Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
- Бұл бет үшін навигация:
- АСУДА
|
2 Боқырау өтiп, күзектегi ел күземiн де алып болды. Қыстауға қайта көшетiн күндер жақын. Бiрақ күз суық болмай, күзек оты әлi де мол болғандықтан, жұрт iркiлiп отыр. Ойқұдықта, Абай аулының айналасына жиi қонысқан ауылдар бұл қоныстың әншейiндегi киiздей қалың бетегесiн, жасыл шалғынын сар жұрт қылған. Бiрақ ауыл маңы бар өлкеде тегiс тықырланса да, айналасындағы кең жайылыс оты, өрiс оты тозған жоқ. Қоңыр күзде малдың тойыны күннен күнге асқындап барады. Шаруа мұңын ойлаған ауылдар сол күйге сүйсiне түседi. Күздiң жауыны мен қара суық желiнен мазасы кеткенiне қарамай, шыдасып отырған. Көп ауылдың күзгi әдетi бойынша, Абай аулы да жаз тiгетiн үйлерiн жығып, жиып қойып, оның орнына қоңырқай, кiшiлеу үйлер тiккен. Әйгерiм отауы да қазiр басқаша. Кiшiлеу, шағын үйдiң iшiне айнала текемет, тұскиiз, түктi кiлем ұсталған. Биiк төсек орнына, қалың салынған көрпесi, құс төсегi, жастық, бөстегi көп жер төсек орнаған. Абай мен Әйгерiм отырған төсек алды, қалың жүндi арқар терiсiмен жабылған. Төрде отырған қонақ болса, олардың астына, ұзын қара сеңсеңнен мол етiп құрап тiккен кең бөстек жайылған. Шағын үйдiң ортасын қазан-ошақ алғандықтан, бұл күнде Абай кiтабын дөңгелек үстел үстiне салып оқымайды. Көбiнше жер төсек үстiне үйiле жиылған көрпе-жастыққа арқасын сүйеп, қолға ұстап отырып оқиды. Алдағы қысқа арнап тiккен мол саптамасы бар. Үстiне бешпет, шалбар, сыртынан ұнамды күрең шұғамен тыстатып, жеңiл, жылы, кең күпi киген. Қасында төменiрек отырған Әйгерiм де пұшпақ iшiктi бешпетше қып, жұқа, жеңiл етiп тiккiзiп апты. Омырау етегiне жағалай жаңа құндыз ұстатқан. Екi өңiрдегi iлгек түймелерiне үлкен қызыл коралл орнатқан. Қазақ зергерi әдейiлеп соққан, бұрама күмiс түймелер. Әйгерiм көбiнше кесте тiгедi. Төрде Ербол мен Баймағамбет күзгi ақ қымызды асықпай, ұзақ iшiп отырып, тоғызқұмалақ ойнайды. Әйгерiм асқызып отырған жаңада сойылған семiз құлынның етi пiсiп қалып едi. Қол жуып, асқа отыруларын Әйгерiм өтiнгенде, Абай таңертеңнен бас алмай, бiр қыбыр етпей, үздiксiз оқып отырған кiтабын жауып, шетке қойды. Қазан түсiргенде шалқып, бықсып қалған оттың ащы көк түтiнi көздi жеп, қолқаны атып беймазалық етiп едi. Абай: "Түңлiктi ашса" деп шаңыраққа қарады. Еңкейте ашқан тесiктен күздiң үнсiз, ұсақ жауыны жиi бүркiп тұр екен. Ол тыжырынып қабақ шытты да: – Пай-пай! Түңлiк ашайын десең жауын. Ашпайын десең түтiн, беймаза күннiң бiрi екен-ау тағы! – дедi. Үй iшi ас iшуге бейiмдеп иiрiлiп отырыса бергенде, осы үйдiң сыртына дүбiрлетiп кеп тоқтаған аттылар байқалды. Келген екi кiсi екен. Үстерi жауыннан су болып үйге кiрiстi. Шәке мен мерген Бәшей боп шықты. Шәкенiң Абайға келген бөгде жұмысы бар сияқты. Ағасымен бiрге ас iшiп болған соң, Шәке Абай айналасында отырған дос-жарандарынан өзiнiң сөзiн iрiккен жоқ. Қабағы жүдеулеп, жабырқау жүзбен Абайға қарап: – Абай аға! Мен сiзбен ақылдаса кеп отырмын! – деп, өзiнiң айта келген әңгiмесiн бастады. – Сөзiм Әмiрдiң жайы. Тiрi аруақтай көз алдымызда қабағы түсiп, өзiнен-өзi өшiп бара жатқандай едi. Бiлмеймiн, қиястық қарсылығы ма? Жоқ бой жасап жүргенi ме, кiм бiлсiн! Мынау күздiң осындай жауынды, дауылды аласапранында, бұрынғы мiнезiне қайтадан тағы басқалы отыр. Түнеугi салдарының бәрiн кешеден берi отауына түгел шақырып алып, әлем-жәлемдерiн тағы да киiнiп, тағынып алып және бiр қыр бастап отыр! – деп, бiр тоқтады. Абай мен Әйгерiмдер Әмiрге лағнат айтқан адамдар сияқты емес, қайта күйiн ұғып, қамын ойлағандай. – Өзiнiң денi сау ма? – деп Әйгерiм сұрады. – Қайран шырақ-ай! Әлдекiмдей елден қуылғандай болдың-ау! – дедi. Абай Шәкеден: – Қам-қайғы ойлаған кiсiдей ме! Көңiлi қалай? – деп сұрады. Шәке екi ойлы жауап бердi. – Iшi қандай екенiн бiлдiрмейдi. Қыңқ еткен ауруы да бар сияқты емес. Үнемi үндемейдi, өзiмен өзi. Домбырасымен оңаша мұңдас боп апты. Отауының сыртында тұрып, бiр күн тыңдап ем, осы күнде дәл осы өңiрде теңi жоқ, дәулескер домбырашы боп кетiптi. Сырты сау, бiрақ iшi алай-түлей ме деймiн. Содан болу керек, құсталанған кiсiдей сарғайып, жүдеп барады. Әлде осыдан ба, серпiлгiсi келе ме! Сырласып жатқан ауыл, ағайын жоқ, ешкiмге жөнiн айтпай, жаңағыдай салдарын жиып алып отыр. Бүгiн таңертең естiсем: Көкшеге аттанамыз деп айтады дейдi. Онысы ендi көрiнеу ел-жұртпен ұстасып, жауығу тәрiздi. Өзгенi қойғанда кеше анадай өз қарғысымен байлап берген қажы не дейдi?! Намыс, кекпен уланып алған Көкше қайтедi!? Қазасына бара ма деп отырмын. Осыған қайтiп тоқтау саласыз, не ақыл айтасыз? – дедi. Абай үндемей көп ойлады. Шәкенiң көзiне қарап отырып, Әмiр туралы ол әкелген жанашыр уайымының бәрiн де өз жүрегiне түгел аударып алғандай. Ербол мен Шәкенi ойда жоқ байлаумен таң қылды. – Әкесi қарғысынан қайтпады. Бiрақ қазаға қиятын қыршын жас Әмiр ме едi?! Ортасы өзге, заманы басқа болса Әмiр әлде сол қарғап отырған бабаның бар нәсiлiнен, бәрiмiзден сонағұрлым өнерi асқан, ғазиз адамның бiрi болар ма едi. Қайғысына қамығамын. Бiр балаға бiр қаскөй тiлек те, көр аузынан айтылған тiлек те жетерлiк жаза ғой. Өзi бiлсiн, алдынан шықпа, Шәке. Барам десе, Көкшесiне де барсын. Күңiрене жүрiп, көңiлi оянар. Бұл күнде көзiне қамшы тигендей, бiр орында шырқ айналып қалды ғой. Тым құрса, "аттысы атты, жаяуы жаяудай жабылып қуалады " демесiн! – дедi. Осы сөз байлау болды. Ербол мен Шәке оңай ұғынды. Тек Әйгерiм ғана Абайды құптамады. – Осындайда бауырға тартпаған, панасына алмаған бауырлықтың тәттi тiлi көңiлге қанша медеу? – деп жүзiн есiкке қарай бұрды. Абай үндеген жоқ. Семейден қайтқаннан берi Абай бұрынғы Әйгерiмнен адасып қалғандай болатын. Ол осы күнде оқта-текте, осындай бiр кездерде, Абайға айтқан бiрер ауыз қысқа-қияс сөзiмен көптi бiлдiретiн. Бұрын қалтқысыз сүйiскен шақта Абайдың сөзiнен сөзi, ойынан ойы, демiнен демi үзiлiп, айрылмаушы едi. Ендiгi Әйгерiм Абай жайын жарым лепестен.бiлуден жаңылып, танып кеткен. Мынау сөзi де – iштегi жатырқаудың, салқындықтың ызғары. Абай Әмiр үшiн қапалы едi. Әйгерiм үй iшiндегi тiрлiгiнде тығырыққа қамады .. Бақыт, шаттық үйiне мұң кiрдi. Күн шуақты райыс, ыстық мекенiнен кәдiмгi көпшiлiктiң ерлi-байлы тiрлiгi келдi. Кейiсi, кiрбеңi көп, кiнәсы мен мiнi көп өмiрдiң күңгiрт жүздi күзi жеттi. Бәрiнiң себебi – Салтанат. Жазықсыз Салтанат. Оның ойының жазықсыздығы мен Абай басының кiнасыздығын Әйгерiм ескермедi. Қайта ойланып, бiр сәт болса да ұғынайын демедi. Әйгерiмнiң бұны Әмiр жөнiнде орынсыз кiнәлағанын дауласпай тыңдады. Бiрақ өзiнiң сол Әмiр үшiң ең алғашқы рет әкесi Құнанбаймен жағадан алып жұлқысардай алысқанын еске алды. Одан алған қатты қарғысты да ойлай отырып, өз-өзiне ащы бiр мысқылмен күлгендей болды. Бiр жақтан әке дұспан – бұның қазасын тiлеп, қарғыс айтты. Екiншi жақтан жалғыз, жарқын – "сүйiктi жақын жан" деген Әйгерiм мынау. Ол да көңiлiн Абайдан жат еттi. Нелiктен жат еттi? Абай iстеген қылмыстан ба, кешiрмес кiнә-сұмдық, қиянаттан ба? Дос жүректен Абай азғандықтан ба? Әйгерiмдi Салтанатқа айырбастағандықтан ба? Жоқ, олай емес – бұның бәрi де жоқ едi. Әйгерiм ойлағандай емес едi. Салтанат басын, жас қасиетiн ойлағанда. Абай оны ерекше бiр тамашалап, алғыспен еске алудан тыйыла алмайтыны рас. Сол кездегi өзiн ойласа, Салтанат тазалығына сай, бой тежеп, өзiн жақсы ұстағанына қайран да қалады. Бiрақ сонымен қатар, өзiн өзi күдiктенбей құптаған мақтаныш сезедi. Салтанаттай жан бұның өмiрiнде сондайлық боп тағы кездессе, Абай өзiн және де сондай ұстармын, ұстауды серт етермiн деп нықтай түседi. Өзiнiң осы жөндегi мiнезiн қызығып, сүйсiнiп құптайды. Себебi Абай ұғымынша – бұнысы оның жаңа сыпаты. Қазақ жастарында, бұл жүрген қауымда кездеспейтiн жаңа мiнез, жаңа тәрбие айғағы. Абайдың кiтап жүзiнен алған бiлiм нәрi. Адамгершiлiктi, адалдық қасиеттi бұған жақсы иландырып, көңiлiне терең тамырлы дән етiп еккен орыс кiтабының тәрбиесi. Абай жалғыздық сезсе де, бiр жағынан зор шүкiрлiк етедi. " бiлiм ғана өсiрмей, тағлым-тәрбие алып та келедi екемiн-ау! Салтанатпен арамызда, қазақ жiгiтi иланбайтын мiнез табуым, сол тәрбиемнен екен-ау!" деп ойлады. Осыны Әйгерiм де түсiнбедi. Ол жiгiт пен қыз арасында кiршiксiз адамгершiлiк достығы болуы мүмкiн екенiн ойламады. Ойлауға санасы жетпедi-ау. Бұл сөзбен иландыратын, сездiретiн жай емес. Iштей тәрбие, бiлiмдi тәрбиеде Абайдан өзге, оқшау, жырақ тұр. Абай оның дертiн жазар ем таппай қойды. Талай рет Салтанат жайындағы сөзге Әйгерiмдi ойландырып көрмек болып едi. Бiрақ оның бар сөзден тыйылып, қабағы ызамен түйiлiп, тартынып қалатынын көредi. Екеуi әзiрше өткелсiз екi жағада. Қазiр дәл мына шақта, Абай осы күйдi ерекше терең сезiндi. Өзiн өзi құлазыған жалғыздық iшiнде көрiп, тағы да ауыр күрсiнiп алды. Әйгерiм өзiнiң жаңағы сөзi Абайға ауыр тигенiн анық аңғарып, бұрыла қарап едi. Ерiнiң жүзiне: "Ренжiтiп алдым ба?" дегендей қарады. Абай бұның көзiне үлкен уайыммен қадала қарап отырып, айтар сөзiн Ерболға арнады. – Ербол-ай! Дүние қапа боп кеттi ғой. Ақыл тапшы, қайда жоғалсақ екен? Құла түзге кетсек те, бiр жаққа маңып, сiлкiнiп қайтайықшы! – дедi. Осыдан соң Ербол ғана емес, Шәкенi де Баймағамбет пен Бәшейдi де мәслихатына алып отырып, бiр байлау жасасты. Шәке