткен Абылғазының атын да көрiп қайтты. Ендi Базаралыда тақат жоқ. Iшi толған ызалы, долы ашу. Үй iшiне үн қатпай, сұрлана бередi. Анда-санда дiрiлдей түсiп, қиналып қалады.
Түс ауғанша, бiрдеңенi тосқандай болатын. Ойлағандай, түс қия берген кезде, көршi ауылдан қайтқан Қаумен тағы бiр хабар әкелдi. Өткен түнде Ырсай жылқысы алыныпты.
Осы хабарды Базаралы есiткен кезде, Балағаз да ауыр ұйқыдан тұрып, тысқа шығып жүр екен. Базаралы белiне белдiгiн буынып, бiр жаққа баратын кiсi сияқты әзiрленiп алды да, әкесiне келдi.
– Сөйлесетiн жай бар едi. Тысқа шығайықшы!– деп, әкесiн ертiп шығып, дөң басына қарай бастады. Жолшыбай өзi дауыстап Балағазды да шақырды.
Ұзын бойлы, қапсағай денелi, қара сұр жiгiт Балағаз да келдi.
Аздан сон Базаралы қабағын түйiп ап, әкесiне суық қарады. Әрқашан нұрланып тұратын қызғылт жүзi аппақ сұр болып, қанын iшiне тартып апты. Үлкен өткiр көздерi қанталап, қызарып кетiптi. Демi дiрiлдеп, даусы қатты шықты.
– Әке, жыртық лашықтың да шүкiрi бар. Қара-қасқа кедей болсам да, қара болмаспын деушi ең. Жамандық сенiн жатың. Қасиетiң сол едi. Сен қартайған шағыңда бiздi қара басайын дедi ме?- деп, үнi бұзылып, тоқырап қалды.
– Не дейдi? Мына шiркiн не деп отыр?!– деп, Қаумен үркiп қалып, Балағазға қарады. Балағазда үн жоқ. Базаралы iле жөнелiп:
– Оған қарама, маған қара! Менен сұра! Әнеугүнгi Майбасар жылқысы мен өткен түнде алынған Ырсай жылқысының ұрысы табылды. Ұрысы - тап мынау отырған сенiң ұлың Балағаз, – дедi.
Қаумен шошып кеттi.
– Не дейдi? Не дейсiң?
– Солай... Сүйдеймiн. Кәне, танып көршi!– деп, Базаралы ендi ағасына қадалды. Балағаз да ашулы едi. Қорқақ емес-тi. Мынау жерде қысылса да, есiнен айырылған жоқ.
– Айт! Не көрдiң, не бiлдiң? Не деп ширығып отырсың? Жөнiңдi айтшы!
– Таңертең Абылғазы екеуiң ұрланып келгенде, мен тыста отырғам. Аттарың анау тастарда қазiр осы шаққа шейiн суып тұр. Өлсең де, шыныңмен өлшi, тым құрмаса. Ұрладың ғой. Танба! Еркек болсаң, шыныңды айтшы!– дегенде, Балағаз жалтарған жоқ.
– Рас. Айтқаның рас!- деп бердi.
Қаумен өмiрде естiмеген сұмдығын көргендей, сескенiп кетiп:
– Балағаз, құдай төбеңнен ұрсын! Уа, құдай төбеңнен ұрсын, Балағаз!- деп, зарлай бердi.
Қарсысында отырған ағасына Базаралы қатты жирене қарап қап, бiр сәт қалшылдап қайнап кеттi де, үн қатпастан тап бердi. Қауменнiң екi ұлы да арыстай үлкен, қабыландай қайратты болатын. Екеуiнiң қол-аяқтары, емен шоқпарлармен қағысқандай сатыр-сұтыр тиiстi. Балағаз асығыста орнынан тұра алмай қалып едi. Бiрақ, лезде ашу шақырып, айла тауып, Базаралыны аяқтан қағып қалды. Iнiсi сүрiне бергенде, сол бейiмдеген жағына қарай қойып жiберiп құлатардай боп едi. Бiрақ бұдан көрi айлаға басымырақ келген Базаралы майыса берiп, жалт бұрылды. Шапшаңдығы шалқыған жалындай боп, лап берiп кеп, Балағазды бас салды. Жыға сала, сол қолымен кеңiрдектен буындырып жатып, оң қолын қынына сермеп, өткiр сап пышақты жарқ еткiзiп жұлып алды. Тiзерлеп жатып, даусы шықпай, қырылдап тұрып:
– Бауыздаймын! Ағам болмақ түгiл, әкем бол! Жоқ қыламын!- деп, сар пышақты Балағаздың кеңiрдегiне тақап қалды. Жалғыз-ақ Балағаздың тыпыры мен сермелген қолдары ғана бөгеп жатыр.
Ағасынан Базаралының күшi басымдап кеттi. Сығымдап тұрып жеңiп ап, ендi бауыздарманға келiп едi. Сол уақытта мұның оң қолына әкесiнiң қос қолы кеп жабысып қапты.
– Тоқтат! Ой, кет, ит! Болды, екi ит? Тұр былай!– деп кеп, Қаумен Базаралыны сүйреп алды.
Балағаз iнiсiнiң шеңгелiнен босап, басын көтере бердi. Бiрақ ендi алысуды ойлаған кiсi емес. Ес жиып, басқаша күш тапқандай. Базаралыға кiнәлай қарады да:
– Ой шiркiн! Ит те болсаң, ұяласымсың. Кiшi басыңмен кеудеме шыққаныңды не дейiн! Қиналсам да сол ұяластығыңды қиям ба? Бiлген ақылың со ма?- деп, соңғы сөзiн зекiп, ақырып айтты.
Базаралыда үн жоқ. Түйiлiп отырып қапты. Балағаз ендi түзелiп ап, сатырлатып сөйлеп, суырыла жөнелдi.
– Сен сұрадың, iрiккенiм жоқ! Сырымды аштым! Тансам, қайтiп мойныма салар едiң? Ұрыға мал аз ба? Мына тұрған Керейдi торып келдiм десем не дер едiң. Құнанбай түгiл, құдай болсын, iз-тозын тауып көрсiншi кәне! Танытпайтын, таптырмайтын қып iстедiм. Бiрақ осы iстегенiм ұрлық па? Сұрасаңшы, бiлсеңшi! Басым үшiн iстеп отырмын ба? Ауқымым үшiн iстеп отырмын. Арамға жерiк боп iстеп отырғам жоқ. Жиренiп iстейiм. Бiрақ iстегенiм iстеген. Мен – жоқпын, ол – бар. Менiң жоқтығым оған барлық боп жабысқан. Жерiм қайда? Кегiм, есем қайда? Оның несi құриды? Асып-төгiлiп жатқан артығы ғана шашырайды. Менiң аш-арығым өлiмнен қалады. Бойыма жимаймын. Айналамды ажалдан алып қалам. Басым кетсiн, маған десе. Бұл жолымнан тоқтатпайсың. Бардан алам, жоққа берем. Жаман, сасық ұрыңды тапқан екенсiң? Мен ұрысы емеспiн, өшiмiн. Жоқ-жiтiкке, әлсiзге тисем, айтсаңшы!..– дедi.
Қаумен Балағазбен салғыласқан жоқ. Айтқан сөзiне бойлаған да жоқ. Оның шошығаны жалғыз-ақ жай. Баласы не десе де, Қаумен қазанына кiсi асын салмайды. Сондықтан, бiр-ақ түйiп байлағаны - Балағазды өз қасынан қуу болды.
– Көш! Көш! Қасымнан кет! Көрмеймiн! Қазiр көш!- деп бұйрық бердi.
Базаралы үндеместен түйiлдi де, қатып қалды. Әкелi-балалы туысқандар осы орнынан айрылысқан шағында үшеуi үш бөлек ойда. Бiр-бiрiнен шалғай болатын. Балағаз Қауменнiң бұйрығын орындап, дәл осы күн көштi де, Қарашаның аулына барып қосылды.
Сонда барысымен төрт-бес күн өткен соң Құнанбайдың дәл өз аулынан бес жылқы алды. Балағазға серiк болған жiгiттер аз ғана болатын. Әзiрше бұлар Абылғазы мен Әдiлхан ғана. Осы үшеуi өз жүрiстерiн үлкен есеппен, еппен iстеген.
Бұлар ең әуелi алыстағы Найман iшiнен дәл өздерiндей үш-төрт жiгiт серiк тапты. Олар да жұт пен жоқшылық салдарынан атқа мiнгендер. Шетiнен шешен, ер, өжет жiгiттер болатын. Жаз ортасында Аягөздiң ар жағына жолаушы жүрiп барып, Абылғазы сол жiгiттермен сөз байласып қайтқан.
Екi жағының да анық кесiскен байлауы өздi-өз ортасының мықтыларын, қалың шоғырларын торымақ. Әлсiзге тимекшi емес. Сонымен, Семiзнайман, Садыр, Матай iшiндегi Құдайсүгiр, Қаптағай, Жұмақан сияқтылардан аналар алады. Тобықты iшiнде Құнанбай, Ырғызбай, Қаратай, Сүйiндiк сияқтылардан мыналар алады. Бұлар еш уақытта қалың шоғыр боп жүрмейдi. Жалғыз аяқ, жүргiншi сияқты ғана болады. Тағы бiр тәсiлдерi: Тобықты жiгiттерi Найман iшiне барғанда, өз қолдарымен мал алмайды. Ондағы жолдастары кiмнен алуды, қанша алуды өздерi шешiп, өздерi шығарып бередi. Тобықты iшiнде Балағаздар да сүйтедi.
Екi жағы да, жол мен жерге аса жүйрiк. Жолшыбай қай сулар елсiз, қандай даламен жүргiншi аз жүредi? Қандайлық елеусiз адырлар, сай-салалар бар, баршасын жаттап алысқан. Екi топтың да ең үлкен айласы қуғыншы мен жоқшыны адастыруға жұмсалады. Бұл орайда бәрiнен шебер Балағаз. Өзi тапқан айла-тәсiлiн бар жолдастарына ол үнемi үйретiп отырады.
Сүйтiп, айналдырған алты-жетi жiгiт тура екi дуан елдiң жуан-жуан жерлерiне құйындай соқтықты. Өңшең өжет жандар, ұялас бөрiдей тидi.
Құнанбай мен Байсалдардың ақылын тауысқан бiр нәрсе: мал алушы жаулардың бiрде-бiр уақыт көзге түспейтiн тығылғыштығы болатын.
Әрдайым, таң ата, жылқы алынғаны бiлiнiсiмен, жоқ қараушылар жабыла атқа мiнедi. Екiден-үштен бөлiнiп ап, шапқылап отырып, айналаның бәрiн сүзедi. Керей, Найман, Қаракесек жақтарға кететiн жау болса, соларды ерiксiз көрсететiн тұрғы-тұрғының бәрiн алады. Күнi бойы тас-тастан қарауыл қарап отырады.
Бiрақ әрқашан: "ұшқан шыбын, жорғалаған қоңыз жоқ" деп қайтып келедi. "Іште қалады! Шыңғыс iшiне тартады!" деп, ол жақты да арылтады. Сонда да дерек болмайды.
Балағаз болса, өз айласын қатерге сүйеп, үлкен ерлiкпен iстейтiн. Ол қадалған аулынан қалаған малын алысымен қаша жөнелмейдi. Найманға да тез жөнелтпейдi. Қайта бес-алды күн өткенше, жұрт аяғы басылғанша, Тобықтының өз iшiнен тапжылтпайды. Алысқа да әкетпейдi. Тiптi, сол мал жоғалтқан ауылдың дәл өзiнiң қасында, қой өрiсiндей ғана жерде жүредi. Сезiктi болатын қиындарға, қарауыл биiктерге әсте жоламайды. Бұл жазда ол жерлердi шалғыншылар ғана кезетiн. Бiр алғанда, жылқыны бес-алтыдан артық алмайды. Сол топты, жылқы iшiнен шығарып алысымен, Балағаз өз жiгiттерiне тегiс мiнгiзiп қояды.
Жылқы алардың алдында бұл жолдастарын жаяу ұстайды. Оларда жүген мен iшпектен басқа түк болмайды. Түн iшiнде елеусiз бiр адырларға соларды әкеп тастайды да, Балағаз, Әдiлхан, Абылғазылар жылқы әкеледi.
Алынған жылқыны жiгiттер мiнiп алған соң, Балағаз өзi әрқашан қарауылда отырады. Аналар ойда жатып, мұның белгiсiн тосып отырады. Ауыл жақтан шыққан қуғыншы мен жай жүргiншi көрiнсе, Балағаз саспастан отырып, бетiн бағады. Жiгiттерiне бұйрық етiп аттарына мiнгiзiп қояды да, анау кiсiлердiң бетiнен ғана тайдырып отырады. Олар әсте қашпайды, тек қана бiр бел асып түсiп, бiр қолаттан екiншi қолатқа ғана ауысады. Сүйтiп, кей уақытта жоқшылар мен бұл жiгiттердiң арасында бiр-ақ қана далда, бiр ғана бел қалып отырады. Малы алынып, сабылып жүрген ауылдың иегiнiн астында болады.
Тынығу керек болғанда, қуғыншылардың жаңа ғана арылтып келген жерлерiне барып бекiнедi. Осындаймен бiрнеше күн өткiзедi де, жалғыз-ақ түннiң iшiнде, жолдастарының бетiн Найманға қарай бiр-ақ түзейдi.
Қарашаның аулына Құнанбай жiберген кемпiр бұл айланың бiрiн де бiлген жоқ. Ол түк бiлмей қайтушы едi. Өйткенi Балағаздар өз үйлерiне мал соймайтын. Алған жылқыларын әсте маңайлатпаушы едi. Жалғыз-ақ бiр-ақ жол ғана Абылғазы ашқарақтық iстептi. Найман жiгiттерiн алысқа ұзатып, қуғыннан құтқарып болған соң, елсiз судың басында бiр семiз тай сойылып едi. Соның бiр ғана телшесiн Абылғазы өз үйiне әкептi.
Осы ет ел жатар кезде, түнде асылып едi. Бiрақ кемпiрдiң мұрны жылқы етiнiң иiсiн бiлiп қапты. Ол ет пiскенше, сырттан аңдып, дәл табаққа салып, Абылғазының алдына келген уақытта оқыс кiрiп келiп, телшенi көрген. Тайдың телшесi екенiн де танып алған.
Құнанбай Байдалыға кiсi салды. "Қараша туысқанын өзi қақсын, сыбысы шықты. Айғағым бар. Тек арылып берсiн. Егер Қараша танатын болса, Қаумендi кепiлге өткiзсiн. Қаумен сезетiн болу керек. Жалғанға жанын бермейдi.сенсем, тоқтасам, соның ар-иманына сенiп қана тоқтаймын", дептi.
Байдалы Қарашаға салмақ салған жоқ. Тұп-тура Қауменге жабысты. Қаумен өзiнiң Қарашадан да, тiптi Балағаздан да безгенiн айтты. Байдалы болмады. " не қара деп шық! Немесе ақтап кет. Құнанбай сенен жан алса ғана тоқтайды. Көзiң жетсе, адал болса, жан бергеннiң күнәсi жоқ. Қайта ағайының мен туысыңды нақақ жаладан құтқарасың" деген едi.
Осы араға жеткенде Қаумен сыр бердi. "Тастай алмай жүрген жаным жоқ, ақ екен деп кепiл болар да жайым жоқ "дедi.
"Қаумен тайқып шықты. Кепiл болмаймын. Ақ деп ара түспеймiн деп, аяғын тартыпты. Қарашаның аулы айыпкер боп шықты!" деп, Ырғызбай iшi өрекпи жөнелдi. "Ағайынмын деп отырып, жаттан бетер қастық еттi. Жазығым не? Кешпеймiз, аямаймыз, шауып аламыз, үйелменiмен өртеймiз" деп, Майбасар, Жақыптар лаулап кеттi.