ендi бiр азда Шыңғыс сыртындағы елсiз, есiз боп қалған жайлауға бүркiт алып, мерген ертiп, аң сапарына шықпақшы екен. Бұл өңiрдiң аңшылары күздiң осы шағында, сондай аңшылық жолына, " салбуырынға " аттанушы едi. Бұрын ондай аңшылыққа арнап шықпайтын болса да, Абай биыл осы отырған дос-жарандарын ертiп, сол салбурынға шығатын болды. Осыдан жиырма күн өткен шамада, Абайлар салбурында аң соңында болатын. Қазiр аңшылардың үш қосы елсiз сыртта. Иесiз үлкен тау – Бақанас тауларында. Соның Қырғыз-шаты деген тоғайлы, өзен сулы, үлкен жақпар қия тасты бiр терең сайына қатар тiгiлген. Қырғыз-шатының дәл осы тұсын – "Кiшi-әулие" дейдi. Олай дейтiн себебi – осы жартасты биiктiң төбесiне жақындаған иық тұсында, тау iшiне тереңдеп кiретiн үлкен үңгiр, қара қуыс бар. Шыңғыс тауында осындай үңгiр екеу. Бiреуi бұл арадан күндiк жерде, Тасболат деген елдiң қыстайтын мекенiндегi үлкен үңгiр. Оны кейде "Әулие-тас, кейде "Қоңыр-әулие" дейдi. Мынау Қырғыз-шатындағы үңгiр кiшiлеу болғандықтан "Кiшi-әулие " деп атанатын. Қостар сол Кiшi-әулиенiң дәл етегiнде. Алдын өзен мен қалың қайың, мойыл, терек өскен сайға берiптi. Арты биiк жартастың тамағының асты. Соған кiре қоныпты. Бұл күнде сыртта бiрнеше рет қар жауған, түн асса сонар болады. Әлi қалыңдап қар түскен жоқ, бiрақ келте сонар боп таңға жақын жауатын, не жұқалаң қырбақ қар, не қылау күн сайын болады. Аңшылар он күннен берi бүркiтпен, тазымен көп түлкi алды. Бәшейдей, Шәкедей мергендер сирақты шитiлерiмен арқар атып, қос-қостың iшiн аң терiсiне, арқар етiне толтырып тастаған. Аңшылардың бұл күндегi тұрмысы сол аң аулау ыңғайына қарай бейiмделген. Бұлар ымырт жабыла ерте жатып, таң қылаңдай бере, ерте тұрып, өзгеше ынталы қарекет соңында. Ширақ, сергек тiршiлiк кешедi. Қазiр мiнi, таң жаңа ғана қылаңдап атқан едi. Қос ыстық iстейтiн қамына ендi ғана кiрiсер шақ болған. Әлi аттар да әкелiнбептi. Киiзi қос-қабаттап жабылған кеңдеу, жылы қоста Абай қатты ұйқыда жатыр едi. Қатарында жатқан Ербол оны иығынан қозғап, түртiп оятты. Абай селт етiп, басын жастықтан көтере берiп, жалт қарады. Ербол: – Абай, мына қызықты қара! Бұл не қылғалы тұр? Аңғардың ба? – деп иегiмен қостың ортасына қарай нұсқады. Абай ендi бұрылып, солай қараса, мерген Бәшей аласа қостың азғантай ашылған түндiгiнен мылтығының ұшын аспанға беттетiп, бiрдеңенi көздеп тұр. Қос iшiнен аң атқан мергендiктi әлi бұл аңшылар көрген де, естiген де жоқ едi. – О не? – Не көрдiң? – десiп, екеуi де бастарын жастықтан жұлып-жұлып алысты. Сол кезде Бәшейдiң ұзын қара шитiсi күрс етiп, қос iшiне бiр будақ көк түтiн таратты. Бәшей, мылтығының түтiнi айықпастан: – Құлады! " тақыр қолтықтан!"- дей сала, тысқа қарай атқи бердi. Абай мен Ербол Бәшейдi етегiнен тартып қалып: – Уа, жөнiңдi айтшы, кiмдi аттың? – Ненi құлаттың? – десiп тұра берiстi. Бәшей бұлардың барын ендi ғана аңғарып, тағы да ұмтыла берiп: – Арқар! Үйдей құлжа... Құлап келедi, жүгiрiңдер тысқа! – дедi де, өзi төрден есiкке дейiн бiр-ақ қарғып, лып етiп шығып кеттi. Осы кезде жаңа оянып тысқа ендi шығып, от жаққалы жүрген Баймағамбет, бақыршы Масақбай тысқа даурыға қоя берiстi. – Кiм атты? – Мылтық қайдан атылды, ойбай-ау!? – Домалап, үстiмiзге келедi. Қостың үстiне құлар ма екен? – деп қатты әбiгерленiп, тарпылдап жүгiрiсiп жүр. Дәл осы кезде ауыр салмақты бiр нәрсе қостың iргесiне, сырт жағынан кеп былқ етiп, дүбiрлей құлады. Өлеусiрей тыныс алып, пысылдап жан таласқан аң белгiсi бiлiндi. Ербол мен Абай кең етiктерiн аяқтарына сұға-сұға салып, бастарына күпi, тондарын көтерiп, жамыла бере, тысқа атқып шығысқан едi. Бәшей арқарды бауыздап жатыр. – Өгiздей құлжа! Аурудан сау ма өзi? – Қайдан қаңғып келдi бұл? Iздесең таппайтын қу мүйiз, сақа құлжа қайдан ғана кеп, Бәшейдi iздеп тапты? – десiп тысқа шыққандар сақ арқардың бұлайша кеп қаза тапқанын әлi де түсiне алмай, аң-таң болысып жүр. Абай үндемей, арқарды айнала қарап шығып: – Бұны не қара басып жүр? Соқырдан сау ма өзi? Әлде можа боп, алжыған арқар ма? – деп едi. Атқан аңын бауыздап алып, ендi мүйiзiне дене тұлғасына көреген көзiмен бiр шолып қарап өткен Бәшей Абайдың жаңағы сөзiне кекесiнмен күлiп қойды. Ол өз өнерiне аса сенiмдi. Және мысқылшыл қалпында, кiмдi болса да аямай iле беретiн. – Соқыр болса, Ербол екеуiң атсын деп күндiз келер едi. Жаясының майы тап бiр елi шықпаса, мұрнымды кесiп берейiн. Сондай арқар алжи ма екен? Одан да, Бәшейдiң қанды аузы жатса да, тұрса да бiр арқар болғанын қимағаннан айтып тұрмын десеңшi! – дедi. Жұрттың бұл арқар турасындағы: – "Ауру ма, алжыған ба?" деген күдiгiнiң бәрiн жойды. Және күле түскен мысқылының iшiнде, мақтанып та қойды. Үш қостың бар адамы, бүгiн мынау арқардың өзi келiп өлгенiн соншалық жақсы ырым көрiстi. – Бүгiн қанжыға майланайын деп тұр екен! – Үйiрiңмен үш тоғыз! – Атты тез әкелiп, шай-пәйдi шапшаң қамдап жiберiңдер. Атқа тез қонайық! – деп, бұл үш қостың ең үлкен бүркiтшi, саятшысы – Тұрғанбай асығыс бұйрық айтты. Бүркiтiн сылап, санын ұстап, бабын болжап отырған Шәке де: "Ендi құстар өнерiн көремiз, ат қамдаңдар" деп асықтырып едi. Абай мен Ербол аңшы саналса да, дәл шын аңшылардай ширақ шапшаң емес. Жүрдек-сергек аңшыларға қарсылық айтпай, көбiнше бағынып жүрсе де, әрқашан атқа кешеңдеп мiнетiн осы екеуi болатын. Олар ақтармалап, сойылып қалған арқардың қасынан ұзай алмай тұр. Бiрiне бiрi ерiншектеу жайларын ұғысып, қарасады. Ербол Тұрғанбайға арқарды нұсқап: – Тықақтамай тұра тұршы! Мынаның жас қуырдағын жеп аттанайық, тым құрса! – деп едi. Аңшылықтың өзiнше мiнез машығы бар. Ағалық, үлкендiк, басшылық бұнда бүркiт ұстаған, құс бабын билеген кiсiде, Тұрғанбай сол реттен бұл қостардың анық әмiршiсi боп алған. Өзi аң үстiнде ызақор, ашуланғыш та. Ерболдың жаңағы керенау бейқамдығын қатты ұнатпады. Ол Ербол мен Абай екеуiне тұтас қарап: – Малтығып бiр болмайсыңдар! Аңда жүрсiңдер ме? Әлде сыбаға әкелген қыдырма қатындарға ерiп жүрсiңдер ме? Екеуiңдi көтерiп атқа мiнгiзу күнде көтеремдi тұрғызғандай. Қуырдақты қуыра берсiн. Мынау елең-алаңда Әулиенi қағып, Шаттың жақын қорым тастарын бiр орап қайтамыз. Мiн аттарыңа! – дедi. Өзi ерттелiп қалған атына қарай, бүркiтiн алып, сырт айналды. Аңшылар "Әулиенiң" басына шыққанда, қыстың күнi ақ қарлы, қалың қатпар жоталарда қызыл иектеп, сәуле шашты. Жаңа ғана алыстағы Сыбан қонысы – Ақ-иректiң белiнен жартылай шығып келедi екен. Әулиенiң бiр биiгiнде Тұрғанбай томаға тартты. Ар жағындағы бiр жотаға барып, Шәке томаға тартты. Үшiншi жотада томаға тартқан, Абайдың, Айғыздан туған iнiсi, осы сапардағы аңшы жолдасы – Смағұл болатын. Абай мен Ербол әдетте қағушы қасында емес, Тұрғанбай маңында жүредi. Бұлардың қағушысы, ат үстiнде ұршықша иiрiлiп, қаңбақ ойнайтын, жылпос, пысық Баймағамбет. Тұрғанбайдың қолындағы бүркiт бар аңшының аса бiр ыстық көретiн қапысыз қыраны – Тулақтың Қарашолағы атанады. Бұл құсты осы өткен жазда Абай Сыбандағы Тулақ деген бүркiтшiден оншақты қара берiп, сатып алған. Олай алуының себебi, бiр есептен, ерегiстен туған. Келер қыста құс салам деп Абай Тобықты iшiнен, қыран бүркiт кiмде барын сұрастырғанда, осы Тұрғанбай: бүркiттiң жақсысы Қарашегiр деп едi. Соны сұрап алуды Абайдан қатты өтiнген. Қарашегiр Бөжейдiң баласы Жабайдың құсы болатын. Абай сұратқанда, Жабай сол құсын бермедi. Содан соң Шәке мен Тұрғанбай: "Осы өңiрдегi бар құстың төресi – Түкi Сыбан iшiндегi Тулақтың Қарашолағы. Ендi ерегiскен соң қыздың құнын берсе де соны алғызу керек" деген. Қарашолақтың, жазды күнi түлегiн өзi басқарып, күз бойы өз аулында ұстап, қайырып, өз қолынан армансыз, қапысыз баптадым деген Тұрғанбай болатын. Қарашолақ атағына сай қайрат етiп келедi. Аңшылар кезетiн жердiң бiр шетi – Ақшатау, аралығы Қырғызшаты, Жәнiбек, Тезектiң Қарашоқысы, Қазбала. Екiншi шетi – Байқошқар болады. Осы өңiрдiң бәрiн, өткен он күн iшiнде қар қалыңдамай тұрып, көлденең жортып, бұл аңшылар талай кезiп, сүзiп шыққан. Сол күндер iшiнде Қарашолақтың бiр өзi алған түлкi саны жиырмадан асты. Күнi құр емес, кей күндер екiнi де алып жiбередi. Екi рет үш түлкiнi, бiрi артынан бiрiн, бүлк еткiзбей, алыстыруға келтiрмей, бiр күнде жаныштағаны да болды. Қазiрде томағасы тартыла сала, қызыл көзiн қағушының алдына шаншылта қадап отырған Қарашолақ, бiр сәтте Тұрғанбайдың қолынан лып етiп, ытқып кеттi. Аңшы ештеңенi көрiп, аңғарған жоқ едi. Құс ытқи бере, ойда жүрген Баймағамбеттiң, "кеу!" деп қалған айғайы естiлдi. Түлкi көргендегi мерзiмдi белгiсi сол болатын. Аң жақыннан қашқан тәрiздi. Үш аңшының көзi Қарашолақтың қазiргi ұшуында. Тұрғанбай әр күнi Қарашолақтың бабын, ең алғаш ұшып аспанға шыққандағы қанат қағысынан көз айырмай тұрып, тамыршыдай бағатын. Сонда кейде, қанат-құйрық шапшаң лыпып, сiлкiне бiр ұшатыны болады, жұлқынып сермегендей. Бұндайда Тұрғанбай қуанып, мырс берiп күле түседi. Осындай шақта айтатын бiр ғана сөзiн қайталайды. – Жанбауыр бүгiн зар күйiнде! – деп қана қояды. Сондай ұшуын көрсе, көңiлi көнши бередi. Құстың түлкiнi алып, бұл барғанша жұмарлап, өлтiрiп қоятынына мейлiнше сенедi. Бүркiттен босаған қолымен қонышындағы ұзын сары шақшасын алып, насыбайын танауына шекiп атады. Өзiнше ыңырсып, жалғыз бiр өлеңiн айтып, ақырын қиялап, құсына қарай сабырлы салмақпен тарта бередi. Қарашолақты ол Жанбауыр Шөгелдiң тұқымы деп, әлдеқашан осы ойына бекiнген-дi. Өзгелер – қыранды Тулақтың Қарашолағы десе, бұл – Жанбауыр дейдi, өзi сүйген жалғыз әнiн ыңырсып айтқанда Жанбауырдан жан кетпес, Тебінгіден тер кетпес, Қанжығадан қан кетпес. Жанбауырым жанаса, Тірліктен түлкі дәметпес... – дейтұғын. Дәл бүгiнгi мынау сәскеде сол Жанбауыр-қарашолақ күндегiдей емес, бәскiл ұшқан сияқты. Тұрғанбай дағдылы, сүйсiну сөзiн айта алмады. Насыбайын да ұмытты. Тебiнiп, құстың алдына қарай желе шоқырақтап, жөнеле бере; – Е, мынаған не болды? – дедi. Лекiтiп асыға бере, Әулие-тастың тегiс жотасын өтiп келiп, тiк жартасқа тiрелiп, ат үстiнен ұмтыла үңiлiп, үзеңгiге аяғының ұшын тiреп, қадалып тұрып қалды. Ысылған қырқылжың, бапшыл аңшы ұшуы жақпаған қарашолақтың "ендi түлкiге түсуi қалай болар екен" деп, бағып тұр екен. Сол кезде бұның қасынан Абай мен Ербол, сабырсыз қызумен, тасырлата шапқылап өттi. Бүркiттiң түлкi алғанын күнде көрiп жүрсе де, екеуiнде қызу қуаныш, дегбiрсiз асығыстық, бiрде-бiр кемiмейтiн. Тастақ бетте аттары тайғанап, бiрi артынан бiрi сүрiне жығылып жатса да, ол екеуi бүркiт құдиып кеткен шатқа қарай, жұмарлана жылжып, ат-маттарымен сырғанай тайғанап кетiп барады. Бiрақ олар тәжiрибесiз олақтықпен, терiс шауыпты. Тұрғанбай екеуiне айғайлап, қатты ызаланды: – Тоқта былай, қос тырқу! Апырай, қырсығын қарашы мынау екеуiнiң! Өңшең есалаң! – деп зығыры қайнап, бақырып тұр. Абайлар Қарашолаққа, шынында, залал келтiрдi. Бұлар алдынан бармаса, түлкi таудың жазаң жерiнен шығатындай боп, өрлеп бара жатыр едi. Алдынан мыналар тасырлатып шапқанда, жалт берiп, Абай мен Тұрғанбайдың аралығындағы қия жартасқа салды. Бүркiт Абайлардың ар жағын орап кеткен едi. Ол түлкiнi сол арадан тосқан екен. Ендi қайта ойдан өрге қарай өрлеп келiп, қияда тұрған түлкiге түсу керек. Қарашолақ сол қимылды iстеп келдi. Бiрақ түлкi қартаң тартқан, сырқынды ақшулан екен. Тұрғанбай айғай салып үркiте шауып, қия тастан тайдырып түсiрем десе де, адамнан гөрi найзалы аспан тағысынан көп жаулық тосқан ақшулан қашпай тұрып алды. Бүгiнгi ұшуы Тұрғанбай көңiлiне қонбаған бүркiт кемдiгiн ендi анық көрсеттi қиядағы түлкiге екпiндеп ұшып, iлiп түсудiң орнына, төменнен жер бауырлап келедi. Қос қанатымен тас соға жаздап, ауыр салмақпен салпылдап ұшып, сабаланып келе жатыр. Бұл ұшуда, ол ж-жанбауыр емес, күйi қайтқан көп сабалақ қыранның бiрiндей. Үш аңының арасында арқан бойындай-ақ жерде әлi қашпай, қия таста бүркiттiң тақағанын тосып тұрған ақшулан, ендi әлсiреп, жаяулап, тақап қалған бүркiттi артына тастап, шәршi өрге қарай иреңдеп, ытқып жөнелдi. Бұл уақытқа шейiн титықтап, жаяулап келген Қарашолақ, ендi түлкiнi қуа алмады. Жаңа түлкi қашқан тасқа зорға жетiп, жалп етiп қона кеттi. Түлкi құтылып кеттi. Тұрғанбайдың Қарашолақтан алғаш опық жегенi осы едi. Аттан түсе қала, ери жауып тұрған күпсек қарды қолымен сығымдап, бiр кесек құрттай көк соқта жасады. Соны Қарашолақтың көмейiне ерiксiз жұтқызып жiбердi. Қыранның жемсауынан ұзақ сығымдап, жаңағы көк соқтаны сыртынан мытығандай боп отырып, түгел езiп сiңiрттi де Абай мен Ерболға үн қатпай, жөн айтпай, атына мiнiп алып жүрiп кеттi. Қолдарында бүркiтi жоқ екi қызылшы, Тұрғанбайды өздерiнiң ашуландырып алғанын үндемей бiлiсiп, кiнәларын мойындарына алды. Жортып келе жатқан аңшының артынан қоса сөлектеп келедi.. Бiр тұрғыдан Тұрғанбай келiп тағы томаға тартты. Етектегi Баймағамбетке сол қолымен көлбей сiлтеп, "алдағы қорым тасты қақ!" деген белгi жасап едi. Бұл жолы арт жағынан тақап қалған Абай мен Ерболға, сол қолын сiлкiп, ұрсып тұр. – Тоқта! Тапжылма! Сөлектеп, алдымды орап, екеуiң бiр болмайсың. Осы түлкiнi алатын бүркiт пе, сен екеуiң бе? Немене өңмендеп қоймайсың!? Қал солай! – дедi. Абай мен Ербол бiрiне бiрi жымия қарасты да, молдасы ұрысқан шәкiрттей, жым болысты. Тұрғанбай бұйырған жерде қыбыр ете алмай, қатып тұрысып қалды. Сәл уақытта тағы да Баймағамбеттiң "кеу!" деген жиңiшке, қысқа белгiсi, тас арасында жаңғыра шықты. Қарашолақ ытқи жөнелдi. Бұл жолы ызалы ынтамен, қос қанатын ширақ сермедi. Шапшаң оралып, аз аяда ширақ айналып қос қанатын қыса сермеп, екi- үш дөңгеленiп, биiктеп алды. Ендi Тұрғанбайдың алдындағы құздың бауырына қарай, қос қанатты аспанда бiр қайшыландырып жiберiп, топшысын үшкiрлеп лезде құдия жөнелдi. Тұрғанбай үн қатқан жоқ едi. Алда не болғанын көрмесе де, Ербол мен Абай артта тұрып: "Түстi, түстi, түстi!", "не болса да бiр жұмыс болды!", "Я, сәт!" дестi. Тағы да сабыр тақат таба алмай, Тұрғанбай айдың қасынан аттарын борбайлап, ағызып өттi. Құс түскен тұстан, олар да асыға тебiнiп, ыра төмен кетiп барады. Бұл жолы Қарашолақ тайқыған жоқ. Абай астындағы құла жирен аттың ерi мойнына кетiп, шоқтығынан асып, құларман болған қалпына қарамады. Әлi де етпеттеп, асығып келе жатқанда, дәл көз алдында, оқ бойындай-ақ жерде Қарашолақ, бағана құтылып кеткен ақшуланмен жұлысып жатыр екен. Абай ендi бiр басса, ермерiмен аттың мойнынан асып құлайтындай. Сол кезде қатты шегiнiп, аттың қыр арқасына жайдақ мiне сала, тағы тебiнiп құс пен түлкiнiң қасына келдi. Аппақ қар үстiнде қызыл түлкi, қара бүркiт, құйқылжыған алыс қимылдарымен Абай көзiне ерекше бiр, ойда жоқ, оқшау суреттi елестеттi. Аузында: "Я, Сәт! Бәсе! Сорлы Жанбауыр! Байқұның Қарашолақ!" деген неше түрлi, ойсыз туған, сүйсiну айғай бар. Және сол кезде, мынау көз алдындағы көрiнiстi, лезде көңiлiне келген бiр көркем суретпен теңейдi. Аппақ еттi, қызыл жүздi, қара шашты, қаса сұлу шомылып жатқан сәт пе? Абай аузында бiр жол өлең орала кеткендей: «...Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға», – дейдi. Алды-арты жоқ бiр ғана жол өлең, көңiлiне толқып келiп, iркiле бердi. Бұл жеткен шақта Қарашолақ түлкiнi әбден мегдетiп, жұмарлап басып алған едi. Жуынған сұлудың қос шынтағы шашын көтерiп бүлкiлдегендей. Арқасын жапқан қалың қара шаштай боп, Қарашолақтың топшылары бүлкiлдейдi. Бұл түлкiнi алып ап, төрт аңшы Қырғыз-шатының Жәнiбекке қараған бұталы қара биiктерiне қарай қапталдап шықты. Тұрғанбайдың осы биiкте тағы бiр томаға тартып, қосқа қарай содан соң оралып қайтпақ ниетi бар сияқты. Атқа мiнiп, аңға шыққан соң Тұрғанбайдан "қайда барымызды" Абайлар сұрамайтын. Шынға келгенде сұрауға бата алмайтын да. Қарабиiкке Тұрғанбай тақай бере, Баймағамбеттi етекке қарай, тағы бөлiп жiбердi. Қағiлез, пысық Баймағамбет, Тұрғанбайға Ербол мен Абайдан сонағұрлым артық ұнайды. Ол мыналардан әлдеқайда жырынды, бiлгiр. Тау басына бүркiтiн алып Тұрғанбай жеткенше, Баймағамбет қорым тасты қағуға кiрiспей, бiр орында жым-жырт шыдап, Қарашолақтың томағасы тартылғанын тосып тұр екен. Тұрғанбай биiкке жетiп, томағаны тартты да, Баймағамбетке қол көтерiп белгi еттi. Сонда ғана жырынды қағушы алғаш қозғалған едi. Тұрғанбай Абайға қарап: – Е, мiнi, аңға шықса, Баймағамбет шықсын, тiлеуiң бергiр! – дедi. Баймағамбет ақырын iлбiп, сай бойын қағып келе жатып, кейбiр тоқтаған кезiнде ерiнiң қасын ақырын тықылдатып, қағып қояды. Тау мен сай жым-жырт. Үп еткен жел лебi де жоқ. Дүние демiн iшiне тартып, Қарашолақтың тағы бiр қимылын тынып күтiп тұрғандай. Тұрғанбай биiк жотадан, өзге екi бүркiтшi кеткен Қырғыз-шатының бас жағына көз тастап едi. Алыс бiр жотаның басында, боз атты бүркiтшi – Шәкенiң томаға тартып тұрғанын болжады. Одан арғы бiр тұрғыда көрiнер-көрiнбес боп, кiшкентай бiр қара боп, Смағұл тұрғыда тұрған сияқты. Осы кезде Баймағамбет тағы да, Қарашолақтың құлағына сiңген өткiр жiңiшке үнiмен, қысқа ғана "қеу!" деп қалды. Қарашолақ тағы кеттi. Бұл жолғы ұшуы жаңағыдай емес. Қайтадан таңертеңгi, алғашқы кетiсi сияқты. Салқындау қанатпен жай қағынып, сылбыр ұшқандай. Бiрақ, түлкi иек асты жақыннан, төменнен қашқан едi. Құс, аттылар үстiнде аз көтерiлiп, жай қалқи түстi де, ыра төмен құлдап кеттi. Дәл осы кезде оң жақта қоңыр биiктен құлдай ұшып, тағы бiр бүркiт көрiндi. Аяғында балақ бауы бар бөгде бүркiт, қақпақтай қалқып, Баймағамбет алдындағы түлкiге қарай бет түзеп, құлдап келе жатыр. Тау басынддағы аңшылар, сөзбен айтпаса да, "екi бүркiт ұстасып қалады-ау!" деп iштерiнен үндемей қауiп илесiп, қатып тұр. Бөгде бүркiт түлкiге Қарашолақтан гөрi ұрымтал жерден шықты. Тура беттеп, мынадан бұрын барып қалды. Ендi түлкiге сол бұрын түсетiн орай бар едi. Бiрақ ол құстың жолы жақын болғанмен, түлкiге ұшуы сондайлық ынталы болмады. Баяу, шабан кетiп барады. Қарашолақ болса, мынау бәсекелi жауын көре сала, ыра төмен, қос қанатты қыса қағып-қағып жiберiп, алғаш ұшқандағы керенаулықты ұмытты. Қатты асығып, ағып барып тас басында тұрған түлкiнi бөтен бүркiттiң алдынан қағып iлдi. Бүрiп ала жөнелiп, қалықтаған бойында, алдынан шауып келе жатқан Баймағамбеттiң атының алдына әкелiп, жұмарлай түстi. Бөтен бүркiт Қарашолақтың үстiне түсiп жазым қыла ма деп Баймағамбет атынан домалай түсiп үстерiнде жайқап жүрген жат бүркiттi қамшысымен жасқап жүр. Қарашолақ пен оның бауырындағы түлкiсiн өзiнiң бойымен де қорғаштайды. Бұл кезде ыра төмен Тұрғанбай, Абай, Ербол да асыға тебiнiп келе жатқан. Тау басынан ұсақ қар, ұсақ тасты төгiлте домалатып сырғанап келедi. Тұрғанбай, бөгде бүркiт белден асып, құлай берген жерде-ақ: – О, мынау Қарашегiр ғой! – деген-дi. Абай, Ербол, Баймағамбеттер