"Азуыңды бас, аяма!" деп, Құнанбайға да салмақ салды.
Құнанбай дәл бұлардай емес. Биылғы жылдың ауыртпалығын ойлап, iштей сескенiп қап едi. Оның үстiне қазiр Байдалымен шырайы тәуiр болатын. Ұрылар да жалғыз Ырғызбай емес, Көтiбақ, Бөкеншiнi қоса шығындатып отыр. Байдалының өзiн де аман қойған жоқ. Олай болса, ендi сол Байдалының өзiмен тiзе қосып, iс iстеу керек. Қолдан келсе, соның өзiне жаулату қажет. Тiптi болмаса, Жiгiтектi кiнәға жықпақ.
Сонымен Майбасарлардың алқынын басып:
– Өрекпiмей тұра тұр! Қараша қайда барып құтылушы едi! Ең әуелi сабыр тап!– дедi де, Жiгiтек iшiне қайта iске жiбердi. Жөнелткенi Жұмабай.
Ол әуелi Байдалыға барды. Алдыңғы сәлемдi орындап, Қаумендi қағып бергенi үшiн Құнанбай Байдалыға ырзалық айтыпты. Соны жеткiздi. Осыдан кейiн Қараша мен Абылғазыны Құнанбай өз алдына шақыртқан екен, осыны бiлдiрдi. Байдалы да Құнанбайдың бұл мiнезiн кiнәлаған жоқ.
– Ағайынын өзi көрсiн! Өз аузымен арылсын! Мұнысы мақұл. Қарашаға жолдаған хабарын мен жеткiзейiн, – дедi.
Бiрақ шақырту жетсе де, Қараша мен Абылғазы Құнанбай алдына бармады, Байдалы зiл салып та көрiп едi. Көндiре алмады. Сүйтiп, Қарашалар: "әрi мал алады, әрi жауап бермейдi" деген екiншi түрлi айыпқа тағы кезiктi. Құнанбайдың ұпайы көбейiп келе жатты.
Ырғызбай iшi ендi күндiз-түн Қарашаның аулын баққан. Абылғазы, Әдiлхан, Балағаз бар – бәрi де ел ортасында жоқ. "Сусып, тайқып кетiптi", дескен хабар шықты.
Сезiк пен жорамалдың көлемi ұлғайды. Қараша, Қаумен ауылдарының үйде жоқ жiгiтiнiң бәрi де ұры атанды. Абылғазы жалғыз емес. Биылғы қимыл аз кiсiнiң де қимылы емес. Бұлар көп. Ендi солардың соңына көп ел болып түсу керек дескен дақпырт бар.
Бұл сөздер, көбiнесе, Ырғызбай iшiнен шығып, көпке жайылып жатады. Сондай лақаптар Абылғазы қатарына Балағаз бен Әдiлханды да әлдеқашан қосқан-ды. Алғашқы шақыртуына Абылғазы келмеген соң, Құнанбай тағы да кiсi жiберiп, Балағаз бен Әдiлханды шақыртты. Қараша мен Қаумен Балағазға сәлем айтып барып қайтсын деп едi.
Балағаз бармаймын дептi. Жолдастарына бұл жерде айтқан дәлелi:
– Құнанбай менi аяйын деп отырған жоқ. Қандай айламен қан құстырсам деп, соны ойлап отыр. Ендеше, мен несiне момақан боп, алдына барам? Неден аянам? Одан да әуелi қолына түсiрiп көрсiн. Құлақтап басып, жығып алсын да, құл ноқтасын сонан кигiзсiн. Әйтеуiр сұм атанған екем. Оған жеткен соң "момын сұм", "ақылды сұм", "көнгiш сұм" деген жақсы атқа құштар болар жайым жоқ. Өлсем де ол жағына өктемей өлем!- деген.
Балағаз бен Абылғазының ендiгi қияс мiнезi Құнанбайды дағдарта бастады. Баяғы дағдыға салып шауып алайын десе, мынадай аш-арық боп, суық тартып жүрген елдiң iшiнен өрт шығарып алам ба деп қорықты.
Ойға келген бiр шара – ұлыққа шағу едi. Ең оңайы отряд шығартып, урядниктерге ұстатып, кiсендеп тыю.
Бiрақ осы тұста заң өзгерiп кеттi. Бұрынғы аға сұлтандық қалып, "болыс" деген жаңалық кiргелi жатыр. Тобықтының дуаны да өзгердi: жаздан берi бұл ел Семейге қарайтын бопты. Және түгел Тобықты бұрын бiр ғана старшын едi. Тобықты ендi үш болыс ел боп бөлiнетiн көрiнедi. Жаңа дуан жаңа ұлықтың қолында. Олармен жүз көрiсiп, сыр мiнез болған Құнанбай да жоқ. Ертең сайлауы келедi. Сондай кездiң қарсаңына өз елiнiң iшiмен қағаздасып жату лайық емес.
Ең болмаса сайлау өткенше қоя тұру қажет.
Бiрақ аял қылайын десе, Балағаздар асып барады. Екi бұйрығын орындамады. Ендi: "бiржолата құрық әкеткен боп, тiптi дандайсып кете ме?" деп, тағы қобалжиды. Осындай шарасыздық үстiнде, Құнанбай бiр топ мықты жiiгiттi аттандырып: "тау iшiнде жүргенде үстiнен түсiп, тегiс ұстап әкелiңдер!"– деп бұйырып едi.
Оған көнетiн Балағаз емес екен. Мойынды қашыққа салып барды да, бiрден-екiден бытырап кеттi. Титығы құрыған қуғыншылар ел iшiне қайта айналып келгенде, Балағаздар да iлесе оралды. Келе бере Құнанбай жылқысынан тағы алды. Бiрақ қауырт алмай, бiртiндеп, тай, байталдан алды. Бұл уақыт ел-елдiң қыстауға қонып, ақтан ажырап, нағыз күйзеулiкке түсетiн шағы едi. Ендiгi бiрен-саран ұсақ қараны аш-арықтың сойысына алып жатқан сияқты.
Аз күнде Тобықты iшiне келетiн болыстық сайлауын тосып отырып, Құнанбай ендi Базаралыны шақыртты. Жiгiтектiң өзге жiгiттерiндей емес, Базаралы iркiлген жоқ, тез келдi.
Құнанбай жас тоқалының үйiнде екен. Тамға жаңа кiрiптi. Үй жылы. Жасау-жабдық жас жiгiттiң отауындай. Толық денелi, дөңгелек жүздi Нұрғаным сұлу да, сәндi екен. Әсiресе, қоңырқай келген, үлкен өткiр көздерi ерекше ажарлы. Жүзiнде жастық пен саулық, тоқтық, баршасы да нұрлана түсiп шырай бередi. Ақаусыз бетiнде мөлдiреген тұтас қызылы бар. Ерге бiткен көрнектi мұрнының оң жағында кiшкене, томпақша меңi бар екен. Нұрлы қызыл жүзiне бiткен қап-қара мең, өзiнше, қатты жарасып тұр. Ол-дағы Нұрғанымның ерекшелiгi. Өзге әйелге бiтпеген нысанасы тәрiздi.
Құнанбайдың сөз бастауын күтiп отырып, Базаралы Нұрғанымды әбден болжады. Iшiнен:" япыр-ай, мына тоқалды қалай таңдап, қайдан тауып алған?" деп, тамашалай қызғанды.
Нұрғаным бiр түрлi байыпты және еркiн, батым көрiндi. Құнанбай мен Базаралыға шай жасатып, соны қызметшi қатынға құйғызып берiп отырып, күйеуiне де, қонаққа да қымсынбай қарайды. Бiрер ұсақ шаруаның жайын да Құнанбайға еркiн айтты. Күйеуi мұны "қалмақ" дейдi екен. Шай аяқтап келгенде:
– Қалмақ, шайыңды жиғыз! Мына Базаралымен сөзiм бар, – дедi.
Нұрғаным асықпай отырып, бұйрығын орындады да, малшы қатынға:
– Сен ендi жүре бер!– дедi.
Өзi Құнанбайдан төменiрек жерде малдас құрып отырып қалды.
Құнанбай әңгiме бастағанда, Базаралыға қатты сөйлеген жоқ. Балағаз бен Абылғазыны мұның өзiне шағып: "Сенiң де бетiңе шiркеу ғой. Адамшылығың да, арың да бар едi. Сол арыңа салмақ салғаны ғой олардың. Ақтамассың, ақтамайсың деп бiлем, не дейсiң?" деп едi.
Базаралы бөгелген жоқ. Құнанбайдың жүзiне тура қарап отырып, қысқа жауап айтты. Бұ да баяу бастап, сабырмен, салмақпен айтты. Шешен сөйлейтiн тәрiзi бар. Айтқан жайы: "Ақтаймын деп келгем жоқ, кiнәлаймын. Кiнәлағандықтан аразбын. Атым туысқан, ал жайылысымыз бөлек. Көрiспей кетiскенiмiзге көп болды. Бiрақ қолымда әмiр құдiретiм жоқ. Сондықтан iстей алар шарам да жоқ..." деген едi.
Жылы үйге келiп, шай iшiп алғаннан берi Базаралының жүзiне жақсы күндегiдей нұр кiрген. Батыр тұлғалы, ер сұлудың ойшыл сергек көзi де, ақ сұр жүзi де ерiксiз елеткендей. Бетiнiң қызылы да балқығандай боп, нұрланып тұр. Кең иық, зор кеудесi төменшiктеп, иiлмейдi. Салалы келген аппақ сұлу саусақтарына шейiн өзгеше. Бiтiмдi. Жақсы туысты бiлдiредi.
Құнанбай бұл шаққа шейiн Тобықты iшiнiң жасында өзiмен бүйтiп еркiн, тең сөйлескен жанды көрмеген. Iшiнен Базаралының тұлғасына да, жауабына да шын сүйсiндi.
Бiрақ, сүйте отырып, аз әңгiменiң тұсында Базаралымен ырғасып кеттi. Қонақ жiгiтiне Құнанбай салмақ сала бастап: "айыптайтын болсаң, тыю салуға көмек ет" деп едi.
Осыған келгенде Базаралы:
– Айыптайтыным шын, жалған емес. Оны айттым. Бiрақ соларды осындай қып жiберген себеп не? Түп бәле неден? Ол кешегi жұттан, бүгiнгi жоқшылықтан. Осы бәлелерге iлесе жүретiн ағайынға әйгiлi әдiлетсiздiк бар, содан. Бiреу аға болды. Барды алды. Бiреу болса, кейiн отырып, кенде қалды. Кiрме болып, есесiз қалған тағы көп. Аяғында мiне не болды? Бұрынғы аға болған аман қалды. Бұрын мүйiзделiп жүрген көп көр бала күңiрендi де, ол қалды. Осыны ойлар жан бар ма? Жаны ашитын, қиналып ойлайтын ел ағасы бар ма? Менiң сiзге келгендегi өз аузымнан сұрамағым, бiлмегiм осы едi?- дедi.
Жаңағы айтылған тiлекке жауап бермей, сөздi басқаға бұрып кеткен Базаралыны үй иесi жақтырмай қалды. Қыжырта қарап, дау айтып кеттi. Сөзiнiң салмағы – "Құдай бұйрығы тағдырдың жазуы" деген дер. "Жұтты адам әкелген жоқ. Кiмнен көрмек керек? Бардың бәрi қарайласпай отыр ма? Бiрақ қаншаға жетпек? Ер азығы. Қанағат. Тәңiр бұйрығына көнбек керек" деген болатын.
Базаралы сол "бұйрықтың" өзiне де тоқтамады. "Құдай бұйрығы қалың елдi қан қақсатып қойды. Ел қамқорымын дегендер көмек ойласа, нетушi едi? Мынау ақылдары көргенiне көне бер деген ғой. Олай болса, құдай бұйрығы деп көрге барып тiрiдей кiре берсiн бе?"– деген.
Құнанбай Базаралымын көп салғыласуды ендi өз бойына мiн көре бастап, түсiн суыққа салды. Дауды тұжыртып, тоқыратып кеп:
– Сенен де арылғаным осы. Ендi аяспайтынға кеткен екемiз. Жалғыз-ақ Балағаз, Абылғазы арандайды. Жаман арандайды. Қашан айтты демесiн?– дедi.
Сөздiң осымен бiткенiн Базаралы түсiнiп, жүруге қамданып отырып, дәл кетер жерде:
– Балағазда жұмысым жоқ. Не болса, о болсын! Бiрақ көптi айтсам қорқытамын деп, сiз әуре, ұқтырам деп, ел әуре. Келiсе алмас күн екен. Кере-ғармен кеткенiмiз де баяғы, – деп тымағын кидi.
Соңғы сөзi жауапсыз қалды. Базаралы асықпай түрегелiп, қош айтты да, есiкке беттедi. Нұрғаным мен Құнанбай бұдан көздерiн алмай, қарап қалды.
Ер жiгiттiң сырт сымбаты да соншалық өзгеше. Өр көңiлдi батыр бейнесiндей. Әрi байсал, әрi маңғаз. Тiп-тiк бойы қымсынбай, қысылмай кеттi.
Құнанбай есiктен көз алмай ойланып қап едi. Аздан соң Нұрғанымға қарап:
– Шіркiн Базаралы! Бұл өңiрдiң жiгiтiне бiтпеген сыртың мен нұрың бар. Iшiңде жатқан тұнық мөлдiр сырың да бар. Тек сорлы жазған, қарымы шолақ Қауменнен несiн тудың екен?– дедi. Қызығып та, қызғанып та сөйлеген сияқты.
Нұрғаным Базаралы дауларын үлкен ынтамен тыңдаған. Күйеуiнiң жаңағы сөзi, мынау сұлу жiгiтке мұны әдейi қызықтырып сөйлегендей әсер еттi. Қызғанышын алған жоқ. Қызыққанын алды. Жас әйелдiң жүрегi әлденеден өрекпiп, тулап қалды.

4
Ел iшiне сайлау келдi деген хабар шығып едi. Жидебайда жатқан Абайға Құнанбайдан шақырту келдi.
Абай күз бойы өзiнше бiр оқшау, жалғыз болған. Көбiнше, домбыра тартып, күй күңiренте бередi. Шешен қоңыр домбыра биыл тiптi дiлмәр болып алғандай. Көп-көп сырлар айтады. "Саймақтың сары өзенiн "тартса да," қос қыздың жылағанын", боз торғайдың шырлағанын " тыңдаса да баяғы сарын көп жайды баян ететiн болды. Нелер айтады? Желдi аяқ желмаясын жосытқан Асаңқайғы да, ашты күйiн бебеулеткен Алшағыр да – барлығы да тыным таппай безек қағады. Ылғи бiр көргенiне көне алмай, аңсағанын ала алмай, зар шеккен күйiндiлер. Бәрiнiң де қасиетi – iздене талпынады, толғана ширығады.
Ендi Абай ойының көбi, осы жазда Қадырбайдан естiген, соған өзi айтқан үлкен толғауларының жайы. Қадырбай сонда: "Өткен заман талай шерiн тастап кеткен" дейтiн. "Ақынның аңсауынан, әншiнiң ырғағынан, күйшiнiң кер толғауынан соны көр " дегендей болатын. Абай өз ойына, сол өткен күндер тiлшiсi болған кәрi домбыраның сырын жалғайды.
Бұрынғы қызық, сауық дегеннiң, жастық жүрiс дегеннiң бәрiн де әзiрше ұмытқан тәрiздi..
Осы жақын шақта Ербол келiп, Абайды ертiп әкетпек болған. Елiктiрiп, қызыққа салмақ болатын. Кейбiр жүрiстердi. Еске салып, сұлу қыздардың аттарын атап едi.