бұл құстардың мiнезiн, сырын бiлмейтiн тәжiрибесiздiктерi бойынша, қатты әбiгерде жүр. Олар көңiлiнше Қарашегiр жерде отырған Қарашолақты бүрiп тастап, жазым қып кететiндей. Тұрғанбай бұлармен бiрге асығады. Бiрақ ол мыналар ойлағанды ойлап асықпайды. Бiлгiр құсбегi Қарашегiрдiң қолбала құс емес, түз құсы екенiн жақсы бiлгендiктен оның бөтен құсқа түспейтiнiне мейлiнше сенедi. Бiрақ аңшылық бәсекесi – өзi бәйге. Атақты Қарашегiрдiң алдынан, қатар жарастырғандай етiп жiбергенде, өзi баптаған Қарашолақтың бұрын барып түлкiнi тартып алғаны бұны қуанта мақтантады. Және "Қарашегiр қайтер екен?" деп соның ендiгi ұшу, қону, қабақ-қимылын жақыннан танып көрмек. Соған асығып келедi. Қарашегiр Қарашолаққа түскен жоқ. Бiрақ аулақ кетiп, тасқа да қонбады. "Тағы түлкi болса" дегендей осы сайды өзi қағып, айнала ұшып жүр. Ол қызғаншақ аңшы – Тұрғанбайдың көреген көзiне:– "Менi де танып ал!" дегендей боп, ұзақ ұшты. Тұрғанбайдың iшiн әсiресе қайнатып келе жатқан – Қарашегiрдiң жат бiр өнерi. Сай бойына төмендеп бiр кетедi де, қайта қайырыла өрлеп ұшқанда қолдағы құс сияқты емес. Анық түздiң құсындай қатты екпiндеп, үлкен күшпен, ағындай ұшады. Бұл бiрден бүркiт өнерi болса, екiншiден жақсы қып баптаған аңшы өнерiн де көрсетедi. Құсты шау қылмай, бұлай етiп, ойы-қыры бiрдей, қапысыз ұшатын етiп баулу алғаш көрiнiсiнен Тұрғанбайға оңай танылған сол бөлектiгi болатын. Арғы өрден жаңағы биiктiң басына қанат қақпай, қалқумен шықты. Тұрғанбай соны байқап қалған. Құсқұмар Тұрғанбай биыл жазда Абайға кеп, "осы Қарашегiрдi иесiнен сұрап ал" деп, мәслихат бергенде, оның сол елден ерек өнерiн бiлетiн. Қарашегiр Тобықты iшiне келгенде, бұл атыраптың барлық аңшысына даңқы жайылған ең iрi құсбегiлер қолынан шығып келген. Сыбайлас отырған Тобықты, Керей, Сыбан: "Бұл жүрген қазақта құсбегi кiм?"– десе, – "баяғы Жалайыр Шордан соңғы құс сыншысы, бапшысы Керей – Құл" дейтiн. Сол Құлдың балалары тiрнегiнен, түзден түсiрiп, қолында он жылдай түлетiп, өсiрген құсы Қарашегiр едi. Сондықтан да, Абай бұны иесiнен көп қолқалаған, бiрақ сұрап ала алмаған. Баймағамбет, Ербол, Абай үшеуi Қарашолақтың алған түлкiсiн, қуанып жүрiп, бүркiт тұяғынан ажыратып алды. Ербол Қарашолақты түлкiден айырған бойында, жеңiне қондырып алып, сылап-сипап тұрып: – Жарайсың, Шолағым! Атақты Қарашегiрдi де қанжығаға ұрып байладың ба! Тiптi тұяғынан тартып алдың ғой! – деп, қызу қуаныш үстiнде қатты мақтанып тұр. Тұрғанбайдың бұл жақта жұмысы жоқ. Екi көзi әлi Қарашегiрде едi. Ол мынау топтың үстiнен соңғы рет төмендеп кеп, бiр жайқап өттi. Содан шәршi өрге қарай екпiндей ұшып, өзi асып келген биiктiң дәл иығына шейiн, талмай сермеп барып, сондағы серек тастың бiреуiнiң басына қонды. Тек, құс қонғанда ғана одан көзiн алған Тұрғанбай: – Түлкiнi алмағаны не керек! Тасқа қонғанда да қырғи, қаршығаша, жеп-жеңiл барып қонды ғой! – дедi. Өз қолындағы "Қарашолақтан Қарашегiр өнерiн асырып кеттi" дегенге аузы бармаса да, iшiнен соны қатты шаншудай ойлап қалды. Бұл аңшылар түлкiсiн байлап ап, жаңағы сайды қайта өрлей бергенде, бағанағы Қарашегiр келген биiктен, бұларға қарай асып, бес аңшы келедi. Екi топ бiрiне бiрi кездескен жерде Абылғазы, Тұрғанбай амандаспай тұрып: – Уай, Тұрғанбай, шыныңды айтшы, Қарашегiр мынау белден қалай ұшып асты? Сенiң түлкiңе ұмтылғандағы ынтасы көңiлiңе қалай көрiндi? Қарашолақ бұдан бұрын түсiп қойып па едi? Мынау түлкiге қалай ұшты? Соны айтшы! – дедi. Мұның қасындағы төртеудiң ортадағысы Қарашегiрдiң иесi – Бөжей баласы Жабай. Ол түлкi тымақ, ақ елтiрi iшiк киген, паң, кең жүздi, келбеттi, сұлу адам, жасы осы Абай, Абылғазылар құрбы болғанмен, ұзынша келген, жайыла бiткен сұлу қара сақалы мыналардан оның жасын үлкенiрек көрсетедi. Жабай да Тұрғанбайдан: – Мына Абылғазы қумен егесiм боп келедi. Құсыңның үстiне, түлкiңе Қарашегiрдiң қалай келгенiн анықтап, шынын айтып бершi! – дедi. Бұл топтың тағы бiр аңшысы Жиренше екен. Ол Абылғазы мен Жабайдың құсбегiлiк егесiне битарап кiсi сияқты. Аңшылыққа оншалық есi кетiп, құштар болған да түрi жоқ. Анау екеуi Абайлармен амандасуға мұршасы келмей, Тұрғанбайды қоршап жүргенде, Жиренше Абайға тақап кеп, аналарды нұсқап, көзiн қысып, ақсия күлдi. Ербол мен Абайға жақсы амандасып тұр. Қарашегiр Жабайдың қолында екен. Тұрғанбай бұл қыранның түлкiге Қарашолақтан гөрi ұрымтал жерден шығып, бұрын барып басуына жөнi болғанын айтты. – Бiрақ, ұшуы керенау болды. Бүгiнгi бабында айну бар ма, қалай! Қарашолақ кейiн ұшса да бұрын жетiп, қиядан түлкiнi iлiп әпкетiп, қарсы бетке, Қарашегiрдiң алдын кес-кестеп өтiп барып қонды! – дедi. Өзiмшiл аңшы әңгiмесiн шын бастап, аяғында: "Аналар күйе түссiн" дегендей, мақтаныш, өтiрiк қосып жiберiп едi. Бұнысын Абылғазы түйе қойды да, бетiн тыржитып, үнсiз күлдi. Абайға қарап ым қақты. Абылғазының көңiлi жүйрiктiгiне сүйсiнiп кеткен Абай, сықылдап күлiп жiбердi. Ендiгi әңгiме Тұрғанбай мен Жабайда. Қарашегiрдiң бүгiнгi мiнезiн Жабай әңгiме қып, Тұрғанбайға айтып тұр. – Жаңа Жәнiбекте бiр түлкiнi алып соғып едi. Соны, қақ қасында тұрған мынау Әдiл қоя берген! – дедi. Өзiнiң тоқал шешесiнен туған iнiсi Бөжей бiтiмдес, үнсiз тұрған Әдiлдi нұсқады. – Көн етiктiң ұртындай, көнтиген ұртыңды ұрайын. Аттан түсе қалып ұмтылудың орнына керенеуланып кергiп тұрып алғаны. Түлкiге түскен тұсы қалың түбiр шеңгелдi жер едi. Алысып жүргенде қанатына тiкен кiрдi ме деймiн. Қарашегiрдiң қоя бергенi! – деп Жабай бүркiтiнiң түлкiден айрылғанын бiр жағы Әдiлден көредi. Және жердi де сылтау етiп тұр. Абылғазымен екеуiнiң дауы осында екен. Жабайдың жаңағы сөздерiн Абылғазы мазақ қыла күледi. – Айтасың ғой, қапы Қарашегiрде емес, шеңгел мен Әдiлде деп тұрсың ғой. Құсты бабынан жаңылдырған кiнә өзiмде деп әсте мойындармысың. Айтсам, тiлiмдi алмайсың. "құстың бабы саған – Абылғазы мен Әдiл емес, ертеден қара кешке боқтай берсең, көтере беретiн" дегенiм қайда? Сенiң, Бөжейдiң баласы, жуандығың Қарашегiрге не керек! Қап-сапы жоқ. Құсты бұздың. Ол алмай айнығандықтан қоя бердi. Мына Тұрғанбайдың сөзiн түйсеңшi. Қарашолақтың алдында келе жатып, түлкiге өзi түспей оған тастап кеткенi тегiн ғой деппең? Өзге-өзгесiн неғылайын. Қап, Қарашолақпен алғаш тоғысқан жерде, тайталаста, бiздiң қостың абыройын айрандай төктi-ау! – деп, тағы күлдi. Өзiнiң егесi бойынша, Жабайды аямай жазалап тұр. Абаймен ата күндес, бәсекесi iшiнде жүретiн Жабай өз туысының мынадай мiнезiн намыссыздық, қыршаңқылық көрiп, қатты күйiп кеттi. – Оттап тұрғанын, бұралқыланып. Құстың бабын сен бiлесiң, бiрақ менен артық бiлмейсiң. Қайдан менен артық бiлушең? Күнде өзiме билетпей, жағаласам деп бұзса, бұзып жүрген сенсiң. Былжырамай, қосыңды ал да, аулақ кетшi өзiң қасымнан! – дедi. Жұрттың бәрi Жабайдың үлкендiкке сүйенген артық ашуына тегiс күлiп, жауап қайырмай, үнсiз ұғысып қойды. Ендi Абай Жабай қасына тақап кеп, бұдан бұрын өзi көрмеген Қарашегiрге үңiлiп қарады да, Жабайға: – Томағасын алшы! – дедi. Бiрталай қадалып қарап тұрып, қалтасынан жаңа былғары портсигарға салған папиросын алып. Баймағабетке сiреңке тұтаттырып, асықпай тартып тұрды. – Қарашегiр дегенi жай ғана шегiр екен ғой! – дедi. Жаңағы Жабайдың бәсеке күйiгiн әдейi тырнай түскендей, қыжыртты. Содан Жабайлардың әлi күнге түлкi санын онға жеткiзе алмағанын сұрап бiлдi. – Бiздiң үш қостың үшеуi толған түлкi терiсi. Арқар мен бұғыны Бәшейлер де үйiп тастады. Түлкi таста жүрсе, Қарашолақ қоймайды. Талға кiрсе, шырылдатып, қара тазы алып шығады! – деп атын бұрды да, жүре бердi. Жабайдың қасындағы қағушы, аңшы жолдасы Бибала болатын. Абай тобы ұзай бергенде, сол: – Мынау тiптi мақтанып, жотасын көрсетiп кеттi-ау! – деп қалды. Абайлар осы беттен қосқа қайтып, бағанағы арқардың қуырдағын жеуге бейiмдеп едi. Тұрғанбай ол ырқына жiберген жоқ. – Бүгiн Қарашегiр емес, Қарашолаққа да көңiлiм көншiмей тұр. Осыны тағы бiр сынайық. Күн болса – түс қиып барады. Қосқа барып қайта шыққанша, кеш батып кетедi. Жарым күн текке өледi. Қырғызшатына тағы бiр оралып, ағып қайтайық. Былай тартыңдар! – дедi. Баймағамбетке алдағы беттi нұсқап, "алға түс!" дегендей қолын сiлтеп, бұра тартты. Осы бетпен кеткен аңшылар қосқа ымырт жабыла қайтты. Түлкiнi ала алмады. Баймағамбет қапысыз айдап әкеп берген түлкiге екi рет жiбергенде де, Қарашолақ бейiлсiз ұшты. Арлы-берлi орағытып кетiп, түлкiден көз жазып қап отырды. Ұзақ ұшқан бүркiттен iнге кiрiп, тас үңгiрге тығылып, екi түлкi де құтылып кеттi. Сонымен, қосқа келерде, бұл аңшылар Қарашолақтың бүгiнгi мiнезiн жұмбақ көрiп келдi. Бұрын күнiне үштi еркiн алатын. Тiптi екi рет төрттен алғаны да болып едi. "Бабынан тайды ма, әлсiрей бастады ма? Үшеу әлде бұған көп болды ма?"