Абай бұған да салқын қарады. Сол Ербол қонып жатқан күндерде, "Сап-сап көңiлiм сап көңiлiм" деген ұзақ бiр жыр жазды. Мұнысы Ербол ұсынған желiктерге өзiнше жатырақ қарай бастаған бет сияқты. Ерболға айтқан жауап та осы. Домбыраға қосылып, ұзақ әнмен айтып бергенде, Ербол дауласа жөнелдi.
– Тәңiр, өзiң жас дәуренге қош айтайын дегеннен аманбысың? Жиырма беске жасың келмей жатып, бұ неменең? Ондайыңа көнетiн кiсi жоқ!- деген.
Абай Ерболдың наразылығын түсiндi де, күлiп қойды. Оңаша кездерiнде бұрынғыша домбыраға қосылып, көп ойларын термелеп айта беретiн. Ендi бiрнеше күн бойынша, жалғыз күйi осы "Сап-сап көңiлiм" ғана болды.
Ербол бұл өлеңнiң түбiн жақтырмаса да сөзiн ұнатты. Сондықтан кейде Абай әнiне қосылып та кетедi. Осымен, дәл бiр он күн бойына екi жас жiгiт өздерi кешiп өткен ең алғашқы албырт жастыққа ұзақ-ұзақ " қош-қошын айтқандай болды.
Сүйтiп жүрiп, бiр күнi Ербол қайтатын мезгiлге жеткенде, Абай тағы да сырласқандай боп:
– Кәрiлiктi шақырып жүргенiм жоқ, Ербол. Жастығымды неге қияйын? Дүниенiң оны айырбас етерлiк қай тәттiсi бар. Мәлiм ғой. Тек ендi бала жастық пен албырт жастық орнына нәрлi жастық iздеймiн. Бұл жолда да құштарым көп. Ендiгi көксегендерiмдi айтсам да, көкiрегiм қарс айрылады. Бiр бiлерсiн... Айтармын!– деген. Мұнысы анық сыры.
Құнанбайдың шақыртуы осы әңгiмелер үстiне келген. Сол күнi Ербол қайтып кеттi де, Абай Қарашоқыға тартты.
Ел орынға отырар кезде Абай Қарашоқыдағы қыстауға тақап едi. Тоғайлы өзекте, қарсы алдынан келе жатқан жалғыз салт аттыны көрдi. Бойы ұзын, екi иiнi есiктей бiреу екен. Жақындап келгенде, өз iнiсi Оспан боп шықты. Қараңғы кеште ендi ғана аңғарып, Абай таңданып қалды. Әншейiнде күнде көрiп жүрген iнiсiн дәл мұндай үлкен денелi деп бiлмейтiн. Қазiрде он сегiз, он тоғызға кеп қалған Оспан тiптi алпамсадай боп кетiптi. Абайдан әрi биiк, әрi сүйектi, iрi.
Оспан қатты жүрiп кеп, Абайды таныды да, шұғыл тоқтады. Тоқтай сала, күле сөйлеп:
– Бүгiн әкемнiң алдына бара қап ем. "Аузың ораза ма? Бес уақыт намаз оқимысың? Мұсылмандық парызын атқарамысың?" деп, дәл бiр Мүңкiр-нәңкiрдей тергеуге алғаны. Шынымды айтып: сол атағаныңыздың бәрiнен осы жайын құлан қандай таза болса, мен де сондай тазамын дегелi бiр тұрдым да, бата алмадым. Шатақ шығатын. Сонан соң қайтейiн? Е, бәрi де солай дегенiм. Осыған ырза болып, өзiмдi мақтап, күнi бойы қасында сарғайтпасын ба кеп?! Амал жоқ, дәретсiз намаз да оқыдым. Өтiрiк ораза да болдым. Бүйте берсе, шындығына бiржолата көзiн жеткiзейiн деп, өзiмен бiрге ауыз да аштым. Жаңа ауыз ашарға iстеген барлық ыстық тамағын сыпырып-сиырып жеп, үйге қайтып келемiн. Мiне сүйтiп, әкеңiздi алдап соғып келе жатқан Оспан бiз боламыз, – деп қарқылдап, ұзақ күлдi.
Iнiсiнiң рахат күлкiсiне ерiксiз елiгiп, Абай да күлдi.
Бiрақ ойында мысқыл да бар едi.
– Өй, өзiң әкеңе шыныңды айтсаң, мұндай қуанбас ең, өтiрiк деген рахат екен-ау өзi, ә! Мәзсiң ғой!– деп Абай күлген бойында тебiнiп жүре бердi.
Оспан мысқылына жауап таба алмай аңырып қап, күрең атты бiр тартты да, жорта жөнелдi.
Қарашоқыдағы қыстауға келген соң, Абай ең әуелi әкесiне бармай, Күнкенiң үйiне кiрдi. Мұндай Абайдың ең жақсы көретiн туысқаны Құдайбердi көптен берi науқас болатын. Алдымен соған амандасып, жайын бiлмек.
Құдайбердi биiк төсек үстiнде жөтелiп жатыр екен. Абайдың келгенiне сүйсiнiп қалған сияқты. Аппақ шөлмектей боп жүдеген жүзiне жұқалаң қызғылт шықты. Қап-қара сақалы қазiрде бiртүрлi ұзарып, өсiп кеткен екен. Сүйек-сүйегi адырайып, көк тамырлары көрiнiп, салдырлап қапты.
Ағасының пақыр болған түрiне Абайдың жаны қатты ашыды. Алыста тұрып, тез шешiндi де қасына кеп, төсекке отырды.
Жеңiп алған науқас еңсерiп әкетiп барады. Он бес күн бұрын бiр келiп едi. Қазiр көп төмендеп қапты. Құдайбердi Абайдың қолын ұстап, қысып, сипап жатып:
– Жақсы келдiң ғой!– дедi.
Аурудың жүдеу қолын iнiсi қос қолымен ұстап, өзiне таман тартып кеп, жүрегiне басты. Екеуiнде де үн жоқ. Бiрақ адал туысқандардың арманды мұңдарын жүректерi айтысты. Бiрталайдан соң Құдайбердi әлсiз ғана үн қатты:
– Әкеңе кiрдiң бе?– деп едi.
– Әлi барғам жоқ. Әуелi сiзге келдiм!
Осы уақытта Абай келдi дегендi есiтiп, қарсы үйден үш бала келiп, сәлем бердi. Үшеуi де Құдайбердiнiң балалары. Үлкенi он бiр-он екiдегi Шәке, екiншiсi сегiз жасар – Шұбар, үшiншi бұл екеуiнен де кiшiрек, тоқалдың баласы Нұртаза.
Балалардың бәрiн де Абай қасына шақырып алып, беттерiнен сүйдi. Шәке мен Шұбар оқу оқи бастаған. Абай келген сайын олардың сабақтарын сұрастырып жүретiн. Балалар бұған қатты үйiр едi. Қазiр де бауырына кiрiп кеттi.
Құдайбердi Абайға үйрiлген өз балаларын көрiп, қобалжып кетiп, бетiн iрге жаққа бұрды.
Абай осы қозғалысты байқап балаларды аз алдандырды да, үйден қайта ұзатып салды. Науқастың қасына тағы кеп отырды.
Құдайбердi есiкке көзiмен нұсқап:
– Адам бола ма? Болар ма? Iнiлерiң мiне. Кiм боларын... Не көрерiн қайдан... Бiлейiн?– дедi. Қоштасып жатқан сияқты.
Iнiсiнiң көзiнен екi-үш тамшы жас ақты. Даусы да дiрiлдеп, жылағандай шықты.
– Қарыздары мен болармын, Бәке! Әл-шамамның жеткенiнше қойным менен мойнымда, өсiрермiн!
Құдайбердi бұған өзi тоқтау айтты:
– Жылама. Жыламашы!
Екеуi тағы да үнсiз ғана бiр-бiрiне қадалып, қарасып қалды. Аздан соң Құдайбердi бойын жиып, оңалды да Абайға бетiн берiп, қырынан жатты. Бiрақ қозғала бергенде тағы жөтелген. Абай оның көрпесiн иығына көтерiп қымтап қойды.
Құдайбердi ендi басқа сөзге ауысты да, екеуi жай ғана әңгiмелесiп кеттi.
– Әкеңнiң сенi неге шақырғанын бiлемiсiң, Абай?
– Жоқ, Бәке, әзiр бiлгем жоқ.
– Ендеше, бүгiн сайлаушы төре кептi. Әкем Жақып аулына түсiрiптi. Мына жаңа орын –"болыс" деген бар дейдi. Соған сенi сайламақ. Ұқтың ба? Не дейсiң бұған?
– Өзiңiз не дейсiз? Маған не ақыл айтар едiңiз?
– Менiң тiлiмдi алсаң., – деп Құдайбердi бiраз ойлады да, – болма! Ұлықтық қасиет емес екен. Көзiмiз жеттi ғой. Бектiк бұзады екен және түбiнен қайыр шықпайды, қарғыс шығады екен. Жас өмiрiңдi зая қылма!
Абай өз жауабын ойлаған да жоқ.
– Айтқаныңыздың бәрi шын, Бәке!
– Тiленiп жүрген көрiнедi ғой әкесiнен. Анау Тәкежан-ақ боп, қарқ босын!– деп, Құдайбердi тоқтай қалды.
Бұл кеште, ел жатқанша, Абай ағасының қасынан кеткен жоқ. Науқастың тiлегi бойынша домбыра алғызып, көп-көп күйлер тартып отырды. Ендi бағанағы балалар да келген. Абай ауруды ұйқтату үшiн сол балаларға айтқан боп, "Мың бiр түн хиқаясының" бiр тарауын да айтып бердi. Балалар бұның қасынан шықпай, ертегiсiн телмiре тыңдасты. Әрi домбырашы, әрi әңгiмешi ағаны үшеуi бiрдей жақсы көрiп, төсекке де бiрге жатты. Нұртаза мен Шұбар:
– Абай ағам қасына мен жатам!
– Жоқ, өзiм жатам!– десiп, таласып кеп, екi жағынан қойнына кiрдi. Көздерi ұйқыға барғанша, Абайды кезек тартып құшақтап жатысты.
Құдайбердінің сөзі рас. Құнанбай Абайды болыс сайламақ болатын. Сайлаушы төре келiп, кешелер Құнанбаймен көп сөйлескен болатын. Жаңа болыс туралы мұның айтқанынан шығатын емес. "Жаңа закон, жаңа сайлау болады" дегеннен берi, Құнанбай өзi ендi ұлық болудан тоқталмақ.
Бiр кезде Арғынның бiр дуан елiн басқаратын аға сұлтандық бар-ды. Оған Құнанбай қызығып барып, бастық болған. Содан келе, кiшiрейе түсiп, Тобықтының старшыны болды. Бiрақ, не десе де, түгел Тобықты "ашса алақанында, жұмса жұмырығында" болған.
Ендi мiне, ұлық қолы ұзарып келедi. Тұтас Тобықты да жоқ. Үш бөлiнетiн бопты. Мұның бiр бөлiгiне ұлық болу оншалық мұрат емес.
Қайта, болыс болмай сыртырақ отырса, бар Тобықтыға өз әмiрi молырақ жүрмек. Ол бiр.
Екiншiден, ел арасы бүгiн қиындап барады. Мынау Балағаздар сияқты тынышсыздық шықты. Онымен алысу керек. Бiрақ алыс пен тартыстың басы тағы өзi болса, баяғы араздық қайтадан қозданады. Өзiнiң тұстасы Бөжейлермен алысқаны бiр сәрi. Ендi болыс болдым деп Жiгiтектiң жас-желеңiмен, бала-шағасымен алысатын болса, ол бойға лайық емес.
Қайта оларға қолы батыл тиетiн жасты салу керек. Өз тұстасымен өздерi алыссын. Балалар болса ер жеттi. Билiктi соларға артып, ақылы мен әмiрiн өзi тыныш отырып жүргiзедi.
Үшiншi, Құнанбайдың жасы болса да жетпiске тақап қалды. Ендi ер жеткен баланың iшiнен өз орнына кiсi қамдайтын мезгiл жеттi. Осының бәрiн iштей ойлап, таразыға салып келiп, жаңа болыстыққа Абайды лайықтаған. Оның да бiр есебi бар.
Абай әке тәрбиесiнен сыртқары кеттi. Қайта бар мiнез, бар жүрiсi оны Құнанбайдың қасында отырған қатал сыншысы етiп барады. Соңғы жылдар, әсiресе, солай боп келедi. Әкесi Нұрғанымды тоқалдыққа алғалы, Абай тiптi қашықтап жүр. Ол жөнде Құнанбай iшiнен Ұлжанды айыптайтын. "Балаңды суық өсiрдiң" деп, биылғы жазда Ұлжанға кеп кiнә таққан.
Бiрақ алыс жүрсе де, сол Абайда ақыл мен қайрат, тiл мен тәлiмнiң мол екенiн әкесi танитын. Ендеше, мына тұста осындай шалғай кетiп бара жатқан баланы ұлықтықпен қайта тарту керек. Ел билеудiң салмағы жас басына түссе, Абай әкенiң шырғасына ерiксiз келедi. Егер әкенiң ойындай боп, бетi түзелсе, өзге жастың қолынан шала келетiн жұмыс Абайдың қолынан молынан келедi. Ол қайратына да Құнанбай сенетiн. Ендiгi байлаудың бәрi қат-қабат ойлардан туған.
Әкесi тұрып, шай iшiп болған кезде Абай келдi. Дастарқан жиылған, үй iшi жаңа сыпырылған, таза екен. Тәкежан Абайдан бұрын келiптi. Ұқыпты шәкiрттей боп анадай жерде жүгiнiп отыр. Құнанбай екi баласынан басқа кiсiнi үйден шығарды да,, сөзге кiрiстi.
Айтқан сөзiнiң бәрi де Абайға арналған сияқты. Өзiнiң қартайғанын айтты. Жақсы-жаман өмiрдi алыс-жұлыспен өткiзгенiн ескерттi. Кiм үшiн алысқан? Осы нәсiл, осы балалардың алдыңғы тiлеуi үшiн алысқан. Ендi мiне бұлар ер жеттi. Өз iстерiн өз қолына алатын мезгiл жеттi. Дос тапса да, жау тапса да, бұлар ендi өздерiнiң тұстасынан табады. Өз заманының тiлiн де бұлар сырт буын кәрiден оңай ұғынады. Алыстың тәсiлiн де тез табады. Сондайға кезектеп кiрiсетiн осы екеуi. Бiрақ бүгiн бiрi болса, ертең екiншiсi болар. Жол жүлдiге таласпасын. Әкенiң ұйғарғаны Абай. Соның болуын мақұл көредi.
Құнанбайдың көптен берi Абайға ұзақ сөз қатқаны осы.
Абай ойланған кiсi сияқтанып, аз үндемей отырып барып, ақырында тамағын қырынып алды да:
– Әке, сенгенiңiзге рақмет! Ендiгi мiндеттi бiзге артқаныңыз орынды. Арқа-басыңызды бұдан былайғы ауыртпалықтан босату керек. Тыныштық өмiр тiлейтiн кезiңiз болды. Жалғыз-ақ жаңағы сөзiңiз маған айтылса, мен өзiм болыстық, ұлықтықтан бас тартам. Мезiретiм емес. Әрi ағалық жолы бар, ебi де бар, ұсынған орныңызға мына Тәкежан лайық. Осы болсын!– дедi.
Абай осы соңғы сөздерiн айта берiп, Тәкежанға көз тастады. Молда пiшiн, мүләйiм боп отырса да, Тәкежан қып-қызыл боп қуанып кеттi. Жаназада, пiдияны мол атаған жерде жымыңдап кетiп, қыбылжып қалатын, мысық сопы хазiреттей көрiндi.