– деседi. Қарашолақтың қанат жүнi қопсыңқырап отырған тұнжыраған бейнесiне төрт аңшы кезек-кезек барлай қарап қайтқан-ды. Қарашолақ десе, дегендей. Бұл құс кеудесi бiр құшақ болған қалпында, мынадай жүнiн қопсытып отырған кезiнде көлденеңiнен ұзыны, тұрқы қысқа көрiнiп, үлкен қара тоқпақтай байқалатын. Аңшылар қостарына келсе, Абай қосында қонақ бар екен. Ол Жиренше мен Абылғазы. Бұл екеуiнiң Жабайдан бөлiнiп, мұнда келуiнде Жиренше ойлап тапқан бiр мән бар едi. Бағана Абай тобына кездесiп айрыла кеткенде, Жабай Бибаланың айтып қалған бiр сөзiнен бе, болмаса өздiгiнен соған келдi ме? Әйтеуiр Абайдың мiнезiне қорланып, күйiк шегiп қалды. Қасындағы жолдастарына қарап тамсанып, басын шайқап, қабақ түйiп: – Жаңағы маған артықтық айтып кеттi-ау! Оның әкесi Құнанбай болса, менiң әкем Бөжей. Ол Абай болса, мен Жабай! Сол қалайша қорлайды менi? Қарашегiр, сенiң бабыңнан көрiп тұрмын-ау осыны! – деп, шындап налыс, кейiс айтқан. Жиренше мен Абылғазы Жабайдың бұл сөзiн қостаған да, серiпкен де жоқ. Бiрақ Жиреншеге құста жүргендегi сөз, мiнездiң бәрi шын емес, әншейiн есептi түйiледi. Ол аз ойланып келе жатып, ақырын сылқылдап күлдi де, Абылғазыны қамшымен бүйiрден түртiп, Жабайдан кейiн iркiп қалды. Ендi бiр қулық, әзiл, ойнақы мiнезге түскен екен. Түлкi мен бүркiт ойнағандай. Айла мен еп ойласа, қолынан Жабай да, Абай да оңай келетiн Жиреншеге ол екеуi үлкен қызық аңдай көрiндi. Бұл күнде ел iшiндегi тiлдi, беделдi Жиренше, қалың Көтiбақ ортасынан шыққан жалғыз шоқысы боп алған-ды. Ол бiр Шыңғыс болысы емес, көршiлес Көкше, Мамайға да, Керей, Уаққа да билiктi жiгiт болған. Өзiнiң абыройы мен атағы, беделi жүрген жерге Абай да бұл жолдасын қоса iлестiрiп, бiрге беделдi етiп жүретiн. Сол Жиренше Тобықты арасында кейде ел iшiнiң дау-шары, алыс-тартысында көпке қырын-сырын сездiрмей, нелер ойнақы қиын мiнездер жасап қоятын. Мысқылшыл, әзiл күлкiсi бiрде-бiр тыйылмайтын Жиренше түлкiмен ойнаған бүркiт тәрiздi боп шығады. Қазiр сол әдетiне басуға айналды. Абылғазыны оңаша алып, ақырын ғана сыбырға жақын үнiменен ақыл-айла айтып келедi. Арасында көзiн сығырайта күлiп, ат сауырына шалқая керiлiп қойып, жас күнiндегi қылжақпастығына басады. Айтып келе жатқан ендiгi ақылы бөтен. – Жабайдың жаңағы сөзi өзiнiң күйiгi ғой. Абай бұны табалап кеттi. Артықпын деп мақтаныш етiп кеттi. Бұ қайтып шыдасын? Ал, сен екеумiз ендi Абайдан осының кегiн әперемiз. Бұл жалғыз менiң қолымнан келмейдi. Менiң құсбегiлiгiм – сенiң молдалығың сықылды. Маған Абай сенбейдi. Ол Жабайдай емес, қуырақ. Сен қосылсаң екеумiз Абайды алдаймыз да, Жабайдың кегiн әперемiз! – дедi. Абылғазы әуелi Абайды өзiнiң шын жақсы көретiн достығы бойынша: – Қой, өкпелетiп алармыз! Көңiлi қалады маған! – деп едi. Жиренше онан сайын күлдi. – Тәйiрi құс деген намыс болушы ма едi. Жабай доғалдығымен томырылып келедi. Тым құрса, қыз емес. Ненi намыс етiп өкпе қылады дейсiң? Бiз оны алдағанда құс арқылы алдаймыз! – дедi. Абылғазы бұны оңай көре алмады. – Ойбай! Тұрғанбай алдата ма? Көзiң шыққыр, құстың iшегiнде қалған қырындыға шейiн көредi. Ол өлсе алдата ма? – деп едi. Жиренше оны да бұйым көрген жоқ. – Ой, ол құсты бiлгенмен, ақылы жоқ, мiнезi жаман неме емес пе? Сен өзiң тек маған осының қолындағы Қарашолақ жөнiндегi бап пен күтiм жайын айтып, ақылыңды берiп отыршы. Тұрғанбайына қосып, Абайды да, бәрiн де мойнын астынан келтiрiп соққан асаудай, қаңбақтай ұшырайын! – дедi. Бүгiн Абай қосына қонаққа келiп отырған достарының осындай сыры бар. Жиреншеге қылжақ керек. Ол Қарашолақ қосқа кiрiсiмен, Абылғазыны ақырын түртiп қойып, құсқа қарай ымдаған. Абылғазы: "Қарашолақтың мүсiнiн көрейiншi? Деп құсты қолына қондырып алып, сылап-сынап көп ұстап отырды. Сөйлесе, тек құстың түлегiн, сүйек бiтiмiн, тұқым тегiн ғана айтады. Тұрғанбайдың ызасына тиетiн жайға соқпау керек. Бабы туралы, бүгiнгi күйi туралы бiр ауыз сөз сөйлеген жоқ. Жайлы, жылы қостың iшiне отты маздатып жаққызып қойып, Абай қонақтарын қағаз шаймен сыйлатты. Шын бейiлмен бапты қып күтiп отыр. Абылғазыға "бүркiттi тағы көр, тағы көр!" деп, екi-үш рет өзi өтiнiп ұстатты. Бiрақ әр жолында Абылғазы бұның күткенiн айтпайды. Құс жайынан ылғи жаңағыдай, бүгiнгi аңға керексiз, орағытқан сөздi сөйледi. Бiраздан соң Абай Абылғазы досының тартынып отырғанын жақтырмады. – Тегiн айта берiп қайтесiң! Одан да бүгiнгi бабын айтсаңшы. Осының дәл осы кештегi күйiн қалай дейсiң? Сенiң ойыңша бүгiнгi тамағы қалай болу керек? Жемiн атап бершi, – деп едi. Абылғазы сонда да, ол жағына баспады. – Е, Тұрғекең бiледi ғой! Тұрғекең өзi таныды ғой! – деп ашылмады. Тұрғанбай болса, Абайдың Абылғазыдан құстың жемi жөнiн сұрап отырғанын жақтырмады. Орнынан атып тұрып барып, бүгiн алған түлкiнiң жас етiнен бiр қолды суырып алып, сырт қарап, босағада отырып, жем әзiрлеп жатыр. Абылғазы бұған қарсы босағада отыр. "Тұрғекең бiледi!" деумен қатар, оның құсқа берейiн деп жатқан жемiне қайта-қайта көз тастайды. Тұрғанбай анық қан сорғалаған қызылдың өзiн бергелi жатыр. Ол бабы төмендеп, күйi қайта бастаған, етi Ояздаған құсқа берiлетiн жем. Ендеше, Тұрғанбай "Қарашолақтың етi төмендедi" деп бiледi екен. Абылғазы құстың санын, төсiн, саңғуырын көп ұстап, бақылап шыққан. Бұл тұстарында қара еттен басқа май жоқ екенi рас. Бiрақ, Тұрғанбай байқамаған болу керек, Абылғазының салалы, аппақ жұмсақ қолдары құстың қапталынан болымсыз бөлiнген майды аса бiр сезiмталдықпен айырды. Бұны Тұрғанбайдың көндеу болып кеткен қолы қауырсынның түбi деп ойлауға да болушы едi. Абылғазы құсты ұстай отырып, бүгiн қалай ұшқанын, Тұрғанбайға жақпағанын бiлдi. Және әсiресе үшiншi, төртiншi түлкiге кешкi шабыттың өзiнде де, ынталы боп ұшпағанын аңғарып алған. Сонымен Абылғазы Жиреншенiң ойынына құрық берем. Десе, Қарашолаққа зиян келтiрем десе, қазiр бар дерегi қолында. Әсiресе Тырғанбайдың құсқа түлкi етiн қызылдай бергелi отырғаны дұрыс емес. Қыранын бұрынғыдан да бұза түседi. Осыны құсқа жаны ашып, айтып қала жаздап та отыр. Жиренше Абылғазының барды болжап, бiлгенiн ендi әбден түйдi. Бұдан әрi Абылғазы ойынды бұзып жiбере ме дегендей қып, орнынан тұрып кеп, Абылғазының бүйiрiн шымшып қойды. – Берi әпкешi, осы құсты мен көрейiн! – дедi. Сонымен ол да, Қарашолақты көп сылап отырып, кейiн барып, тұғырына қондырды. – Құс жақсы екен, бiрақ дәл күйiн таппай жүр екенсiңдер! – деп, нығыз үнмен бiр сөз қатып қойды. Тұрғанбай бұған жалт етiп бiр қарап, мойнын қайта қырыс бұрып кеттi, Абай құсбегiсiн ыза қылған Жиреншенi мазақ еттi. – "Жиренше, Жиренше" дегенге, құстың да тiлiн бiлдiм деп пе едiң? Сен бiлгендi Тұрғанбай түгiл, өзiм де бiлемiн. Шорамсымай артыңды қысып, қонақасыңды же де, жайыңа отыр! – дедi. Жиренше қалжаққа мойыған емес, сықылықтап күлдi де: – Е, бiз қайдан бiлейiк. Анау орыс кiтабында "Тулақтың Қарашолағын Абай солай салсын!" деп жазып қойған болар. Өзiң айта беретiн Пошкiн жазды ма екен? Толстой айтып бердi ме екен? Сен бiлесiң! Ал бiз қойдық. Жүр, Абылғазы, атты отқа қойғызып келейiк! – деп, Абылғазыны иығынан түртiп, тысқа алып шығып кеттi. Далада Абылғазыдан құстың бар жайын бiлiп қайтты. Ендi үйге кiргенде, Тұрғанбай жем бергелi жатыр екен. Абай одан:" бүгiн не бергелi жатырсың?" деп сұрап едi. Тұрғанбай ақырын ғана, керенау жауап бердi. – "Ойтамақ" деген тамақ берем бүгiн! – дедi. Онысы бұл аңшылар естiмеген сөз болатын. Абай анықтап сұрағанда, түлкiнiң бiр қолын қызылдай берiп жатыр екен. Абай мен Тұрғанбайдың құс қасында отырған әңгiме алаңының тұсында Жиренше Абылғазыға бұрылып, ақырын сыбырлап: – Ертең бұ құс қайтедi, соны айта қойшы, – деп сұрады. Абылғазы сыбырмен жауап қайырып: – Ертең бұл түлкiнi алып соғады да, қоя бередi! – дедi. Жиренше осыдан соң артына екi үлкен жастық қойып, төр алдында шiренiп, шалқалай жатып алды. Ұзын қалың күрең сақалын сәнмен талдап жатыр. Абай мен Тұрғанбай жаққа көзiн сығырайта қарайды. Бiр мезгiл, "көрiп кел" сәуегей балгерше бiр-ақ түйiп, кесек байлау айтты. – "Ойтамақ" берiлсiн! Бiрақ айтқаным келмесе, көрерсiң. Ертең бұл құс түлкiнi алып соғады да, қоя бередi! – дедi. Сөйттi де, ас пiскенше тынығатын кiсi боп, терiс айналып бүктүсiп көзiн жұмды. Бiрақ жұмарын жұмса да, бiр танауынан күле түсiп, көзiнiң астымен Тұрғанбайды бағуда болатын. Жемдi түгел берiп шыға ма, соны бағып жатыр. Тұрғанбай бұнымен жауаптаспаса да, iшiнен әбден ұстасып, ызамен ерегiсiп алған. Жиреншенiң есебi де, Тұрғанбайдың сондай ызақор тырысқақтығын шапқа түртiп, қоздыра түсу болатын. Аңшылар әдетiнде болмайтын тұрпайылық жасап, жаңа әдейi мiнезсiздiк еткенi сол, Тұрғанбайды ашумен адастыру есебi болатын. Әйтпесе, жол бiлетiн аңшының барлығы да құсты күнде қолында ұстап жүрген тәжiрибелi құсбегiне: "Жемдi олай берме, бұнымен адастың!" деген сөздi айтыспайтын. Тұрғанбай Жиреншеге ыза болғандықтан, Абылғазымен ақылдасайын деп отырған жерiнен тыйылып қалды. Ерегiстi де "ойтамағын" түгел жегiзiп қойды. Құс жемсауы шығып, әбден сылқия тойып алған соң, Жиренше қара сеңсең iшiгiн басына көтерiп, қымтанып алды да, қатарында жатқан Абылғазыны шымшып қойып, үнсiз, ұзақ күлiп жатты. Ертеңiнде Абайлар аңға шыққанда, Жиренше мен Абылғазы ере шықты. Бұлар кешегiдей емес, бүгiн көп жүрсе де түлкi оралмады. Тек түс ауа бергенде ғана Бақанастың күнгей жақ бұталы беттерiнiң бiрiнде екi қағушы – Баймағамбет пен Жиреншенiң жiгiтi бiр түлкiнi шаттан айдап шықты. Абылғазының қолындағы Жиреншенiң құсы тiленiп талпынса да, Жиренше оны жiберткен жоқ. Кезектi әдейi Қарашолаққа бергiздi. Түлкi көрсе тынымы жоқ Қарашолақ, Тұрғанбай қолынан жұтынып-ақ ұшты. Түлкiге екпiндеп барып көңiлдегiдей-ақ түскен сияқтанып едi. Жиренше, Абылғазы, Абай үшеуi қатар тұрған. Абай қалжыңдап, құстың түлкiге құлшынып кеткен ажарын Жиреншеге нұсқап, көрсетiп тұрып: – Бәлем, Жиренше, сәуегейлiгiңдi ендi көрермiн! – дедi. – Бәсе, көрсек көрермiз! Әлi түлкi қанжығаңда тұрған жоқ. Асығып-аптықпа! – деп, Жиренше құсқа күле қарап тұр. Қарашолақты түлкi бiр шоқ талдың түбiнде тосып тұр екен. Құс ағындаған бойында түлкiге жарқ етiп, қатты түстi. Тегеурiнi, салмағы ауыр тигендiктен түлкi, белi қайысып, сылқ жата кеттi. Бiрақ бұл алғашқы сәттегi әрекет едi. "Алды, бүктедi" десiп, Абай мен Ербол құсқа қарай шаба жөнелдi. Сол уақытта бүркiттiң шеңгелiндегi түлкi жан дәрмен жұлқына тыпырлап, бүркiттi үстiнен аунатып жiберiп, қасындағы тал, бұталарға қарай тырмыса арпалысты. Шеңгел iшiне ұмтылып, тығыла бердi. Абайдың соңынан Тұрғанбай, Жиреншелер де ылдилап шауып келе жатқан. Аңшылар тақай берген кезде Қарашолақ шеңгел алдында қияңшы тағыны ұстап қала алмай, қос аяғын шығарып алып, айрылып қала бердi. Бүркiт тұяғынан ауырсынып қалған жон-жотасын иреңдетiп, түлкi шеңгелдiң ар жағына өттi де, ақырын қашып, сытылып жүре бердi. Абай мен Ербол бұл көрiнiске өкiнгеннен сандарын бiр-бiр салып, аттарын бұрып алып, аңырып тұрып қалды. Жиренше түк сөз айтпай, тек екi көзiн қысып, ат үстiнде iлгерi-кейiн құлай түсiп, тамаша сүйсiнiп күлiп тұр. Тұрғанбай өзiнiң қапысы болғанын әлi мойнына алатын емес. Кешегi Жабай құсап, бұ да шеңгелден болды деп тұр. – Қарашолақ Жанбауыр Шөгелдiң тұқымы. Жанбауырдың тұқымын Уәли төреден артық бiлетiн кiм бар едi? Сол айтпап па едi:"Жанбауырдың тұяғынан түлкi кетпейдi, бiрақ бұталы жерде түспейдi!"– дедi. Құсбегiнiң бұл сөзi өзiн қанша жұбатқанын кiм бiлсiн, бiрақ Абай мен Жиреншенi иландыра алған жоқ, үйткенi, Жиренше бүгiн бұларды мықтап жеңiп, табалап тұр. Бұл күн осымен өттi. Түлкi кезiкпей, аңшылар жолы болмай ., қосқа кеш қайтты. Ендi бүгiнгi түннiң жемiн Тұрғанбай қалай бередi. Жиренше мен Абылғазы соны баққан. Абылғазы құстың кешегi қапталынан бөлiнген майды бүгiн тағы тауып, кешегiден гөрi де айқынырақ бiлiнiп тұрғанын айырды. Тұрғанбай болса, бүркiттiң бабын екi-үш күнге шейiн бiр жағына шығарып, анықтамақ болды. Егер етi көтерiңкi болса, осы бетпен жемдесе, екi-үш күннен соң анық айқын болады. Онда бұдан әрi не iстеудi, қалай төмендетудi оңай табады. Қазiргi екi аралықтағы дүдамал жаман. Бұнымен бiр жұмадай, он күндей созып кетсе, құс тiптi айнып кетуi мүмкiн. Сол есеппен, ол бүгiн тағы да кешегi ойтамағын берiп жатыр. Абылғазыдан алда не болатынды тағы да сұрап алған Жиренше Тұрғанбай құсты әбден жемдеп болған соң, тағы да кешегiдей балгерлiгiн жасап, болжалын айтты. Бүгiн тiптi сенiмдi айтты. – Е, ертең Қарашолақ алып та соқпайды, тек түлкiнi жайқап өтедi де, кете барады! – дедi. Абай бұны боқтап, қалжақ еттi. – Ақ сөйле, құлағына ақмартуың сыбырлап кеттi ғой, ақ сөйле! Қырғыз-шатында жын қаққан, жаңа бақсы! Көрермiн әуселеңдi ертең! – дедi. Жиренше тағы да кешегiсiндей Абайларға жотасын берiп, бүктүсiп iшiгiн бүркенiп жата бердi. – Ендеше бұ құс жетi күнге шейiн түлкiге түспейдi! – дедi. Осының ертеңiнде әншейiндегiден ерте аттанған аңшылар қатты егес, бәсекемен шығып едi. Бiрақ бүгiн де кешегiдей күнi бойы түлкi кездеспей, кешке жақын ғана көрiндi. Көрiнгенi болмаса, Қарашолаққа түлкi тағы да алғызбады. Жиреншенiң айтқаны кешегiден де бетер, дәл келдi. Айтқанындай Қарашолақ қатты ұшып, түлкiнiң үстiне екпiндеп барды да, бiрақ жайқап өте шығып, ар жағындағы биiк тастың басына барып қонды. Ендi күлкi жоқ. Абай мен Тұрғанбай Жиреншеге тiл қата алмай, қатты жеңiлдi. Жиреншенiң iздегенi сол едi. Кеш батарда өзiнiң қағушы жiгiтiн қасына алып, бетiн Қазбаладағы өз қосына қарай бұрды да, борт-борт желiп, Абайларға қоштаспай-ақ тартып кеттi. Ол Абылғазыны бiрге әкетпек едi. Бiрақ оның бүгiнге шейiн Абайларды қылжақ еткен мiнезiн бұдан әрi қостағысы келмеген Абылғазы, ендi Жиреншеге ермей, Абай қасында қалды. Тұрғанбайға: – Қарашолақты қапыға салдың. Үш күнге өзiме бер, түзеп беремiн. Намыс-мамысты не қыласың! – дедi. Абай да Тұрғанбайдың жаңылғанын бүгiн анық аңғарған едi. – Мынаның айтқанын iсте. Ендi қыңырайғанды тоқтат, Тұрғанбай, – дедi. Осымен құсты үш-төрт күндей қайта бабына келтiрумен жүргенде, Абай аңшыларға ермей, қоста қалып отырды. Жиреншенiң бұларды мазақ қып, қалжақ етiп кеткенiн анық аңғарған Абай оған кектенiп ызаланған жоқ. Бiрақ қатты ойыннан ұтылғанына ұялды. Бұл күндер күн бойы салбуырынға ала шыққан бiр қоржын кiтаптарын алдына жайып салыпты. Қостың iшiне күнi бойы от үзгiзбей, жылы жаққызып, арқардың жас етiнен майлы қуырдақ қуыртып, оңашада кiтап оқумен болды. Осымен үш-төрт күн өткен едi. Бұл күндерде Тұрғанбай мен Абылғазы: "Қарашолақтың бабын қайта таптық. Зар күйiне қайта келтiрдiк" десе де, қосқа көп түлкi келген жоқ. Үш-төрт күн iшiнде екi құспен жүрiп, алғандары екi-ақ түлкi болды. Сонымен ендiгi бiр кеңесте Тұрғанбай мен Абылғазы Абайға: "Бұл өңiрден көшейiк, бұнда түлкi арылды. Ендi көшкен соң ұзақсынбай, тура Машанға көшейiк!" дедi. Қысқы күнде Бақанас пен Машан арасы күндiк жер. Жолсыз, қарлы, қалың адырлармен Машанға жету оңай емес. Бiрақ, әлi – әзiр қыстың басы. Қар оншалық қалыңдай қойған жоқ. Аңшылар құстардың бабы күштi дейдi. Арқар, бұғы ататын Бәшей де болса, "бұл маңнан арқар ауып кеттi. Сол, қысқы тұрақты мекенi Бұғылы, Машан тауларына кеттi" дей беретiн. Машан Шыңғыс елiнiң жерi емес. Ол Тобықтының Қаракесек жақтағы шеткi руының бiрi жайлайтын қоныс. Абай осы жасына шейiн ол тауды аралап көрген де жоқ едi. Қысты күнi ел бар ма, аңшы бар ма, кiмдер мекен етедi, оларынан да хабарсыз болатын. Тек ол жақты сұрастыра отырып, Тобықтының ойда-қырдағы бар мекенiн бiлетiн зерек Абылғазыдан азғантай дерек алған. Машанның кейбiр қуыстарында Ескене және Мотыштың бiрен-саран ауылдары болады екен. Жолы алыс, елi бөтен, белгiсiз сапар Абайды онша қызықтырып, тартпады. Қайта жолдастары осыны айтқалы көңiлiне амалсыздықтың бiр жадаулығы да келiп едi. Бiр ойдан: "Осы жайлаулардың аңы азайса, елге қайтып кетсе нетер едi!" деп қобалжыған-ды. Бiрақ онысы мынау өңшең аңшы, қажымас қажырлы жiгiттер қасында ерiншектiк, табансыздық боп көрiнуге мүмкiн. Сондықтан "бiр сапарға неге болса да шыдайын, Машаннан ары аңды тоқтатып, Шыңғыстың сол тұсынан асып түсiп, бөктермен Қыдырды басып, Жидебайдағы ауылға оралармын!" деп ойлады. Абай көнген соң, үш қос ертең ерте жығылып, Бұғылы, Машанға қарай беттейтiн болды, Абылғазы Абайдың Машанға жүруiн өзi мәслихат еткендiктен, ендi Жиренше мен өзiнiң қосын да солай көшiретiн болып, түн ортасынан аттанып кеттi. Ерте елең-алаңда Қырғыз-шатынан қос жөнелдi. Аңшы, бүркiтшiнiң көбiн сол көшке ертiп, көшке басшы етiп Тұрғанбай мен Смағұлды сайлап, Абайлар төте жолмен, төрт кiсi бөлек тартты. Бұлар Абайдан басқа, Ербол, Шәке, Баймағамбет болатын. Көштен айрылысарда, Абай мен Смағұл байласқан уәде бойынша, бүгiн бұлар Бұғылыға жете қонбайды. Бұғылының бергi деңгейiндегi "Есболаттың Қара-суы" дейтiн, Оразбай қонысында түйiспек болған. Түндегi уәде бойынша, бүгiн сол жерге Жиренше мен Абылғазының қосы жетiп қонбақшы. "Содан ары ертең Бұғылыны аралап, Машанға еркiн жетiп, ерте, түсте барамыз. Күн ашықта жайласамыз. Бүгiн жетемiз деп өктемейiк. Асықпай, ара қонып-ақ барайық" дескен-дi. Осымен Абай бастаған төрт аңшы Қарғыз-шатынан шығып, Жәнiбектi желкелеп, Қазбаладан өтiп, күн түске тақаған кезде Ботақан-ошағынан аса бердi. Бұл жолда да қар қалыңдай қоймапты. Жүргiншiлер келе жатқан әзiргi жерлер – Абай ауылдарының, ағайындарының жылдағы, жазғы таныс қоныстары. Аттар семiз, күйлi. Тегiс тағаланған, жүрiске қажитын емес. Бiр қалыпты бұлаң құйрықпен жiтi жортып келедi. Тынық күндерде жауған ақша қар әлi сырттың аязы мен қатты желiн көрмегендiктен, үлпiлдеп, мамықтай боп, күпсек жатыр. Ат аяғына бөгеттiгi азғана. Бiрақ аттың шашасынан асқан, жолсыздың қары болғандықтан, жолаушылар қатар жүрмей, шұбыра жортып келедi. Жолды бастап келе жатқан Шәке. Ол жас та болса, жүрiске берiк және салқылығы жоқ, бойы жинақы жiгiт. Оның үстiне аңшылықпен бұдан бұрын да екi қыс салбуырында болған, жол көрген, ысылған сияқты. Абай мен Ербол одан жастары үлкен болса да, бұл өңiрде қыс жүрiп көрмегендiктен, жол бастауды Шәкеге тапсырған. Күн таңертең аз тұмантып, бұлыңғырлау боп басталып едi. Бақанас, Қазбаланың қатпарлы қалың тау, биiк белдерiнен жол өткен соң, азырақ ашыла түскендей болды, бiрақ күн көзi көрiнбейдi. Күңгiрт, сұрғылт қыс аспанында көшпе бұлттар өркеш-өркеш боп, терiстiкке қарай маңып, ауып барады. Алғашқы шыққанда биiк таудың басын шалған, төмен шұбалған тұман қазiр жоқ. Соның айыққаны күннiң нобайын, кей бұлттың тұсынан ақшыл, сұрғылт сәуледен болжай отыруға сеп болды. Әзiр дене тоңазытар, бет шымшыр аяз да жоқ. Тек емiс қана шытқыл бар. Жол бағытын сенiмдi жiгiтке тапсырған Абай айналадағы дүниеге жадау көңiлмен, салқын қарап келедi. Мынау Ботақан-ошағында бала шағынан талай жазды бастан кешiрген неше алуан қуаныш, шаттық, күйiнiш, кейiс кездерi ойына үзiк-үзiк түсiп өтедi. Сол естегiнiң бiрi әжесi мен өз анасы Ұлжанды аса бiр жақсы алғыспен еске алғызды. Ботақан-ошағынан қиыс өте берiп, Абай сонау бiр жылдағы үлкен үйдiң қонып отырған қонысын көзбенен тапты. Бұны ес кiрген азаматтық мiнезге ең алғашқы жеткiзген бiр орын, мекен – осы қар басып, елсiз, суық түйiлiп жатқан қоныс едi. Ол Бөжейдiң