Құнанбай Абайға қайта-қайта қадалды. Болмайтын себебiн екi қайтара сұрады.
Абай бiр рет қысқа қайырып: "бола алмаймын" деген едi. Бiрақ әкесi екiншi рет салмақ салғанда, молырақ дәлел айтты. Халықты билеу үшiн адам өзi кәмелетке жету керек. Оған Абай өзiн әзiрмiн дей алмайды. Пiспеген адамның қолындағы билiк, жас баланың қолындағы ұстара пышақ есептi. Не өзi арандайды. Не өзгенi арандатады. Абай өзiн аямаса да, бұған ерiксiз күнi түсетiн халықты аяйды. Болмағанда, сондықтан болмайды. Халық керегiне жарайтын боп жете қалса және елге пайдасы тиерiне көзi жетсе, ол күнде әкесi ұйғармай-ақ өзi сұрануға уағда бередi. Әзiрше әке зорламасын... Деген сөздер.
Құнанбай бұл тұсқа келгенде шұғыл өзгерiп, тез тайқып шықты. Сол арада Тәкеженға бұйрық еттi. Ол баласы оп-оңай "құп" дедi.
Осыдан кейiн он бес күндей уақыт өткенде, Тәкежан болыстыққа нық бекiп, бетiн түзеп алды. Ақылшысы аз емес. Бiр жағынан Құнанбай болса, екiншi жақтан Майбасар, Жақыптар да өз сабақтарын Тәкежанның құлағына құйып жүрдi.
Жаңа болыс қалаға да барып қайтқан. Ол жерде Құнанбай сәлемi бойынша Тiнiбек бай жетекшiсi болды. Семей уезiнiң ұлығы Тiнiбекпен ашына, сыйлас екен.
Сондай iлiктер арқылы, Тәкежен алғаш барған жолының өзiнде де бiрталай iстiң басын қайырып келдi. Сайлаушы төреге Құнанбай ұғындырып жiберген жайлар бар-ды. Соның үлкенi Балағаз, Абылғазылар iсi болатын.
Ұлық болысымен, ең алдымен әмiрiн елге танытпақ болған Тәкежан, бар күшiн Балағаздарға салыпты. Қаладан Тәкежан қайтқан орайда, Семей уезiнiң жаңа пайда болған оязы, Шыңғыс iшiне бес кiсiлiк қарулы топ шығарыпты. Тәкежан өзi болыс болысымен бiр атшабарға Жұмағұлды алған. Екiншiсi жас жiгiт – Қарпық.
Солдаттарды бастап келген Жұмағұл ел құлақтанбасын деп, болыс кеңсесiне түн iшiнде әкелiптi. Тәкежан мен Майбасар осы түнде он шақты жiгiттi отрядқа қосып, Жiгiтек iшiне аттандырды.
Бұрын оқта-текте болмаса, Тобықты iшi қарулы жасауылды көп көрген жоқ-ты. Ауылдардың үстiнен көк темiрлi, көп аттылар өткенде, бала-шаға, кәрi-жас қатты түршiктi.
Қуғыншы отряд Балағаз бен Абылғазының тобына Шыңғыс тауының iшiнде оңай кездестi. Оқыс айқасып қалған. Ұзақ қуғын болды. Бiрақ қаладан көп шықпаған, ел жайын, жер жайын жақсы бiлмейтiн солдаттар бұл қуғында шорқақтық iстедi. Тау iшiнде шаба алмай, ерлерiнiң қасынан ұстап, бос өбектеп, кейiндей берген. Өздерi және оба атаулының барлығын құбыжық санайды. Ұзын дүрбiлерiн қайта-қайта суырып ап, тесiле қарап, күн ұзын тұрып алады. Қашқындардың қарасын таныған Төлепбердi, мына бөгелiстерге жаман күйетiн. "Осының, дәл бiр кеңiрдектей немесiн құртар ма едi? Сойылмен перейiн бе осы кеп!" деп, тiсiн қайрайды. Бiрақ амалы жоқ. Сүйтiп, отряд шабан болды.
Соны байқаған Балағаз, бiраздан соң атын тежеп, артын болжаған. Қуғынның алдында өктеп жүрген Ырғызбай жiгiттерi екен. Төлепбердi мен соның iнiсi Елеусiз және Жұмағұл көрiндi. Қашқын жiгiттер қолға түспейтiндерiн ұққан болатын.
Абылғазы мен Балағаз екеуi өз жолдастарын Шыңғыстың бiр тарлау өзегiне салып, жөнелтiп жiберiп, қастарына жалғыз Әдiлханды алып, бiр тұмсықтан тосып қалды.
Жау алыста деп еркiн шауып келе жатқан Төлепбердiлер үздiк-создық келе жатқан. Балағаз қуғыншының алдындағы Жұмағұл мен Елеусiздi iлгерi өткiзе берiп, тиiп кеп кеттi. Екi жiгiтке қарсы бұлар үшеу боп араласқан. Қайың сойыл, қара шоқпарлар екi-үш рет айқұш-ұйқыш тиiстi. Әрi мықты, әрi айлакер Балағаздар Жұмағұл мен Елеусiздi мегдетiп кеттi. Ес жиып, айғай салуға да мұрша бермедi. Балағаздың өзi мен Абылғазы ана екеуiнiң сойылдарын ұшырып-ұшырып жiберiп, бiр-бiр-ақ салып ұрып жықты.
Екеуiнiң астындағы аттарын да iлiп алып, тартып кеттi.
Қуғыншының алдын оп-оңай ұйпап алып кеткен жауларға отряд ендi беттей алмай қалды. Барлық топ ұйлығып тұрып-тұрып, сол арадан кейiн қайтты.
Бiрақ тек қайтпады. Қашқындар атшабардың басын жарып, атын алып кеткендiктен, қайта жүрген сапарда бұл отряд момын елдi шапты.
Жiгiтек iшiне келiп бейбiт отырған Қараша, Қаумен ауылдарының iрi қараларын қуып кеттi. Жалғыз бұл ауылдар емес, көршiлес Үркiмбай, Қарақандардан да мал алды. Әр үйдiң бiр-бiр бұт артарын, жапа-жалғыз сауындарын қуып кеттi. Бұндай iстер де бұл күнге шейiн болып көрген е мес-тi. Не көрсе, айыпкердiң өзi көретiн. "Қолы еткеннiң мойны көтередi" десетiн. Тәкежан жаңа сұмдық бастап, кемпiр-шал мен қызыл қарын жас баланың талшығына да шеңгел салды.
Кешке шейiн осы хабарды тегiс естiген Жiгiтек ауылдары үрпиiсiп қалды. "Заман не боп барады? Күн райы қалай бұзылды? Ит ашуын тырнадан алғаны ма " деп тiксiндi. Сыбайлас Көтiбақ, Бөкеншi де мынау қимылдарды ұнатпады. Әсiресе, батқаны – жазықсыз Қауменнiң жаза шеккенi. Бұның Балағаздан безiп шыққанын жұрттың бәрi есiткен. Ал Үркiмбай, Қарақандар болса, тiптi жазықсыз.
Кiмнен көрерiн, не деп көрерiн бiлмесе де, қалың ел: "тағы бiр бәле түйiлдi" деп, күңкiлдеп қалысты.
Болыстың кеңсесiн Тәкежан Мұсақұлға әкеп өз қыстауына құрған-ды. Айналасында тiлмаш, старшын, атшабарлармен бiрге, Майбасар, Жақып сияқты ақылшылары көп. Топыры мол. Бұл жиын Балағаздың қылығына кiжiне түсiп, Жiгiтек iшiне iстеп отырғандарын орынды сыбаға деп бiлдi.
Осыдан үш күн өткен соң отряд қайтып кеттi. Бұлар кешелер тағы шығып, iздеп көрсе де Балағаздарды кездестiре алмаған. Тегiнде жұртты сескендiрiп, қашқындардың жүрегiн шайлықтыру үшiн шығарылған отряд едi.
Жаңа ұлықтың қоқан-лоқысы iстелдi. Ендi қайтқанына болыс та қарсы болмаған. Оларды жөнелтiп жiберiп, қазiрде "пiргауар" жиып, қағаздарын мығымдап қалаға шағым жолдағалы жатыр.
Тәкежанның әскер әкелгенiнен Абай жиренген болатын. Қалың елдi өрекпiткен сотқар қылықтарын Жидебайға келушi жұрттан есiтiп, Абай атқа мiнген-дi.
Мұсақұлға келсе, Базаралы да сонда екен. Ол Абай көзiнше Тәкежанға салмақ салды.
– Алыссаң, тентек деп бiзбен алыс. Онсыз да титығына жетiп отырған момында нең бар? Қатын-баламызды аштан қырам демесең, алғаныңды қайтар! Жалғыз-жарым сауын мен тiрлiгi осы сен әкеткен азғана қарада тұр. Жайымызды ұқ, ағайын...– деп едi. Тәкежан оң сөйлеспей ашуға басты: "әлi түк көрген жоқсың. Балағаз, Абылғазыны ұстамай басылмаймын. Елге әрекет салып. Отырған мен емес. Солар!" деген.
Базаралы ыза болды.
– Ендеше, Балағаз ұсталғанша тамам елдi көгендеп тiзем десеңшi.
Тәкежан бұған қарсы дүрсе қоя бердi.
– Әлi сен қайдан ара ағайын боп шықтың? Өзiңдi би ететiн кiм осы? Балағаз үшiн айыпкер етпей, кепiл етпей отырғанымды неге ағайындық деп бiлмейсiң? Шынға келсең, мен айтайын, Балағаз тыйылмайтын болса, ендiгi отқа сен күйесiң. Құтылмайсың!
Бұл зiлiнен Базаралы қорыққан жоқ.
– Ой, жаратқан тәңiр, ақыл иесi болған естиярмен сөйлесiп отыр екем десем, жаңылыппын ғой. Сен де бiр атарман екесiң ғой. Бүйткенше, атшабарың Жұмағұлдан жауап алып, қайта беруiм екен ғой!- дедi де, тұрып кеттi.
Абай Тәкежанның терiстiгiн айтып, сөйлесiп көрмек едi. Ағасы:" араласпа, килiкпе " деп қатты серiптi. Осы кеңседе отырып, Абай бүгiн әзiрленiп жатқан қағаздарды байқады.
Барлық мөр, пiргауар, қол мен таңбалар Жiгiтек жiгiттерiнiң сорына әзiрленiп жатыр екен. Сол кеште Семей қаласына үкiлi почта жөнелдi. Оны да бiлдi.
Осы бiлгенiн Базаралыға айтып кеп:
– Бұл дүлейлер тағы бiр мол бәленi шақырып отыр ғой. Тағы да бiр Тоқпамбет, Мұсақұл шатағын көрмей тынбас! Тек ел жасымасын да, қорықпасын, Базеке! Ұшық-ұшық, әлi дауыл емес!– дедi.
Базаралы өзiнiң амалсыз келгенiн айтты. Малынан айрылған аш-арық осыған кеп салмақ салып, ең болмаса, барып арылып кел деген екен.
Абай Базаралыны тоқтатып қойып, Майбасар, Жақып, Тәкежан үшеуiн оңаша шығарып алды да, қатты ашу айтты:
– Еркекпен еркекше алысудан жеңiлесiң де, қатын-балаға батырсисың. Кеше өзi жұтап қап, өзi аштыққа ұшырағалы отырған елдiң аузындағы сусынын алып, не беттерiңмен отырсың? Осымен ең әуелi сот алдында басың кетпей ме? Тамам елдi дүр сiлкiнтiп отырсың. Осыныңнан қайтпай, аман отырып көршi, кәне?– деп, Тәкежанды қорқытып сөйледi. Сендердiң берген ақылың осы ма? Тым құрса, сендер ұялсаң неттi! Қайтартыңдар қазiр елдiң малын!– деп, Майбасарға бұйыра сөйледi.
Тәкежан Абайдың бұл бұйрығына iшiнен ыза болды. Бiрақ қарсыласуға бата алмады. Әкесiнiң әнеугүнi Абайға болыс бол деп, көп жабысқаны есiне түстi. Егер мына жолда Тәкежан терiс боп, Абайдiкi оң боп шықса - қатер көп. Құнанбай ұлықтықты бұдан алып Абайға берiп қоя ма, қайтедi? Тым құрса, әкенiң бетi анық болса екен. Ал әзiрше, ол жақтан хабар жоқ. Жiгiтекке iстегендi мақұлдай ма, жоқ па, мәлiм емес. Сол себептi Абайға жауап қатпады. Ойланған кiсi болды.
Қалайда Абай салмағы осал тиген жоқ. Майбасар мен Тәкежан болмаса да, Жақып ойға түстi. Бұл өзгелерге оңаша ақыл салғанда:
– Балағаз, Абылғазыны ұлыққа қуғызғалы отырмыз. Солардың қағазын мықтап бол да, Семейге тез жөнелт! Тентек деген азды қуайық! Шығара қуайық! Мына малды қайтарайық!– деген. Осымен Базаралы бұл жолға келген жұмысын тындырып, жазықсыз елдiң малдарын алып қайтты. Бiрақ Жiгiтек iшiне Тәкежаннан естiген қорлық сөздерiн айта келдi.
Балағаздардың үстiнен қатты қағаз кеткенiн де айтқан.
Базаралының өзiмен тiлдеспейтiн. Балағаздар осы күндерде Қарашаның аулына күндiз-түн кiсi жiберiп, хабар-ошар алып тұратын.
Арада үш күн өткенде, Шыңғыс iшiне бiр тосын хабар тарады. "Семейге Тәкежан болыс жөнелткен үкiлi почта таланыпты. Тобықты жерiнде емес Уақ, жерiнде, Мұқыр деген жардың тұсында ұшырапты. Ендi бәле молайды" деген лақаптар дүңк-дүңк шығады.
Тәкежанның Балағаздарды көрсеткен қалың қағаздары анық үкiлi почтамен жөнелтiлген. Ол почтасы үш салт атты. Екi қоржандары мен мойындағы былғары сөмкелерi қағазға толы. Тымақтарының маңдайларына үкiнiң бiр тал қанатын жапсырған Жұмағұл, Қарпық және бiр атшы жiгiт Мұсақұлдан шыға сала, шапқылай жөнелген. Жол бойынан лау мiнгенде, дегбiрсiзденiп: "үкiлi", "үкiлi почта" деп қолды-аяққа тұрмай, дiгiр салып. Мiнетiн.
Дәл осы шапқыншы бiр күн, бiр түн жүрiп, ендi соңғы түн iшiнде Семей түсемiз деп келе жатқанда, Мұқыр жырасына жеткен.
Сол уақытта қарсы алдарынан қара жолмен келе жатқан үш салт атты көрiнедi. Шауып келе жатқан атшабарларға аналар тұпа-тура келдi де, бiр-бiрден араларына сұғылды. Сүйттi де бiр сәтте Жұмағұлдарды жағадан сарт-сұрт ұстай алып, аттан жұлып-жұлып түсiрдi. Алысады деген ойда жоқ. Шапқыншылар бөгде жолаушы деп селқос келе жатқан. Және қатты талып шаршағандықтары да бар-ды. Ендi аттарынан қалай ұшып түскендерiн байқамай да қалған.
Үш жiгiттi үш-ақ жiгiт алды. Беттерiн қара шүберекпен таңып алған жаулар бiр ауыз үн қатқан жоқ. Почтаның бар қоржынын, бар сөмкесiн тартып алды да, жөнеп бердi.
Бұл қимылды iстеген Әдiлхан болатын. Өзi төртпақ келген айлакер, мықты Әдiлхан осы почтаны әдейi аңдығанды. Жұмағұлдың арттарынан қуып отырып, жаңа кешке, аналар Күшiкбайға түсiп, шайға аялдағанда, iлгерi өтiп кеткен. Қасындағы жолдастары Найманнан келген екi ер жiгiт. Үшеуi өз жұмыстарын оп-оңай жайлады да, Шыңғысқа қарай қайта тартты.