асынан Абай, Ербол қатты қажып, ұйқыдан өлердей талып кеп жығылған сәске болатын. Бұлар оянғанда сол екi бiрдей алтын ана Абайға, бала Абайға, өмiрiнде бiрiншi рет бас тартқан. Жолына айтып сойған ақсарбастың басын тартып, ең бiрiншi рет жас ұланын "ер азамат болдың" деп, ғазиз батасын берiп едi. Абай кәрi әжесiн қазiрде көз алдынан кетiре алмай келедi. Көз жұмып, қолын созса, анасының кiшкене, бүрiскен саусақтарына тиетiн сықылды. Сол саусақтардың үйiрiлiп айналып, бұны арқасынан қағып, маңдайынан сипап отырғанын сезiп келе жатқандай. Тамақ кебiрсiп, көзiне бiр түйiн жас келе бере, Абай әулиедей анасының әруағына арнап, ақырын күбiрлеп құран оқып, бата қылды. Дiндар жұрт құранды зиярат басында, дастарқан үстiнде, арнаулы сәтте айт сияқты күндерде оқитын болса, Абай өз әжесiн осы күнге шейiн, осындай бiр айқын есiне түсiп, қатты сағынып, жоқтап кеткен кездерiнде, осылайша, әр кезде оқып жүретiн. Құран оқып, бет сипады. Артында қалып бара жатқан Қазбаланың Қарашоқысына, "қысқы көрiнiсiн есте тұтып кетейiн" дегендей боп, айналып ұзақ қарап алып едi. Жаңағы Ботақанда өткен естен кетпес сәске шақ, ендi соған тiркес, сол күндердiң әсте ұмытылмас, тағы бiр жақын шағын еске түсiрдi. Бұлтты аспан арасынан қуаныш, сәулелi, күлкiлi жүзi бар Абайдың жалғыз ғашығы – Тоғжан жүзi туды. Осы Ботақанның анау бiр төбесiнiң басына, Ербол айтып келген, Абайға әкелген, сүйiншi хабар бар едi. Сол түннiң барып қайтыс сапары. Тоғжанды Жәнiбектiң тоғайының арасында, ай астында, сағынышпен құштырған сәт, бар тыныс, сыбыр-сыбдырымен Абай жүрегiнде түгел оянды. Бұл суреттi, сағынышты сағымды еске алумен Абай өзiнiң қазiргi тiрлiгiн, қайда екенiн бiржолата ұмытып кеткендей. Ұзақ уақыт ұмытумен мүлгуде. Жүрек қанымен жазылған ғашықтық арман кiтабын, көз жұмып, көңiлмен оқуға кеткендей. Күрсiне түсiп, Тоғжанды жылаулар жүрекпен жоқтайды. ...Қанша уақыт өткенi мәлiм емес. Тек жүрегi сағыныш, налыс сазын шерте тыңдап, өзi шертiп, өзi тыңдап келе жатқанда, қатты соққан тiрлiк әмiрi ұйқы-тұйқы бұзып жiбердi. Сағынышты жарды құшып жатқан түстен түртiп оятқандай бiр хал едi. Абай селт етiп, есiн жиып, ендi аңғарды. Аты тоқтап тұр, жолдастары иiрiлiп қоса тұрып қапты. Бұл уақытта қатайып жел шығып, ұшқындап қар жауып, айнала түгел қарлы мұнармен қоршалып апты. Абай күн райы қатты бұзылғанын ендi ғана көрдi. Жолдастарының iркiлуi де сол бораннан екен. Қатаң соққан қыстың желi аттылар айналасындағы аспан мен жердi ұйтқытып, араластырып, ұзақ ызың салып тұр. Ықтай тұра қалып ақылдасқан жүргiншiлердiң айналасы – ұйтқи соққан ұсақ қар. Абай Шәкеден: – Жаяу боран ба? Күпсек қарды жел ұйтқытып тұр ма? – деп сұрап едi. – Бiлмеймiн. Бiр алай-түлей! Жауа борап тұр ма деймiн. Астымыз да, үстiмiз де бiрдей ұйтқып тұр! – дедi. – Ал, ендi адаспасты ойлайық. Бала, өзiңнiң көңiлiң берiк пе? Бетiңнен жаңылған жоқсың ба осы? – деп Ербол Шәкеге ширақ үнмен сөз қатты. Шәке көңiлi екi ұдай. Ендiгi беттi айналада түк көрiнбейтiн болған соң, ақылдасып алып, түзеуге тоқтаған екен. – Борандағы жетекшi жел ғой. Есболаттың қарасуын желдiң аңғарымен ат маңдайына туралап алмақ едiм. Бiрақ мынау өңшең өзiмiздiң таныс қоныстың арасында келе жатып және жаңа бiр ойға түсiп кетiп, желдiң қай жағымнан шыға қалғанын аңғармай қаппын! – дедi. Өзiнен естияр болғандықтан, Абай аңғарған шығар деп, соған үмiттенiп қарап едi. Абай жолдастарын қайран қылып: – Желдiң өзi қашан шықты? Мен осы тоқтағанда ғана жел барын байқадым! – дедi. Ұйқыдан оянған кiсiдей сөйлейдi. Екi көзi көкпеңбек, бетi-мұрны қызарған, сағал сары Баймағамбет Абайдың мiнезiне күлiп жiбердi. Бұл төртеуiнiң iшiнде желдi алғаш аңғарған сол Баймағамбет екен. Ол: – Дәл осы желдi бетiңе қырын соқтыратын етiп ұстасаң, алғашқы аңғардан адаспаймыз! – деп едi. Шәке бұған иланбады. – Саған қырыннан соққан көрiнсе, маған тура аттың маңдайынан, қарсы алдымнан шыққандай болғанды! – деп екеуi дауласып кеттi. Ақырында Шәке Баймағамбеттi тоқтатып, Абай мен Ерболға қарап: – Ал, бiр орында ұйлыққанмен ақыл табылмайды. Тұра берсек, қалай барардан да жаңылармыз. Не екеуiңiз бастаңыз. Болмаса маған тапсырсаңыз, Абай аға, мен тәуекел деп, тура осы қатты желге қарсы жүремiн! Бiрақ, күн суытып барады. Қатты боран бола ма, қайтедi. Желдiң өзi де шыға сала, шапшаң қатайып кеттi. Ендi тымақты баса киiп, қымтанып алыңыздар. Не де болса қатты жортып көрейiк! – дедi. Абайға өзiнен де, өзге жолдастардың екеуiнен де, Шәкенiң ажары мен қажыры бекемiрек көрiндi. Соған сүйсiнiп: – Ал, қарағым! Iшiмiздегi ширағымыз, сергегiмiз де өзiң болдың. Не де болса, саған ердiк, бастай бер! – дедi. – Ендеше тәуекел, мiнi! – дедi де, Шәке қара жал, ақ табан қоңырдың бетiн желге қасқайта, қарсы бұрып алды. Тiзгiндi қысып ұстап, қатты желден ығысып шырайнала берген зор қоңыр атты қамшымен шарт еткiзiп, қатты тартып жiберiп, жортып кеттi. Бұның артына Абай түсiп едi. Ақтабан қоңырдың сауыры қалың, "төңкерген тегенедей" дейтiн кең, сұлу екен. Тымағын көзiне киiп, қоңыр аттың сауырына қадала қарап алды да, iлесе жортты. Тобынан бөлiнген төрт жолаушы елсiз жонда, ысқырып соққан алай-түлей ақ боранның құшағына, жiтi жортумен кiрдi де, бата бердi. Шәке осы бетпен iркiлместен, ұзақ жортты. Алдарынан қатты жел әлi күнге ысқырып шулап, бората соғады. Суық қатайғаннан болса керек,, ендi бiр шақта аспаннан түскен қар алғашқыдай ұсақ емес, жабысқан үгiндi қар емес, жұмарланған ұсақ қатты қиыршық болып жиiлеп ұра бастады. Маңдайды желге қарсы тура берiп жүру әсiресе қиындады. Артында желiп келе жатқан аттарға Шәкенiң қоңыр аты жалтақтап, ық iздегендей сығылыса бередi. Кiшкентай тiзгiн босаса, басын жалт еткiзiп бұрып алады. Дәл маңдайына қадалып, шашылған қатты жел қоңыр аттың қалың кекiлiн кейiн шалқытып, дөңес маңдайын ашып алып, тықыр жүнiн түбiнен жұлғандай болады. Қоңырдың жел өтiне қасқарып жортуы жеңiл емес екенiн бiлген Шәке аты сәл бұлғақтаса, "терiске жалтарып, адастырып кетер" деп ойлады. Әншейiнде аса жүрдек, жылпос қоңырды бұрын қамшыламай жүргiзетiн болса, қазiр жиi-жиi шарт-шарт ұрып келедi. Абай өз астындағы құла жиреннiң бiр тәсiлiн аңғарды. Ол қоңырдан кейiн қалса, маңдайына жел қатты ұратынын сезiп, алдыңғы аттың ығына паналап, бiр елi қалмай, лыпып жүрiп келедi. Бiрақ құла жиреннiң жалына, Абайдың да өне бойына алдыңғы аттыдан аса соққан қарлы боран ұйтқып төгiлiп, қалыңдай түседi. Азғана уақыт iшiнде аттың құлағына шейiн, Абайдың селдiр сақал мұрты мен кiрпiгiне шейiн қырау басып алды. Соңғы уақытта алдағы қоңыр ат пен жас жiгiттi қатты қинаған қиыршық боран Абайдың да бетiне шыпылдатып ұрады. Жол еркiн Шәке мен өзiнiң атына берiп, Абай ерiнiң қасына еңкейiп ап, ықтап жортады. Бiрақ, сонда да бар жүргiншiнi дала бораны шыдатпай әлсiретiп барады. Абайдың түлкi тымағының екi самайынан қадалып ұрған жел шекесiн шаныштыра бастады. Еңкейiп келе жатып, бетiн бұрып, ықтап шабайын десе желкелiгiнен ұрып, мойнына қарды тықпалай бередi. Қайта бұрылғанда бетiн, мұрнын жалап, аязды боран ығын кетiре бастады. Ендi қолымен бетiн жиi-жиi уқалап, үсiнуден сақтанса, қос қолы қатты тоңып, саусақтарының ұштары шаншып, тiзгiн мен қамшы ұстауға ебiн кетiрiп, қарып, мұздатып барады. Сол күйдiң үстiнде әсiресе екi самайынан тымақ iшiн кеулей үрген жел шыдатарлық емес. Ығы кетiп, ер үстiнде аз жүрiсте оңға, солға да бұрылып, еңкейiп, ат жалына да бүгiле түсiп шапқан Абайдың мазасы қатты кеттi. Құр мазасыздық емес, ендi бетi-қолдың үсiну қаупi бар. Самайдан өткен жел одан да қатер. Тоңу ығын кетiре, күшейген сайын ендi Абай етегiне де ие бола алмады. Қайта-қайта қымтаған етегiн сәл қозғалса жел ақтармалап, жұлып ашып, қайырып жiбередi. Басында өзге жолдастарынан бұрын суыққа сыр бермеспiн десе де, ендi шыдап болмады. Абай алдындағы Шәкеге белгi етiп, айғай салды. Жүрiс тоқталып, барлық аттылар ыққа қарай қоралай тұра қалып, жай бiлiстi. Бiр Абай емес, бар жүргiншiнiң де күйi сол Абай күйiндей екен. Бұлар тоқтап қалғанда, аттары өздiгiнен шыр айналып, ақ боранға арттарын берiп, қыбыр етпей ықтай-ықтай тұрысып қалған. Үстiндегi жүргiншiлер секiре түсiсiп, қоса ықтай тұрып, боранның аса суық пiшiнiн сөз қылысты. – Ойпыр-ай! Қақап кеттi ғой! – деп Ербол бастады. – Тез айықса жарады, болмаса мынау қатер ғой! Бет қаратпай барады ғой! – деп Абай айналаны ақ түтек қып, тығыз қоршап тұрған боранға қарады. – Айығар! Шыдап көрейiк! – Шыдамағанда, елсiз қу далада жүрмегенмен жан қала ма? – деп Шәке мен Баймағамбет жастық етiп, қайрат берiп сөйлеп тұр. Бұл уақытта төртеуi де iштегi қалталарынан орамалдарын алып, тымақ iшiнен, маңдайларын қатты тартып, таңып байлап алысты. Екi бетi қып-қызыл боп аязға шынығып алған Шәке, әлi ширақ, берiк едi. – Бетiмiз терiс болса, онда адастық. Адасқанда, шырқап адасып кетуге де болады. Ал егер адаспасақ, онда осы жiтi жүрiспен кеш батқанша Есболат Қарасуын сипалап қаламыз. Боран ықтиярға қоятын емес. Аяңдап бүлкектегенмен бәрiбiр суық жеңiлмейдi. Адаспасқа оның себi де жоқ. Аяңдап, маңайды шола жүрем дейтiн емес. Ендi не де болса, тағы бiр ұзақ жортуға белдi бекем буып алыңыз, Абай аға! – деп қоңыр аттың айылдарын қатты тартып ап, тағы да ырғып, атына мiндi. Абайлар үн қатпастан, бұрынғы қалпынша Шәкенiң соңынан ердi. ...