Закон жағынан қарағанда бұл iстiң арты жаман болатынын және қашқындар халiне пайдасы аз iс болатынын Әдiлхандар есептемеген.
Тәкежан шағым айдапты, почтасы бүгiн кеткелi жатыр дегендi өз аулына кеп ести сала, Әдiлхан ызаменен қайнап кетiп, қуа жөнелген. Тiптi арттағы Балағаз, Абылғазыға да ақыл салмаған.
Бiрақ, iстелер iс iстелiп қалды.
Шыңғыс сыртында Сыбан мен Тобықты жайлауының жапсарында жататын үш кедей аулы бар-ды. Балағаз бен Найман жiгiттерiнiң бiр мекенi сол. Бұл ауылдар осы күзде тегiс ашаршылыққа ұшырап, қақпан құрып, тышқан аулап, сорлап тұрған кезiнде Балағаздар айқасты.
Келдi де тоқтық әкелдi. Сауын сиырлар мен мiнер аттар да берген.
Осы ауылдың шеткi бiр үйiнде Балағаз, Абылғазылар жатқанда Әдiлхан жеттi.
Жiгiттер Әдiлханға мақтау айтып, өкiнбеске бекiндi. "Ендi болыс қалаға тағы шабады. Малтығып жүрiп, әнеугiдей отряд шығарады. Оған шейiн итiм жатсын ба? Үш-төрт күн ат тынықтырып, азық қамдап, сайланып алайық та, Найманға тартайық. Аз күнде қар да бекидi. Жаз шыққанша Найман iшiнен қайтпаймыз. Оған шектi жұмыс та ескiредi" десiп, байлау жасасты.
Бiрақ Құнанбай есебi бұлардан тақысырақ екен. Ол Тәкежанмен қоса Ырғызбайдың үлкендерiн жиған. Бұлар ғана емес, Байсал, Сүйiндiктердi де шақыртып алды.
– Асқан екен Балағаз! Жерге қақпай, тынбаспын! Ендi ара түсер кiм бар екен? Қолымнан алып көрсiншi! Сол қашқынның бәрiн де айдауда шiрiтем! Осыны iстемесем, Құнанбай болмай кетейiн!– деп, жаман қалшылдады.
Жиған жұртқа ақыл салған жоқ. Байлауын айтуға, баталасуға шақырыпты. Осы күнi, дәл сол жиынға көз қылып, Тәкежанға "қалаға шап дедi. Отряд әкел, қырғын көрсiн бұл тентек ел" деп бұйырған-ды.
Жұрт тарап кеттi. Барлық үлкендер Балағаз ойлағанды ойлап, қаладан ұлық пен отряд келетiнiн күттi. Бiрақ сыртқа осындай лақап шашып жiберiп, Құнанбай дәл осы түнде отыз кiсiлiк қол қамдады. Бұл түн Әдiлханның Балағаздарға жаңа жеткен түнi.
Отыз жiгiттiң қастарына бес-алты тазы қосып берiп, қаруларын iштерiне тыққызып, Құнанбай бiр-ақ сағат iшiнде Шыңғыстың сыртына қарай суыт жүргiзiп жiбердi. Балағаздың жатағын Тәкежандар бiлмесе де, Құнанбай үйде жатып бiлiп алған-ды.
Тек бұл уақытқа шейiн түк сезбеген кiсi боп жата беретiн.
Құнанбайдың сол жөнелткен жiгiттерi таң аппақ боп атып келе жатқанда, жан-жақтан саулап барып, үш қыстауды қоршап алды.
Балағыздың күзетке қойған жiгiтi иекартпадан тазы ертiп шығып жатқан аттылардың барлығын аңшылар екен деп ойлаған. Шыңғыс сыртында қар бекiгенше түлкi қуып жүретiн аңшылар бола берушi едi. Солар деп, селқос қалды.
Сүйтiп бұл күнге шейiн ерлiк пен жырындылыққа ешкiмнен осал соқпайтын Балағаз, қапыда оп-оңайдан тұзаққа iлiндi.
Қуғыншы қолдың басы Ызғұтты. Үлкен өткiр сапыны жалаңаштап ап, Балағаздар жатқан үйге бар жiгiтiмен бiр-ақ қаптады. Келсе, Балағаздың көзi ұйқыда жатыр екен. Бар жiгiтi тегiс бейқам. Жиыны он адам.
Ызғұтты сапының сыртымен бөксеге ұрып оятқанда, Балағаз басын төсектен жұлып алып:
– Қап, сорлы қылған тәңiр-ай, не қара басып едi?!– дедi.
Барлық сөзi осымен бiттi. Тегiс тұтқын болды.
Тысқа шығарып, он жiгiттi екi-екiден мiнгестiрiп жатты. Әр тұтқынға үш-төрт жiгiттен кептi.
Балағаздың желкесiне Ызғұттының өз сапысы үнемi төнумен болды.
Құнанбай қолы үрдiс жүрiп Шыңғысқа тартты. Он жiгiттiң iшiнен осы күн кешке жол бойында жалғыз Абылғазы ғана қашып құтылды.
Ол өзiнiң артындағы жiгiтпен күбiрлесiп, ақылдасып ап, кейiндей берген. Қасында қатарда келе жатқан Құнанбай жiгiт кешеден берi жүрiстен талып, қалғып келедi екен. Шоқпарын да қолына ұстамай, тақымына қыстырып қойыпты.
Жол бiр бұраң сайға, тастақ жерге жеткенде, Абылғазы жаңағы жiгiттiң шоқпарын бiр-ақ тартып алып, атынан жұлқып жiберiп, төңкере тастап, өз атының үстiнен анау босаған атқа жалғыз-ақ қарғыған.
Құлап түскен жiгiт, ендi есiн жиып, екiншi тұтқынның астындағы жаман шабдардың тiзгiнiнен ұстай алды да, айғай салды.
Бұл кезде Абылғазы аттың басын кейiн бұрып ап, ағыза жөнелген.
Алдыңғылар хабарланып, шуласып жүрiп, ақыл тапқанша, Абылғазы ұзап кеттi. Кеш қараңғылығы да қоюлап келе жатқан. Ызғұтты: бiреуiн қуамыз деп көбiнен айрылармыз деп, iлгерi тарта бердi. Жалғыз-ақ, ендi қолдың артына өзi түстi.
Барлық топты шоқтай қып иiрiп айдап отырып, Бөкеншi асуынан асырды. Қарашоқыдағы Құнанбай қыстауының тұсымен өтпекшi. Сол маңға жақындап келгенде, Төлепбердiнi Құнанбайға жөнелттi. Ұстап әкеле жатқан хабарды айтумен бiрге, Құнанбай қашқындарды көрем дей ме екен? Алатын жауабы бар ма екен? Соны сұратқан.
Құнанбай Төлепбердi хабарын есiттi де, қысқа ғана бұйрық бердi.
– Мұсақұлға апартыңдар. Тәкежан мен тiлмашқа айт, дәл осы бүгiнгi түннен қалдырмай, Семейге жөнелтсiн. Тегiс арбаға мiнгiзiп, күзетiн мықтап отырып, абақтыға апарып, бiр-ақ табыс етсiн. Айналсоқтап, жалтақтамасын! Сыбаға сол!– дедi.
Тәкежан Семейге кетпеген-дi. Кешегi жиында Құнанбай жұрт көзiнше оған бұйрық бергенмен, артынан: "өзiң барма, кiсi шаптыр" деген.
Кеңсесiне қашқындар келiсiмен Тәкежан асығыс қимылдады. Құнанбайдың айтқанын дәл орындап, осы түн iшiнде, барлық жiгiттердi Семейдiң абақтысына жөнелттi.
Сөйтiп, ел-жұрт Балағаздардың ұсталғаны туралы анық, толық хабар алып болғанша, тұтқындар ұзап кеттi.
Бұл күндерде Құнанбай мен жаңа болыстың мiнезi, – тырнағына тышқан iлiнген мысықтай. Гүрiлдеп, айбар шегiп, жота жүнi үрпиiп, түстерiнен от шашып тұрған. Сөйлесе, шеттерiнен қалшылдап сөйлейдi. Жазықсыз тепкi көрген, ыза шеккен кiсi болады. Екi-үш күннен берi айналаның барлығына:
– Почта талапты Әдiлхан!
– Не деген сұмдық! Неткен қастық!
– Аяспайтын жаулық қой! Қазынаның қағазын жойып, Тәкежан басы бәлеге iлiнсiн дегенi ғой!
– Шатаққа ұшырап, жоқ болсын дегенi! Мұндай сұмдықты көрген бар ма?– десiп, дабыл қағып жатты.
Бiрақ iшкi сырға, шынға келгенде, сол өрекпулер қаншалық бақырауық даңғаза болса, солғұрлым жалған болатын. Құйындатып, қара борандатып келгендегi, анық мақсат басқада жатыр. Бұл күнге шейiн қаншалық дауласып жүргенмен, бұл елдiң ортасында бiреуге-бiреу абақтыға салғызу, жер аударту, каторгаға айдату сияқты iстердi iстеп көрмеген.
Ертең ес жиғанда, барлық ағайынға сұмдық боп көрiнетiн iс осы екенiн Құнанбайлар таниды. Сол жат қылықтың бетiн бүркеу үшiн жаңағы жалған шуды басымдатып отыр.
Бұрын өз тұсында мұндайлық iстi iстемеген Құнанбай, Балағаздар қарсысына келгенде, басқа қырға мiндi. Өйткен себебi, Жiгiтектiң мына жастары бастаған iстiң түбiнен ол аса қатты сескенген.
Балағаздар iсiн Құнанбай өз iшiнде ұрлық деп бағалаған жоқ, тамырлы, түбiрлi наразылық, қарсылық деп бiлдi. Анада Базаралы айтып кеткен сөз бен Балағаздардың қылықтары астыртын астасып жатыр. Көпке тимей жеке жерлерге тиетiнi және, әсiресе, Ырғызбайдай оқшау топтарға соқтығатыны соны көрсеттi. Әлсiз бен көпке тимегендiктен, қалың ел арасында сүйсiнушiлер көбейiп барады.
Ашаршылық, жоқшылық қамауында отырған жұрт ендi осыған ден қойып кетсе, не болмақ? Мұндай ойларға байланған сайын, Құнанбай үрке беретiн. Балағаздарға барды салып, кәр төккен себептерi сондайдан туған. Ел жүрегiн шайлықтырам, түңiлтем дейдi. Бiр жағын жаза, бiр жағын кiнәға сүйеп отырып, үркiтiп тыям дейдi.
Бiрақ осы сырды Құнанбай өз ойында құпия сақтағанмен, ел iшiнде сезгендер де болды.
Көпшiлiк Балағаздарға iстелген қаттылықты қостаған да, ақтаған да жоқ. Айдатып, байлату сұмдық деп бiлген. Арада дел-салда қалған Байсал, Сүйiндiк сияқтылар бар. Бұлар өз малдары алынып, қаза көргендер. Сондықтан Балағаздардың тентектiгiн сол өз нысанасынан бағалады. Көпке де бой ұрмады. Болыстар iсiн iштерiнен ақтауға да бата алмады. Белге соққандай. Болатын.
Құнанбайдың бұл күндерде астыртын құлақ салып қатты баққаны Жiгiтек iшi, әсiресе Байдалы.
Қалың Жiгiтек айқын наразылыққа беттедi. Болыс тұтқындарды қалаға жөнелттi деген соң Байдалы да бетiн ашты. Өкiнiп, қатты қиналып отырып, ашу айтты:
– Ұялар, ойланар шағы жоқ екен ғой Құнанбайдың! Өз қолымен, ағайын ауқымымен жазаласа, ара түсер кiсi бар ма едi. Елге, жұртқа не дейдi? Қасқырша өз күшiгiн өзi жегенi ғой. Жiгiтектiң ендiгi жасына да жендет боп шықты ғой тағы!– деген.
Есiтсе есiтсiн деп айтты. Бiр емес. Бiрнеше рет айтқан. Құнанбай осы күйдi бiле сала, баспақ болды. Ендi алдыңғыдан да үлкен зәр жұмсап, сонымен баспақ.
– Жiгiтек ұрлыққа жерiк боп, ұрыға серiк болайын деген екен. Ендеше қашқындарға мүйiзi сырқырайтынның бәрi жаза шексiн!– деп, Тәкежанға жорға Жұмабайдан сәлем айтып жiбердi.
Тәкежан, Майбасарлар сол сәлемнен соң Жiгiтек iшiнен он жiгiт емес, отыз кiсi тiздi. Қараша, Қаумен, Үркiмбай, Қарақан бар. Анау жолда малдарын айдап қайтқанның бәрiн тiркептi.
Ол ғана емес. Бұл екеуi Базаралыны да көзеп бердi. Өзара ақылдасқанда Майбасар:
– Поштаның таланғанын ойлаймысың? Есiңе алшы! Пошта жүргiзiлетiн күнi Базаралы келiп, барды бiлiп кеткенi кәне! Сол жолы өз елiне бара сала, Әдiлханды аттандырған да сол. Көзбе-көз айтып кеткен қияс сөзi әлi есiмнен кеткен жоқ! Осы бәленiң тап ортасында жүрген Базаралының дәл өзi. Оның сырты момын, iшi қу!– деген.
Тәкежан өзiнiң де Базаралыдан әлденеше рет көрген тiзесiн еске алды.
Сөйлетпей, тапап кеткендей боп жүретiн омырауы бар. Балағаз айдалып кетсе, ертең артынан жоқшы боп шығып, бүлiк шығаратын да сол. Сондықтан Майбасарды құптап:
– Ақылыңыз көкейіме әбден қонады. Қадағанда нағыз қатты қадайтын сол! – деп, Базаралыны бiрге көрсеттi.
"Жiгiтектен отыз кiсi хатқа тiзiлiптi!" деген хабарды есiткенде, Байдалы өз аулына Базаралыны шақыртып алды. Екеуi оңаша отырып, көп сөйлестi. Байдалы көптен берi iшке жиып жүрген бiр ойын ашты.
– Бала күнiмнен берi қарай, ылғи ғана қапылықтан шеккен өкiнiштi бiлем. Құнанбайдың өртiне түскенде, ұдайы опық жеумен. Түспедiм бе? Бүгiн мiне тағы сол баяғы сорым ғой. Жаз бойы Құнанбай ұры атандырды деп, өзiмiз де Балағаздары ұры-қары санап, қоса қуып келмедiк пе? Бүгiн ойлап, болжасам, сорлылар ұрлық емес, өжеттiк бастап жүр екен ғой. Ежелгi бiр кеселге кекесiн көрсеткен екен. Аш-арықтың iшiнен бұларды қарғаған бiр жан көрдiң бе? Ұры демеймiн! Өктеп шыққан өз тәнiм, өз бауырым деймiн! Бүгiн соны Құнанбайдың мынау iсi бiржолата танытып отыр. Қаумен, Үркiмбайға шейiн көрсетiптi. Тағы кiм бар? Кiмдi аман қойды дейсiң? Елдiктен кеттiк пе? Тағы да кетiскенiмiз бе? Жоқ, жарым жолдан қайтара ма? Тәкежан, Майбасардың шалалығын өзi де қостай ма? Не дейдi? Жiгiтек сәлемi осы! Сен қазiр атқа мiн де, Құнанбайға барып кел. Тiлiң жетедi. Кеудеңдегi отың да жетедi. Iстегенiм iстеген дейтiн болса, аянба! Барды айтып кел!– дедi.
Байдалының бар мiнез, бар сөзiн мақұл көрiп, Базаралы атқа мiндi. Бiрақ әуелi Қарашоқыға бармай, Мұсақұлға қарай тартты. Өйткенi Жiгiтектен көрсетiлген отыз кiсiнiң кiм-кiм екенiн бұл жақ әлi бiлмейтiн. Жалғыз ғана Қаумен, Үркiмбайлар барын емiс естiген.
Жолшыбай Базаралы болыс кеңсесiне барам деген ниетiн өзгертiп, Жидебайға соқты.
Абай үйде екен. Кешелер, Тәкежан мен Майбасардың жаңа желiктерiн есiтiп:
– Жаман бақсының жын шақырғанындай тантырап, жұрт берекесiн кетiрдi-ау мыналар!– деп, көп қынжылған-ды.
Бүгiн Ерболды Мұсақұлға жiберген. Тiзiмде кiмдер барын бiлмек.
Базаралы жаңа келiп, өзi жүрген жайларын айтып отырғанда, Ербол қайтып келдi. Қап-қара боп түтiгiп, ренiшпен келдi. Бiрақ Абай жөн сұрағанда iркiлiп бөгелiп қалды. Базаралыдан қымсынады, көрiнiп тұр. Абай салмақ салып:
– Есiткен-бiлгенiңнiң бәрiн айт, несiн iркесiң?– деген. Содан соң ғана шешiлiп:
– Мына Тәкежан, Майбасар ма! Құртар бұл елдi, өртемей тынбас, – деп алып, тiзiмде бар кiсiлердi санай бастады. Ұрлыққа, ұрыға өмiр бойы шиыры қосылып көрмеген. Талай кәрiлер мен жастар бар екен.
Абайға бәрiнен сұмдық көрiнгенi Базаралы жайы.
– Не дейдi?! Не көкiдi мынау әңгi соқырлар?– деп, қатты ашуланды.
Базаралының өз жайын есiтiп отырғаны осы болатын. Кейiс, ренiштен түк белгi берген жоқ. Қайта сақ-сақ күлдi. Абай мен Ербол таңқалып, мұның түсiне қарасқанда, көкшiл тартып сұрланған ыза көрдi.
– Бiр өкiнiштi Байдалыдан есiтiп ем бүгiн. Ендiгi өкiнiш өзiме кептi. Тобынан жырылып жалғыз жорытқан көк қасқырдай менiкi не әуре десеңшi? Тәкежандар ұры атандырмасын деп, бұққан боппын. Балағаздар ұры емес... Бұзық емес едi, Абай. Бар қылықтарын есiтiп бiлiп жүрсiңдер. Жұртқа мәлiм сүмелек ұры ма едi солар? Айтыңдаршы...– деп, Абайға қарады.
– Ұры емес.
– Бұзық емес. Айтқаның рас!– деп, Абай мен Ербол қатар қостады.
– Ендеше солардың тобында болмай, кеткенде бiрге кетпей, мен не сандалып жүрдiм...– деп, Базаралы тоқырап қалды.
Ерболдың да өз өкiнiшi бар. Бүгiн Тәкежандардың түрiн көрiп, жол бойы осыны ойлап келген.
– Әттең, Абай-ай, кеше әкең болыс бол дегенде болмаймын деп, бас тартқаныңды қайтейiн?! Тым құрыса, елге жаның ашыр едi. Мынандай сұмдық iстетпес едiң ғой. Не көрiп, не болып отырмыз ендi, мiне? Үйде отырып, ұялғаннан жерге кiресiң. Қолдан келген жақсылығың со ма? Айтпай қайтiп шыдайсың?– дедi. Базаралы Ербол сөзiн дұрыс көрген.
– Онысы рас. Тым құрыса, адалыма ара түсер едiң ғой!– дедi.
Абай үндеген жоқ. Болыс болмағанына өкiнейiн деген жоқты. Бiрақ өз басын әке салмағынан құтқарам деп, Тәкежанға қарсы болмағанына өкiндi.
Бiр шешеден туған бауыр деп аталса да, қазiрде Тәкежан соншалық суық, жаттай көрiнедi. Бұдан бұрын да талай кездестi. Басқан сайын ұғысу емес, аралары алыстап барады. Әлi де алдағы күнде көп шайқасатын қас-қайрат сол сияқты сезiлдi. Соның басы осы болар ма? Бұдан былай бұйығып отыра алмайды. Базаралыны аяйды. Оның айналасындағы жазықсыздарды аяйды. Сол аяғаны шын болса, бел шешiп араласып, тартысып көредi. Қазiр де iштей байлаған байлауы осы. Базаралының сөзiнен соң аз үндемей отырды да:
– Базеке, адалыңа ара түспесем, азамат болам ба? Тәкежанның күшi елде емес, қалада екен ғой. Ендеше алдағы күндi сол қалада сынайық. Мен ертең Семейге жүрем! Осы iстерiн аяқтағанша жоқшының бiрi мен боламын!– дедi.
Базаралы Абайға ырза боп, шын сүйсiне қарады.
Бұл ауылдан iздегенiн алған сияқты боп, көңiлденiп кеттi. Қолма-қол жүрмек болды. Асқа қара дегенге қарамады. Тез аттанды да Қарашоқыға тартты.
Ел орынға отыра Құнанбай аулына келген-дi. Нұрғаным үйлерi қонақсыз оңаша екен. Бiрақ Құнанбай Базаралы келдi деген хабарды естiгенде, өз үстiне кiргiзген жоқ.
– Анау қарсы үйде болсын, ас-суын сонда берiңдер!– деген.
Қонақ үйде жалғыз отырып, қызметшi қатынның қолынан шай iштi де, Базаралы Құнанбайдың өз үйiне кiрiп келдi. Сыртқы киiмi жоқ. Бешпентшең, жалаңбас келген.
Нұрғаным ертекшi едi. Құнанбай жас тоқалына ертек айтқызып, аяғын сипатып отыр екен. Жiгiт сәлемiн салқын алды.
Бiрақ Базаралы бұл келiсiнде Құнанбайдың қабағын бағайын деп келген жоқ. Отыра сала, сөзiне кiрiстi. Түсiнде қымсыну жоқ. Ағы – ақ, қызылы – қызыл боп, жайнап отыр. Ызасы мен адалдығы бұны жанып салғандай. Жарқыраған жүзiне жатық шыққан сөзi де сай.
Нұрғаным бұның жүзiне қадала қарап отырып, бiр ағарып, бiр қызарды. Базаралының әуелгi айтқаны Тәкежан қылығы туралы. "Елдiң жазықсыз кәрiсiн, жетпеген жасын қосақтап тiзiп, сорлатқалы жатыр. Құнанбайды кәртайды, естiмейдi дей ме, болмаса тұғырдан тайды, әмiр құдiретi жүрмейдi дей ме? Осындай әкенiң көзi тiрiсiнде, сол Тәкежан, Майбасардың соншалық iске батылы қайтып барады?" деп, сұрау салды.
Құнанбай жауаптасуға сараң. Тек қана "Тәкежанға бардың ба, өзiмен сөйлестiң бе?" деген.
Базаралы оған бармағанын, бiрақ барлық жайға қанып ап, ең алдымен осында келгенiн айтты. Тiзiмдегi адамдарды санады. Байдалының айт дегенiн жеткiздi. "Тәкежан өз бауырын өзi жейтiн бөрi" болғалы отыр. Кеткеннiң бәрi өлiмге кетедi. Бұл ағайыннан құтылатынына Тәкежанның көңiлi сенсiн. Тiптi, жандарына кебiндерiн де бөктерiп жiберсiн. Мұнда аш-арық боп қалатын панасыз бала-шағаның көрiн де қазсын. Бiрақ осындай аямастық жаулықтың орайы болар деп ойлай ма, сiрә, жоқ па?" деп, бiр тоқтады.
Құнанбай барлық сөз аңғарын ұқты да, жақтырмады. "Күш айтқалы кепсiң ғой! Күш дегендi кiсi тiлмен танытпайды. Көргенiң Тәкежан екен, бар да сонымен сынас!" деген.
Айтыс қысқарған сияқты. Базаралы ең соңғы түбiрлi сөзiн айтты да, жұмысын бiтiрдi. Ол сөзi кесесу болатын. "Тәкежан дегенiне жетсiн., аямасын! Тегiнде ниет те бiр, iстеген iс те бiр. Жалғыз-ақ аямас қастыққа орай, айықпас өштiк болады. Болғанда, айыпкер Жiгiтек болмайды. Атадан нәсiлге кетер жаулық осы арадан басталды". Обал-сауабы кiмнiң мойнында екенi көрiндi. Айтып, арылып шықпағы осы ғана. Өз жанынан айтпайды. Үйелмендi ел Жiгiтек бар. Сол айтқызып отыр. Осыны Құнанбайға жеткiзiп кетуге ғана келiптi. Бiлдiргенi осы.
Құнанбай тыңдап болды да:
– Жарайды, айтам деп әкелгенiң екен. Бiрталай жерге жеткiзiп айттың. Ендi осымен тоқталайық!– дедi.
Базаралы шығып кеттi, Құнанбай жалғыз көзiн жұмды да, қабағын түйiп, ойланып қалды. Әйелiне қазiргi түсi қыраулы қыстай, жат сезiлдi. Барлық жүзiнде жойылмас таңбадай боп, кәрiлiк табы айқындап тұр.
Нұрғанымның жақсы ертегiсiн қайталатқан жоқ. Сипатып отырған аяғын да жиып алды. Өзге Тобықтыға бермеген еркiндiк берiп едi Базаралыға. Қазiр содан қатты тiзе көрiп қалған сияқты. Жас жiгiт, адалдық ақтығымен өктеп тұр. Шындап ойласа, Тәкежандардың шектен асып жатқан iстерi бар.
– Өзгелер бiр төбе, Базаралы бiр төбе емес пе едi? Аянышты бiлсе, неттi шiркiндер?– деп, күрсiнiп қалды.
Жiгiтке арналған ашудың бiр ұшығы өзiнде жатқаны рас. Бiрақ Базаралы сияқты адамдарды атап берген Құнанбай жоқ болатын. Қазiр мына жiгiттiң өз басын қимағандықтан, бiр сәтке қынжылып қалып едi. Артынан қайтадан қатайып кеттi. Жаңағы Базаралы Жiгiтектiң тобынан келдi. Сол топтың ашуы мен кегiн ұстанып қапты. Ол жер осал емес.
Құнанбай осымен екi ұдай боп отыр. Астан кейiн Базаралы үйге жалғыз жатты. Екi-үш күннен бергi ашуы Құнанбайға айтқан сөздермен бiраз жеңiлейген сияқты. Алдыңғы күнде ызаға толы, ұйқысыз түндер болатын. Сонымен, төсекке бас тиiсiмен ұйықтап кеттi.
Қай мезгiл екенi белгiсiз. Бiрақ қап-қараңғы үйдiң iшiнде бiр кезде сескенiп оянды. Байқаса, дәл қасына бiреу кептi.
– Ой, бұ кiм?– деп едi.
– Сескенбе, менмiн – деген үн есiттi. Нұрғанымның үнi екен.
– Бәтiр-ау, мынау жынды неғып жүр?!– деп, Базаралы басын көтерiп алды. Нұрғаным сасқан жоқ. Салмақпен ақырын ғана күлiп қойып:
– Тоқта, саған менiң көңiлiм сен жоғыңда қосылған. Мырзаның өз тiлi қосқан!– дедi де, Базаралыны қатты құшақтап кеп, сүйiп алды.
Жiгiт те бұдан әрi үн қатқан жоқ. Екеуi өзгеше бiр ыстық жалынмен үш қайтара сүйiстi. Содан кейiн Нұрғаным тез тұрып кетуге айналып едi, Базаралы қия алмай, бiрге түрегеп:
– Жаным-ай, жай тұрған жүрегiмдi астан-кестен еттiң ғой. Ендi несiне кетесiң?– деп, тағы құшақтады. Бiрақ Нұрғаным ендi бұдан тартынып, босаңқырап алып:
– Қайда жүрсең, аман жүр! Жаным да, тiлегiм де бiр сендiк Базекем!– деп, тағы бiр рет асығыс сүйдi де, жалт берiп жүрiп кеттi. Келгенi мен кеткенiнiң арасы бiр ғана сәт. Жалғыз-ақ сол сәттiң iшiнде Базарылыға бар дүние төңкерiлiп түскендей көрiндi. Нұрғаным да кеудесiне сыймастай қуаныш әкеттi. Ол қуанышы – өмiрiнде ең алғаш татқан әйелдiк махаббаттың қуанышы болатын.
Құнанбай әнеугүнi Базаралының сымбатын мақтап, туысына сүйсiнген едi. Бүгiн кешке, дұшпан көзi болса да, бұндайлық азаматқа аяныш керектiгiн айтты. Осы екi кездiң екеуiнде де қырқылжың қарт өз аяғының қаншалық шалыс басылғанын, қалайша жаңсақ кеткенiн сезген жоқ едi.

5
Абай мен Ербол қалаға кеп жатқалы бiрталай күн өттi. Құнанбай балалары қалаға келсе, Тiнiбек байдың үйiнде жатушы едi. Семейге Абайдан бұрын келген Тәкежан сол құданың үйiне түскен екен. Қасында Майбасар мен тiлмаш, атшабарлары бар. Қоршап жүрген топыры көп. Соны көрiп Абай мен Ербол Семей қаласының өзi iшiнен пәтер алды. Орталық тұста Кәрiм дейтiн момындау саудагер бар едi. Балалары жоқ, ерлi-қатынды екi бас. Үш бөлмесi бар екен. Сол үйге түстi.
Қала арасы салт аттыға соншалық қолайлы емес. Бұрын баларақ кезiнде қалада өскен Абай, сол қаланың ыңғайына икем, салт атты қойды да, шана жегiп жүретiн болды.
Қазiр Ербол мiнiп келген семiз көк атқа кәшаба шана жегiп, екi жiгiт қатар отырып, сар желдiрiп. Келедi. Күн ашық болғанмен, шытқыл аяз екен. Көше бойының шыныланып қалған қалың қары, көк аттың тағасы тиген сайын сықырлай түсiп, кiрш-кiрш етедi. Бұлар Семей қаласының даңқты адвокаты Ақбас Андрейдiкiне келедi. Алғаш келе жатқаны осы.
Жiгiтек адамдарының iсiне Абай Семейге келiсiмен белсене кiрiстi. Бұл уақытта қала толған Тобықты. Әсiресе, қуғын көрген Жiгiтек пен қуғын салушы болыстар жағы қаптап жүр. Болыстар бұрын көрсетiлген отыз кiсiнiң жайындағы сөздерiн "расқа шығарамыз, барарына барғызамыз" деп, сотқа да, ояз бен "жандаралға" да қағаз тоғытып жүр екен.
Жiгiтек кiсiлерiнiң әзiргi бастығы Бөжейдiң баласы – Әдiл. Бiрақ оның өзi де, ақылшылары да кеңсе тәртiбi мен қағаз тартысын бiлмейдi. Ерте келсе де, жөн таба алмапты. Абай ең алдымен солардың iсiн түзу беттеттi. Ұстауда жатқан Балағаз, Әдiлхандардың қатын-баласы атынан арыздар жолдады. Болыс қағаздары баратын жерлердiң бәрiне ендi жарыса түскен қарсы сөздер бар.
Тәкежан да есiк-тесiктi көп бiлмейдi. Онысы Абайға мәлiм. Бiрақ оған кiрiс-шығысты оңайлататын кiсi Тiнiбек. Абай жақын арада сол Тiнiбекке кiсi салып:
– Тәкежан Құнанбай баласы болса, менiң де жөнiм сол. Бiздiң болыс осы жолы абырой алатын, жақсы ат табатын iспен келiп отырған жоқ. Өзiн де әкесiн де жаман атқа ұшыратып, қарғыс алатын iске басты. Тiнiбек орынды кезде болысқан. Бiрақ дәл бұл жолы жалған намыс дегендi айтып, ағайынның обалына қалғалы отырған Тәкежанға болыспасын! Шын достық ойласа, қайта тыюға себепшi болсын!– деген.