Қанша екенi белгiсiз, ұзақ бiр шыдамға тiстенiп бекiнiп алғандай болған жолаушылар көп заман толассыз, тынымсыз қатты жүрiстен аумай келедi. Көптен құлаққа беймаза боп ысқыра шулап соққан жел кейде ерекше бiр ызамен ышқынып кетiп, екпiндетедi. Күнi бойы үзiлместен, шу-шу еткен жалғыз үн құлақ талдырғандай. Сарылған суық сазынан жаңылған жоқ. Кейде ақ боран, қатты аяз ұлып та кетедi. Көп бөрiнiң боранды далада, құтырған дауыл iшiнде, баспана iздеп, жас қан iздеп, қосылып ұлығанындай, азан салады. Сондай ұлыған қарлы дауыл астында елсiз меңiреу дала Абайдың өзi туып-өскен сахарасы болса да, қазiрде соншалық мейiрсiз, қатал, өгей анадай. Кеше ғана балалығы мен жiгiттiк жастығының жасыл шөбi сарғаймас алтын бесiгiндей болса, сол қызықты қан жайлау қазiр суық қабыр ызғарындай аяздап, қырауытып тұрған тас табытындай. Осы сәтте, бұл ұзақ бейнеттi ауыр шақтарда, дүние деген бiр-ақ уыс. Ұйтқыған қарлы боран iшiнде тек бiр-ақ ауылдың қотанындай ғана. Дүние сонша бүрiсiп, алай-түлей iшiнде кiшiрейiп, тарылған, астан-кестенге түскен. Бұл дүниеде аспан деген, жер деген, тау-су деген, өлке-жота деген айырма да, бiтiм, жаратылыс та жоқ сияқты. Бұның Абай ұққан аты қазақша емес, орысша кiтаптардан ұғынған екi сөзге дәл келедi. Бiрi – хаос, бiрi – стихия. Әлдеқандай кiтаптардың айтуында дүние пайда болғанда, ең алғаш осындай алай-түлейден туса керек. Ыстық судың қайнап ойнағанындай. Не тулаған теңiзде тау толқынының көбiгiн аспан атып, шапшып құлағанындай. Сол толқын iшiнде ажал жүзiн сәт сайын күтiп келе жатқан кiсiге де дүние осындай бiр-ақ уыс болса керек. Жорту аяқталған жоқ, бұл уақытта тоңу үстiне шаршау да қосылды. Сонымен қатар: "Ойпыр-ау! Айығары бар ма!? Аяқтай ма бұл жүрiс? Ендi қашан?"– деген күйгелек шыдамсыздық кеудеден жалын шығарады. Бiр уақыт жел ақырын бәсеңдей берiп, шұғылынан үзiлiп тоқтады. Абай iшiнен:"Япырай, тiлек қабыл болғандай ма? Жаңағы налыған зар сияқты шолақ тiлектiң орайы, өтесiнi ме?" дегендей боп, лезде үмiтке ауысты. Осы уақытта Шәке аттың басын тартып, бәрi де iркiле тоқтап жабырлай сөйлестi. – Басылды бiлем! Күн жарықтық бiзге болысайын дедi ме? – деп тоқтаған Шәке, ендi ақылдасып алмақ едi. Бұл уақытта қар жауып тұр, қазiр бағанағыдай қиыршықтап жаумай, ендi жай, баяу жапырақ қар түсiп тұр едi. Күн тынғанмен, айнала тұман және жауып тұрған қары қалың. Жүргiншiлер аяңдап, атқа тыным берiп, өздерi де толас алып, ендiгi беттi ақылдасып аңғаруға кiрiстi. Бұл шақта, қыстың қысқа күнi батуға таянған едi. Күннiң бұлыңғырынан ба, жоқ ымырт таяу ма, әйтеуiр айнала боран басылғанмен, болжап болмастай қою сұр мұнар қоршауында тұр. Үмiтшiл көздер ойда жоқ жерден қарауытқан қыстау көргендей болады. Немесе жақында шашырап жайылған iрi қара мал сияқты бiр нәрселер қарауытып, бадырая қалады. Бiрақ осыны әрқайсысы жеке-жеке байқаса да, жолаушылар бiрiне-бiрi анық сенген үнмен айта алмайды. – Әне бiреу не? – Мынау қарауытқан немене? – Мына жағымызда бiрдеңе қалып бара ма? – десiп, бiрiн-бiрi алаң етiсiп, әр жаққа аласұрып келедi. Бұларды кеш мұнары, күн тұманы алдап қана жұбатқандай болады. Елдi көксеп, дауылды даладан қажыған көңiлдерге адам мекенi соншалық ыстық болса да, амал жоқ. Қора-қыстау, мал-жан сияқты боп көрiнгеннiң бәрi де басқа нәрселер болып шығады. Кейде жақын төбенiң аппақ боп аспанмен тұтасып тұрған ұлы бейнесiнде қарауытып көрiнген болымсыз жақпар тас қора сияқтанады екен. Қалың қар iшiнен қылтанақ бойы зорға асып көрiнген тал басы, шеңгел, қарағай, тобылғы бастары бұлардың көзiн алдайды екен. Жел тынып, бағанағы қатты суық саябырлағанмен айналаны болжай алмаған жүргiншiлер көңiлге үмiт ала алмай келедi. Үйткенi әлi күнге жүрiп келе жатқан жерлерi қай тұс екенiн дәлдi бiлген, анық көңiлi сенген ешқайсысы жоқ. Шәкенiң долбарынша, бұлар қазiр Пұшантайдың батыс жағынан кесiп өтiп, Айдарлы-қойтастың оңтүстiгiнде, жамбас тұсында келе жатқан сияқтанады. Ендi мықтап бiр жортса, ұзақ сары жоннан асып, Есболат Қарасуының үстiнен түспек керек. Шәке осы бетте дұрыс келе жатырмын деп ойлайды. Тек жалғыз күдiгi Ботақаннан шыға бере, бұлар бастаған қатты жорту, тура беттегенде, жүргiншiлердi Қарасуға әлдеқашан жеткiзсе керек едi. Соған күдiктенедi. Бағана ең алғаш желге қарап бет белгiлегенде, Шәкемен дауласқан Баймағамбет ендi мынау тұста өзiнiң күдiгiне нығая түседi. Әрбiр жыра, шұқанақ, немесе өзенсымақ өңiрлермен жол жүрген сайын, сол күдiгiн айтады. – Жердiң қыртысы, Есболат Қарасуының атрабына ұқсамайды. Оның күнгейi мен күншығыс жағында келе жатсақ бiз, ақ отты адырмен, тасты төбелермен, я болмаса тегiс сары жотамен жүрсек керек едi. Мынаның бәрi қайта-қайта бұлақ, өзен, өлке боп, шалғынды, томашалы балқаш боп кеттi. Осы бiз адастық. Ал адассақ қатты терiс кеттiк! – дейдi. Осындай аз топ екi ұдай болған енжар көңiлмен ақырындап келе жатқанда, күн анық батып, ымырт әбден жабылды. Ендi белгiсiз сапар ықтиярсыз жүргiншiлердi түн жолаушысына айналдырды. Күнi бойы жортқан аттар азғана толас алсын деп,, жүргiншiлер ендi бiр суаттың басына келiп түсiп, қырау басқан жарау семiз аттарын бiрталай уақыт оттатып алды. Аттан зорға түсiп, кез келген орынға жантая құлаған Абай, үнсiз жатып, көзiн жұмып, Шәке мен Баймағамбеттiң жол жөнiндегi дауын ойлады. Бiрақ қанша ойласа да, бiр ғана ыза аралас қападан басқа еш нәрсе таба алмады. Ақылдасып көрiп едi, Ербол да тыңнан еш нәрсе тапқан жоқ. Бiрақ әр кезде сабырлы Ербол қазiргi талып, қажудың үстiнде де Абайға бiр қалжың айтты. – Сен екеумiз атқа жүруге мықты болушек. Бiрақ даңғыл қара жол болса, беттi түзеп қойып, әйтеуiр "құдай салды, мен көндiм" деген ұзақ сонар, қара жортуылға тәуiр едiк. Болмаса күздiң айсыз қараңғы түнiнде адаспай жол тауып көрген өнерiмiз жоқ едi-ау, ә! Ендi қысқы ақ боранда, жолсызда, шүйкедей жалғыз қосты табатын бiз бе? Мен шынға келсем, мынау құдайдың қу даласында сол қосты табу қалың шөптiң арасына түсiп кеткен иненi табудан оңай деп тұрғаным жоқ. Сенiң одан озған өнерiң болса, өзiң бiлесiң! – дедi. Абай өнерiм бар деп айта алған жоқ. Үндемей күрсiнiп қойды. Ерболдың айтқаны мұның да көңiлiнде, дәл осындай боп ұялаған күдiк едi. Осымен жолаушылар тағы да Шәкеге бастатып, атқа мiнбек болғанда, бағана тынған жел тағы да қайтадан лезде көтерiлiп, зуылдап, шулап, ызың салды. Сол ызың осал белгi емес, үлкен, зәрлi суықтың кәрлi белгiсi екен. Жiгiттер атқа мiнiп ап, тағы жортып жөнелгенде, күндiзгi ажалдай ақырған қатты боран, алақаншықтап ышқына соғып, қайта құтырды. Суық күндiзгiден әлдеқайда қатты едi. Азғана уақыттың iшiнде жүргiншiлердiң ығын кетiрiп жiбердi. Бiразда алды-арты айғайласып, тоқтап тұрып: – Ойпыр-ай! Ендi қайттiк!? – Шын сор ендi болмасигедi. – Бұл түн боранында жүрген жақсы ма, әлде бiр жердi паналап жатқан жақсы ма, қайсысын етемiз? – Жел бетiнен адасқан жоқпысыңдар? Ендi не ойларың бар? – деп, соңғы сөздi Ербол айтып барып, даурыға тоқтасқан. Шәкенiң ақылы жүрiстi тоқтату емес, бiрақ қатты жүрмей, баяу жүрiп, iлгерi жылжи беру болды. Үйткенi, тоқтаса, ықтайтын қара-жай жоқ. Мынау желдi аяз қозғалмай отырған кiсiнi тоңдырып ұшырып жiберуi мүмкiн. Алда не де болса үмiт бар. Сондықтан әлi де бiрiнен бiрi қара үзiп қалмай, жылжи беру шарт. Өздiгiнен ақыл таппас болған жолдастары Шәкенiң сөзiн ақырын үнмен қостап көндi де, артынан тағы ердi. Тағы да ұзақ сарылған шексiз, баянсыз жүрiс болды. Бұл жүрiс бәрiн де тоңдырумен, шаршатумен қатар, ендi ұйқымен де жүдеттi. Күнi бойы ас iщпеген өзек те талды. Киiмдерi жылы болғанмен, қатты қажыған дене тоңуға айналды. Абай бойы қалтырап, өне бойы тұтас тоңазығанын, артында келе жатқандарға айғайлап айтты: – Менiң аяғым қатып барады. Ат үстiнде аяқ тоңғанды көргенiм осы. Сен қалайсың, Баймағамбет? – деп артындағы жас жiгiтке айғайлап едi. О да тоңғанын айтып: – Ендi бiр жерге түсiп тынығып, мызғып көрсек қайтедi? – деп едi. Барлығы да иiрiле тоқтап, ақыл қосты. Айнала дүние бұл күнде төрт-ақ аттың басы қосылған аясындай, азғантай. Үй орнындай ғана боп бүрiсiп, суық түйiлген. Аттылар бастарына анық қысталаң азап төнiп, ғарiптiкке түскен жүдеу бейнеде. – Жататын болсақ, бiр тастың панасын iздейiк! – деп едi Шәке. Жүрiстен түңiлiп болған Ербол: – Ендi бiзге табылайын деп тұрған тас та жоқ. Не де болса құдай деп, аттың бауырына тығылып, осы арада тыным алайық! – дедi. Осы сөз байлау едi. Бәрi де аттарынан түсiп, төрт аттың жонын боранға бұрып, солардың қосылған тамағының астына бiрiне бiрi айқасып, жантайысып, үнсiз, жым-жырт жатысып қалды. Бұл шақта суыл қаққан, кейде шырқап, шулаған аяз үнi, боранды дауыл үнi құлаққа тынымсыз ұрады. Осы аттылардан өшiн алмай тынбайтын, соншалық беймаза ың-шың, у-шу долы дүние. Ерболдың тiзесiне басын салып жантайған Абай көз жұмғанда, денесi айналып үйiрiлгендей. Бұларды ат-матымен осы жатқан алақандай қарлы жерiмен де түгел үйiрiп, құйындағы қаңбақтай шырқ айналдырған сияқты. Жүрек қобалжып, бас айналады. Құлақта ың-шың шыңылдаған, толассыз бiр шуыл тұр. Осы күйiнде, барлық пен жоқтық арасындай бiр халетте, азғантай уақыт жатты да, Абай ойы өшiп, сөнiп, жоққа батты. ...Қанша ұйықтағандарын бiлмейдi. Бiр мезгiлде үстерiне түскен қалың қарды аяқ қолдарымен серпе сiлкiп барлығы оянып тұрғанда, әлi қалың түн