Мұнысы Тәкежан жағын әлсiретем деген iс. Тiнiбек Абайға өзi кеп сөйлесiп, бiраз iркiлiп қалды.
Осымен қатар Абай iстеткен бiр жұмыс: адвокат жалдау. Облыстың үлкен адвокаты Ақбас, қазiрде Балағаздардың iсiн алып, жоқтаушылардан арыздар жиып, соны өзi өңдеп жазып, тиiстi жерлерге беттетiп жатқан.
Абай мен Ербол Ертiс жағасындағы жалғыз қабат тас үйдiң терезесiнiң алдына келiп тоқтады да iшке кiрдi.
Ақбасты бұлардың алғаш көргенi осы. Бет ажарында оншалық кәрiлiк белгiсi болмаса да, шашы аппақ сақал-мұрты бурыл кiсi екен. Бойы зор, бас бiтiмi iрi келген, келбеттi. Түсi ойлы кiсiдей салқын. Көзiлдiрiк арқылы көрiнген мөлдiр көк көздерi салмақты сабырымен. Барлай қарайды.
Бұл үйде Ақбастан басқа, қара мұрт, таңқы мұрын тiлмаш отыр екен. Абаймен уақыт байласып, әдейi кеп тосып отырған. Ол мiнезi жеңiл, бiлiмге шолақ адам. Бiрақ облыс сотының тiлмашы осы. Бiр тәуiрi, орысшаға жүйрiк деседi.
Абай Ақбаспен амандасып отыра берiп, үлкен бөлменiң iшiндегi кiтаптарға қарады. Мол үйдiң төрт қабырғасы бiрдей иiн сүйесiп тұрған көрiктi кiтаптар. Барлық әңгiме бойында Абай осы көрiнiстен көз ала алмай, қайта-қайта айналып қарап отыр. Бiр үйден, бiр кiсiнiң қасынан мұншалық көп кiтап көргенi осы.
Ақбасқа Абай арыз ұсынды. Ерболмен екеуi қол қойып, Жiгiтек кiсiлерiн ақтаған екен. Бұлардың, әсiресе, арашалайтыны – Базаралы, Қаумен, Үркiмбай сияқты жандар.
Тiлмаш арыз жайын айтып болған соң, Ақбас Абайдың ата-жөнiн сұрады. Жас жiгiт өзiн Құнанбаевпын дегенде, адвокат жалт қарап, таңданыңқырады да, алдыңғы арыздарды қолына алып, бiрдеменi iздей бастады.
Оны таңдандырған нәрсе, болыс пен бұл жiгiттiң ортақ фамилиясы. Осы жөнiн айыра сұрап кеп, Абайдың Тәкежан болыспен туысқан екенiн бiлгенде, адвокат, әсiресе, таңырқай түстi.
– Сенiң туысқаның бұларды қуып отырса, сен кеп ақтайсың да қорғайсың! Бұл қалай?– дедi.
Абай тiлмаштан ұғынды да:
– Рас, болыс менiң бiрге туған ағам. Сондай жақын кiсi болғандықтан қасында отырып, жаман iстерiн анық көрiп, толық таныдым. Жұртқа iстеген әдiлетсiз зорлық, қиянатын көрген соң, үндемей отыруға шыдамадым. Адамшылық қарызы осы деп, әдейi өзiм тiленiп келдiм. Ұлық та емеспiн, ақы алған қуғыншы да емеспiн. Жауапкер Қауменовпен бiрде-бiр iлiк жалғасым да жоқ. Мына жолдасым Ербол да солай. Екеумiз тура көлденең, бөгде кiсiнiң куәлiгiн айтпаққа келдiк. Арызымыз соның жайы. Егер ұлықтар, соттар барлық iстiң хақиқатын бiлем десе, осы бiз сияқты көлденең, қалыс ағайыннан шындықты сұрау қажет деп бiлемiз. Бiздiң арызымызда осы жайды анықтап, дәлелдеп жазуыңызды өтiнемiз!– дедi.
Бүгiнгi шаруаның үлкенi осы. Абай сөздерiн Ақбас жақсы ұғынды.
Ұғынды да Абайдың жүзiне ырза боп қарады. Адамшылық дейдi, қарыз дейдi. Көпшелi, жабайы халықтың адамы болса да, мұның аузында үлкен сөздер бар.
Ақбас бiлiмдi, тiс қаққан адам болғанмен, қазақ арасына жаңада келген. Бұл халықты бiлмейтiн. Өзi бiр кезде Петербор тұрғыны болатын. Сол жақта, жасырақ кезiнде, патшалық өктемдiгiне наразы болған қауымдарға азырақ араласқан. Сондайдың салдарынан, Петерборда тұра алмайтын боп, жылжып кеттi. Бертiн заманда алғашқы қауымынан да ажырап, жалғыз қалды.
Содан кейiн шетiрек жерлерде адвокаттығын қайта жүргiзуге рұқсат алып, тыныш тiршiлiкке көшкен. Көп уақыт Едiл бойында, Орал тауларында жүрiп, соңғы екi-үш жылдың iшiнде Сiбiрге орналасқан. Өзi ғылымға бейiм, оқымысты адам болғандықтан, Ақбас ендi қазақ сияқты елдiң әдет-ғұрпын, заң-дәстүрiн жиыстырып, тексерсем деп жүретiн. Шен дәрежесi үлкен болмаса да, бұл шаhардың бiлiктi, басты адамы осы.
Жаңағы арыз жөнiнен Ақбас берген бiрнеше сұрауларға жауап айтып болды да, Абай тағы кiтаптарға қадалды. Қайран боп, сүйсiнiп отырып:
– Шiркiн, жасау мен жиhаз асылы мынау екен ғой. Жарастық қандай, қасиет қандай!- дедi.
Тiлмаш Ақбасқа Абай сөздерiн аударып бердi.
Осы уақытта Абайдың көзi жақын жердегi жақсы мұқабалы бiр топ кiтапқа түстi.
– Мынау закон кiтабы ма екен? Не жайдағы кiтаптар екен, ә?– деп, ойлана сөйледi. Ол кiтаптар Пушкиннiң томдары едi.
Ақбас әуелде ұғындырмақ боп:" ол закон емес, поәт жазған сөздер..." деп келдi де, артынан қолын сiлкiп:
– Сен бiлмейсiн... оны бiлу қиын!– дедi.
Өз ойынша:"Поәт, "киргиз" сияқты елде жоқ болар, сондықтан ондай ұғым да жоқ болар!" деп, сөздi қысқа қайырған.
Абай тiлмаштан бiлмек болды. Ол "поәт" деген сөздiң қазақша не екенiн ойлап көрмеген екен.
– Әншi. Әншi кiтабы...– деп Ақбас сияқты қысқа қайырды.
Абай әншi деген сөзге тоқтай алмай:
– Қалай дейсiз? Әншi дейсiз бе?– деп, түсiне алмады. Тiлмаш Абайды керексiз сөзден тоқтатпақ болып:
– Сен бiлмейсiң, ұқпайсың деп айтады мына кiсi дедi.
Абай намыстанып қалып, мысқылдай күлдi.
– Япырм-ай, бұл кiсi болса, бiлiмдi адам. Бiз де бiр жұрттың сөз ұғарлық басы бар жастарымыз деймiз. Адамға адамды жанастыратын тiл-ау! Сол болмағандықтан бiрiмiзге бiрiмiз оп-оңай ұғындырарлық жайларды қиын асудай көрiп отырғанымызды қарашы! Қазiрде екi адамзат емес, екi мақлұқ тәрiздiмiз. Мұжықтың мәстегi мен сахраның түйесi кездескендей ме, қалай?- дедi.
Ербол күлiп жiбердi. Абай сөзiн Ақбастың бiлгiсi келдi. Тiлмашқа Абайдың өзi де: "осы сөзiмдi жеткiзшi" деген.
Ақбас Абайдың сөзiн түгел естiп болды да, күлiп жiбердi.
– Рас, бұл дұрыс айтады! Мәстек түйеден үркедi. Түйе де оған жоламайды. Бiздiң хал солай екенi рас!– деп, тағы күлдi де, – жалғыз-ақ сен екеумiз ғана сондай емеспiз. Қазiр Россия патшалығындағы закон-тәртiп пен қырғыз сахрасының арасындағы барлық тұтас халдiң өзi сондай. Сен жақсы айттың!– дедi.
Осыдан кейiн Ақбас пен Абайдың кездесулерi көп болды.
Өйткенi қырдың аласыпыраны молайып кетiптi. Жiгiтектен көрсетiлген отыз кiсiнiң тағы бiрнешеуi ұсталып кеп, абақтыға түсiптi. Базаралы, Қараша болса, қашып жүр деседi.
Елдегi әрекет асқындап кеткен соң Байдалы да қалаға келген. Әр жерге түртiнiп жүрiп кеп, бiр күнi Абайға шынын айтты.
– Қарағым Абай-ай, көшеде жүрсек атымыз үркiп, қаласына сыймайды. Үйiне беттесек, есiгiнен тон-күпiмiз сыймайды. Жалтыраған тақтайынан көн етiгiмiздiң табаны тайғанайды. Адамына тiлдесейiк десек, саңырау мен мылқаудай боп, ымдасудан әрi бара алмаймыз. Бұл қыр сорлыға қала деген қамау екен ғой. Жалтыр мұзға айдап салған кәрi түйедей, мүгедек боп жүргенiмiз мiнеки...– деген.
Отырған жұрт күлiп тыңдады. Бiрақ Байдалы күлдiрiп айтса да, күйiгiн айтқан. Абай осыдан соң Жiгiтек тобын өзi бастап, өзi басқарып жүрдi.
Ендi бар жаңалықты Ақбаспен ақыл қосып, тауып жүр.
Тәкежандар тың адамдарды тоғытып, жатқанмен, iстiң бетi адвокат кiрiскелi дұрыстыққа қарай ойыса бастады.
Жақында адвокатқа Абай шешiп берген бiр түйiн үлкен құрал боп, барлық жұмыстың бетiн өзгертiп келедi.
Ұзақ әңгiменiң бiрiнде Абай Ақбасқа Балағаздардың iсi ұрлық емес, шабынды емес деп, көп дәлел айтқан. Жерiнен айырылған, малынан ажыраған, жұтқа ұшыраған аш-арық халықты айтты. Жұттың көпшiлiкке нелiктен ауыр болып, аз ғана топқа нелiктен жеңiл өткенiн бiлдiрдi.
Балағаздардың мал алғанда, кедейден, көптен алмай, жуаннан мықтыдан алғанын және қолдарына түскендi кедейлерге, аштарға берiп отырғанын жеткiздi. Әңгiме осыған келгенде, Ақбас үлкен ойға кеттi.
Көп елдердiң тарихынан, кiтаптарынан хабары зор бiлiмпаз адам, бұрынғы замандардың әңгiмелерiн есiне алды. Европа ескiлiгiнен Робингуд, Карлмоор, Жакерия, орыс әңгiмесiнен Владимир Дубровский, Сохатый... Баршасы да ойына түстi.
Осы әңгiме болған күнi Абайды түн ортасына шейiн жiбермей, мейлiнше сөйлеттi. Ендiгi ақылды да басқаша айтты.
Сонымен абақтыда отырған Балағаз, Әдiлхандар жауабы да жаңа арнаға түстi. Артынан қуған қатын-бала да арыздарын бiр сағаға сарқатын болды. Сүйтiп аз күн iшiнде Қаумен, Үркiмбай, Базаралы, Қарақан сияқты айқын жаламен тiзiлген адамдар ақталып қалды.
Жiгiтек сүйiншi тiлеп, кiсi шаптырып жатты.
Тәкежан осы хабарды бiлiсiмен, Абайға кiсi салып: "Тыйылсын, бұл қай қастығы!?" деп, ашу айтқан екен. Абай:
– Бiз ата-ананың алдында туысқан болысуға жарасақ, со да жетер. Мынадай ажал аузына, қыл көпiрдiң үстiне ел-жұртты өзi айдап келген соң, менен жөн сұрамасын!-деген.
Осы жауабын келтiрiп, тағы да көп шағым айтып, Тәкежан Құнанбайға кiсi шаптырып едi. Әкесi Абайға: "тез қайтсын! Болыс болмаймын деген өзi болатын. Ендi Тәкежанды ақсатпасын! Аяғын тартсын!" деп сәлем айтыпты.
Бiрақ бұл сәлем Абайдың барлық iстi аяқтап қалған кезiнде келдi. Тоқтата алған жоқ.
Уезд бен облыстың ұлықтары Ақбасқа барлық жұмысты ұттырмады. Өз қолдарымен iс қылмаған бiр топты босатқанмен, Балағаздар жағын, Әдiлхан iсiн қатты ұстап қалды. "Ашаршылық, жоқшылықтан туған амалсыз қимыл" деген сайын, қатая бердi.
Ресей iшiндегi көп жерден шығып жатқан крестьян қарсылығы ояз бен жандаралдың көз алдына елестеген. Бiр ойдан, бұндай iске барынша қатты жаза қолданбақ та болған: патшалықтың зәрлi законы ондай жерге барынша қадалмаққа керек.
Тек қана өздерiне сыры мәлiм емес сахра уақиғасы болғандықтан және iздеушi жұрт көбейiп кеткендiктен барып, батыл қимылдай алмады. Тайсала соқты. Бiрақ соның өзiнде де отыз кiсiнiң iшiнен он шақты адамға жаза бердi. Басында ол жаза да сұмдық болатын. Балағаз, Әдiлхандар өмiрлiк каторғаға бұйырылады деп едi.
Ақбас пен Абайлар барды салып жүрiп, көп жеңiлдiк тапты. Балағаздар каторғаға бармайды. Үркiтке жер аударылатын болды.
Қалада жатқан барлық ағайын ендi Балағаздармен қоштасқан уақытта жылап айрылысты. Бiрақ көрiспеймiз деген жоқ. "Аз жылдар өткен соң, ел iшiне ораласыңдар, келесiңдер"– деп, алдағы күнге үмiт артып ұзатты.
Абай ендi елге қайтпақ едi. Соңғы рет Ақбаспен көрiскелi келгенде, қарт адвокат Абайға ақыл айтты:
– Сен жас болсаң да ақылды адамсың. Халқыңа жаның ашиды екен. Оның зор қасиет. Бiрақ сол елiң мен өзiңнiң қамыңды шын ойласаң, бiлiм жарығына ұмтыл! Оқу iзде!– дедi.
Бұл сөздер Абайдың өз арманының дәл үстiнен түскен сөздер.
– Оқуға жаным құмар. Бiрақ қайтiп оқимын? Школға түсуге ұлғайып кеттiм. Басқа оқудың жолы бар ма? Ақыл айтыңызшы!- деген.
Адвокат көп мәслихат бердi. Ең әуелi үлкейгендiк бөгет емес екенiн айтты. Жасы қырыққа келiп те бiлiм iздеп, өз-өзiнен iзденiп, ғалым болып шыққан кiсiлер бар екен. Солардың аттарын атады. Және оқушы школға түспей оқуға болатынын да айтты.
Абай тез уақытта қайта келмекке уәде бердi. Адвокат частный оқытатын учитель тауып бермек болды. Жалғыз-ақ, Абай өзi бұдан былай өздiгiнен көп iзденiп, қажымай, қадалып оқуға бекiп келсiн. Сонда бұған бiлiм есiгi оңай ашылатынын сөйледi.
Жас жiгiт талайдан берi көкейiн тескен бiр түйiннiң шешуiн тапқандай. Боп, қуанып кеттi. Ендi ауылға барып, үй iшiнен рұқсат алып, пұл қамдап, тез уақытта қайта оралмақ боп, елге қайтты. Көптен берi жас көңiлiне жат боп кеткен, көтерiңкi мен сергек желiк тауып қайтты.
Жидебайға келген соң, Абай көп бөгелген жоқ. Дiлдә мен шешесiнiң рұқсатын оңай алды. Басқа кiсiлермен ақылдасқан жоқ. Соңғы күндер қала жаққа Мырзаханды жөнелткен. Соятын соғым жiбердi. Ұстауға пұл керек. Соған арнап, мұндағы соғым терiлерi мен бiрен-саран iрi қара айдатты.
Ендi өзi де жүргелi отыр.
Осы жазда Дiлдәның үшiншi баласы туған-ды. Кiшкентай, ақсарылау келген Әбдiрахман әзiр күлуге, талпынуға жарап қалды. Абайдың ең алғаш бейiл бере бастаған баласы осы. Өзiнiң етi де, түсi де ақшыл келген. Бет бiтiмi дөңгелек емес, сопақтау және жұқалаң. Қасы, көзi қиылып тұр. Бар тұлғасында нәзiк келген бекзадалық бар.
Дiлдәның бар баласы, рең жағынан Абайға тартпай шешеге тартып келедi. Бәрi де ақшыл сарғыш. Бiрақ мына бала сонымен бiрге, туысты, сүйкiмдi.Абай Дiлдәменен оңаша қоштасты. Көп сөз айтысқан жоқ. Татулық, тілеулестiк арқасында қабақпен танысқан. Сөзге сараң, сырға сырдаң Дiлдә бiр-ақ айтты:
– Кәрi шешең бар, жас балаларың бар. Бiздi ойламасаң да, соларды ескер. Көп сарғайтпай келе жүр!– деп күлген-дi. Оншалық күрсiнiп, қиналып қалатын емес. Ондайға Дiлдә шорқақ. Iшiнде көп нәрсе жүрмейдi. Жүрер болса, қатқыл мiнез, қатаңдау үнмен оп-оңай айтып қалып отыратын. Абай әйелiне кешiрiммен қарап, иығынан қақты да:
– Мен желiк iздеп бара жатқам жоқ. Адамшылық қасиетiн iздеп барам! Соны ұққайсың!– дедi.
Әбдiрахманды киiндiрiп тұрып, көтерiп қолына алып, шешесiнiң үйiне келдi.
Бұл шақтарда недәуiр қартайып қалған Ұлжан баласының жүзiнен көз алмай, көп қарады.
Әбдiрахманды өз қолына алып иiскедi де, Дiлдәға бердi. Азғана күрсiнiп қалып Абайды да өз қасына тартып, бетiнен сүйдi. Қуаң тартқан жүзiнде ана жүрегiнiң терең бiр толқыны сезiледi.
– Қарағым, әжең марқұм сенi жалғызым деушi едi. Айналасындағы өзге өрен-жараны бiр төбе болғанда, сен оған бiр төбе едiң. Есiңде бар ма, жоқ па? Сырқаттанып жатқан шағында, зауал уақытында. Бiр тiлек айтып едi. Осы қарағыма өзгелердiң тас бауыр, қатыбас мiнезiн бере көрме деген едi. Сол сөздi айтқан анаң да кеттi!– деп, тоқталыңқырап қалды.
Әжесi айтқан жаңағы сөз Абайдың есiнде болатын. Қазiрде өз шешесiнiң бiраз өзгертiп айтқанын да түсiндi. Ұлжан тағы да ойланып отырып:
– Заман сенiкi, майдан сенiкi. Соларыңның балуаны бол. Қай жолмен жүрсең мұратың орындалады. Оны ендi бiзден де өзiң артық танитын болдың. Аяғыңа оралғы боламыз ба? Жолың болсын!– дедi.
Абай апасын бала күндегiдей құшақтады да, үндемей қоштасты. Ербол екеуi тысқа шығып, атқа мiнерде, барлық ауыл ере шыққан. Дәл жөнелер кезде Ұлжан ат үстiнде тұрған Абайды өзiне қарай шақыртып алып:
– Абайжан, Тойғұлының аулына бара кет. Әкелерiң құда түсе кетiптi. Осы ауыл тегiс барсын деген екен. Мен қайдан сүйретiлiп жүрейiн. Бiрақ сен бармасаң тағы да бiзге ренжидi. Жолшыбай аз аялдап кете берерсiң!– дедi.
Абай баруға уәде бердi. Сонымен барлық жұртпен тағы да ұзақ-ұзақ қоштасып, жүрiп кеттi.
Ұлжан айтқан Тойғұлының аулы дәл жолда емес. Бұл арадан қиғашырақ, Орда тауының бөктерiнде. Бiрақ Семей жаққа Жидебайдан көрi кiрiсiрек.
Тойғұлы – Мамай руының үлкен байы. Түбiрлi, шоғырлы жердiң бiр шоқысы едi. Сонымен Құнанбай осы қыста құда болатын бопты. Қыс жақсы, мал күйлi болғандықтан, Тойғұлы құдаларға уақыт айтқан екен. Қыз алатын Құнанбай жағы. Ендi құда түспекке, қонақ боп қайтпаққа, сол Тойғұлы аулына Құнанбайлар барыпты.
Абай мен Ербол да келдi. Құнанбай қасындағы ылғи қарт серiктерi: бастығы Қаратай, жорға Жұмабай, Жақып сияқтылар. Тойғұлының үш тамы лық жиын. Күлкi. Қызу дырду көп. Абайлар Құнанбай отырған үйге кiрiп, үндемей әңгiме тыңдады. Сөздiң көбiн Қаратай бастап отыр.
Үлкендердiң әңгiмесi әр саққа соғып кеп, бiр кезде заман мен заман арасын салғастыруға ауысты. Қаратай өздерiнiң жас кезiн айтып, әкелер заманын еске алып кеп, бүгiнгi заманның азғанын, бүгiнгi адамның құнарсыз боп, жұтаң тартып бара жатқанын айтты.
Абай осы тұста мырс берiп күлдi де, қиғаш сөйледi.
– Бұрынғы заманның жақсылығы со ма, қатар отырған бiр туысқан елдер бiрiн-бiрi шауып, шаншып, сойқаннан арылмаушы едi. Кемпiр-шал қатын-бала тыныштықпен ұйқы ұйықтап, түгелiмен асын iше алмаушы едi. Осы тұрған Сыбан мен Тобықты арасында, Тобықты мен Семей арасында жалғыз-жарым қатнаса алмаушы едi. Алып кетедi, жұлып кетедi деп, ылғи ғана жасанып жүрушi едiңдер. Сол заман да жақсы ма екен?– деген.
Қарттар көнген жоқ. Ол күндерден әр түрлi қасиеттер тауып: барлықты, байлықты да санады. Бұрынғы адамның бiтiмдi келетiн, iрiлiгiн де айтты. Көпшiлiктiң сөзiне Құнанбай қосылып кеп, тағы бiр салмақты дәлел тастады:
– Дәурен ұзаған сайын, ақыр заман белгiсi айқындай бермек. Адам құлқы өзгерiп, азғындай түседi. Бiздiң заманымыз өзге, өзгенi қойғанда, пайғамбар заманына жақынырақ. Бiр табан жақын болса, iлкiм артық та болар!– деген.
Абай осы сөзге iле жауап бердi. Қазiргi күйде бұның көңiлi, шабыты келген ақындай боп, шарпысуды, қаржасуды тiлеп отыр. Жайнап сергiген ойы да қиынға, биiкке мегзегендей болатын.
– Жақсылық пен игiлiкке алыс-жақын жоқ. Алатаудың басы күнге жақын. Бiрақ басында мәңгi кетпес мұз жатады. Ал, бауырында неше түрлi гүл, жемiс, неше алуан нәубеттер өседi. Жан-жануарлардың баршасы содан қуат алады. Сiздер пайғамбарға Абуталыптан жақын емессiздер. Ол әкесi едi. Бiрақ Абуталып кәпiр болатын!– дедi.
Үй тола жұрт күле берiп, басылып қалды. Құнанбай қатты зекiп қалып:
– Жә, тоқтат!– дедi.
Абай таң қалып, алақанын жайды да, үндеген жоқ.
Қарттың бәрi өздерiнiң қатты жеңiлгенiн сездi. Үй iшi осыдан соң күлкiден де, бейпiл әңгiмеден де iркiлiп, томсарып қалды. Абайға iшiнен сүйсiнген кiсi Қаратай қасында отырған Жақыпты түрттi де, күңк етiп:
– Мынау өзi аттатар емес! Бас салып, қарап тұр ғой!- деп қалды.
Аздан соң ет желiндi. Абай мен Ербол жүрмек боп киiне бастады. Құнанбай да тысқа шықты.
Шығысымен Абайды шақырып алды да, жақын жердегi тастақ төбешiкке отырды. Әке мен бала оңаша. Көптен бергi бетпе-бет кездесулерi осы.
Құнанбай салқын жүзбен, кiнәлай қарады:
– Сен оқыдың да, бiлiм алдың, ұстаз көрдiң. Бiз надан өстiк. Бiрақ сол бiлiмiң жұрт алдында ата сыйлауды неге бiлдiрмейдi саған? Көп көзiнше таласып кеп, әкеңдi сүрiнткенде не мұратқа жетпексiң?
Әкесi жеңiлгенiн бiлiптi. Ендi суық жүзi солғындап, үлкен бойы, басылып, кiшiрейiп қалған. Әлдеқандай бала сияқты, кiнә тағып., өкпе айтып. Отыр. Үлкен алдында жас қарызы, ата алдында бала қарызы – әдеп пен сый екенi рас. Абай бұған дауласқысы келмедi.
– Ол кiнәңыз орынды. Айып менде екенi рас. Ғафу етiңiз!– дедi.
Осымен сөз бiткен шығар деп ойлады. Бiрақ әкесiнiң тағы да бiр айытпағы бар екен. Ол азырақ бөгелiп отырды да, қайта сөйледi:
– Орайы келгенде, айтармын деп жүр едiм. Сенiң басыңнан үш түрлi мiн көремiн. Соны тыңда!– дедi.
Абай:
– Айтыңыз, әке!– деп, Құнанбайдың жүзiне тура қарады да, тосып қалды.
– Ең әуелi, арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзiңдегi барыңды арзан ұстайсың. Бұлдай бiлмейсiң. Көп күлкiге, болымсыз ермекке асылыңды шашасың. Жайдақсың! Жайдақ суды ит те, құс та жалайды. Екiншi, дос пен қасты сараптамайсың. Досқа досша, қасқа қасша қырың жоқ. Iшiңде жатқан сыр ұшығы жоқ. Жұрт бастайтын адам ондай болмайды. Басына ел үйрiлмейдi. Үшiншi, орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Дiн, мұсылман жат санайтынын ескермейсiң!– дедi.
Бұл сөздердiң түкпiрiн Абай оңай таныды. Жас жiгiттiң өз жүрегiндегi нәрiм мен барым деп жүргендерiне шабуыл жасалып отыр. Әкеге ермей, өз өмiрiн өзгеше беттетем дегендегi көп сырлары осы арада болатын. Баласының басындағы басқалықты Құнанбай да танып, тауып айтты. Бiрақ Абай ендiгi өз iшiн дүниенiң қай күшiне болса да көндiрмек емес. Намыскер жүректiң ызалы толқыны бiлiндi. Жаңа үйде отырған шақта, пайда болған шабыт, қызу қайта келген едi. Бұл тұста әкесiн аяп қала алмайды. Сөйлеп кеттi:
– Осы үш айтқаныңыздың үшеуiне де дау айтам, әке. Өзiмдiкi дұрыс деп айтам. Ең әуелi, жайдақ суға теңгердiңiз. Қолында құралы бар жалғыз-жарымға ғана пайдасы тиетiн шыңыраудағы су болғанша, құралды, құралсыз, кәрi, жасқа түгел пайдасы тиетiн жайдақ су болғанды артық санаймын. Екiншi, ел алатын тәсiлдi айттыңыз. Ел билейтiндердiң мiнезiн айттыңыз. Менiң бiлуiмше, ел бiр заманда қой сияқты болған. Бiр қора қойды жалғыз қойшы "айт" десе өргiзiп, "шайт" десе жусататын болған. Бертiн келе, ел түйе сияқты болды. Алдына тас лақтырып "шөк" десең, аңырып барып қана бұрылады. Ал, қазiргi ел бұрынғы көр балалықтан, нашар, момындықтан сейiлiп, көзiн ашып келедi. Ендiгi ел жылқы сияқты болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не көрсе көруге шыдаған, жанын аямаған, қар төсенiп, мұз жастанған, етегiн төсек, жеңiн жастық қылған бақташы ғана баға алады. Жан ашыры бар, жақсылық пайдасы бар ғана кiсi бағады. Үшiншi, орысты айттыңыз. Халық үшiн де, өзiм үшiн де дүниенiң ең асылы бiлiм-өнер. Сол өнер орыста. Мен барлық тiрлiктен ала алмаған асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола ма? Жатырқап, қашықтауым надандық болса болар, бiрақ қасиет болмас...– дедi.
Құнанбай тыңдап болды да күрсiнiп қойды. Шарасыздық ажары бiлiндi. Бiрақ үн қатқан жоқ. Сөз осымен бiткен едi. Абай қоштасты да, жүрiп кеттi.
Дөң басында ауыр оймен жалғыз отырып қалды Құнанбай қиналған күйде. Тағы жеңiлдi. Баладан ғана жеңiлген жоқ. Ендiгi өмiр мегдеп барады. "әлсiредiң, тозарлық шағыңа жеттiң" деп тықсырып кеп, шетке қағып барады.
Өз баласының аузынан естiген үн, сол бiр – "дәуренiң өттi" деген суық сарынның қатаң лебi едi.
Абайдың Ақшоқыға соға кететiн жұмысы бар-ды. Ордадан шығып, солай қисая жүрдi. Жол жоқ. Бiрақ қар жұқа болатын. Ербол екеуi сар желiп отырып, Есембайды бауырлап кеп, Тақырбұлақ тұсындағы жолға түстi.
Бiр шақта, қаладағы оқудан қайтып келе жатып, ауылды аңсап, асығып шапқан көк жазығы осы едi. Қазiрде аппақ суық қар басқан. Алыстағы жоталар мен айналадағы өлкелер де панасыз, жүдеу. Айықпас ауыр мұңға батқан. Бұл күнде Абай көңiлiне панасыз, кем-тар көрiнетiн бар сахрасының, бар халқының күйi де осы реңдес. Бiр кезде нанғыш, таза бала жүрегi, барлық рақат, бақыт осы қырда, ауылда деп аласұрған болса, қазiр Абай қайта жортып келедi. Ендi, бiрақ сондағыдай үмiт, бақыт тiлегiн қаладан iздеп соны аңсап келедi.
Бұл уақытта Абайдың жасы 24-ке шыққан-ды. Көз алдынан өзi шегiп өткен жылдардың бiрталай күйлерi шұбатылып өте бердi. Байқап қараса, өмiрдiң бiрталай қат-қабатынан, шытырманынан, бел-блесiнен өтiптi. Бiр шақта өрге басып, ендi мiне қияға қарай да өрлеп келе жатқан тәрiздi. Осындай өз тiрлiгiнiң бұраң жолын көрдi.
Қияға қадам басқаны рас. Бiр күндерде жалаң құздың басындағы тақыр құм мен тастақты жарып, әлсiз нәзiк шешек атып, жас шынар пайда болған. Сондай бiр өмiр гүл шашқан. Ендi бұл күнде сол шыңға шыққан жалғыз шынар балғын тартып, жас қуатқа толыпты. Қазiр оған қыс пен аяз да, тiптi тау дауылы да қатер болудан қалған едi.


Екінші кітап




жүктеу/скачать 7,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   70



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет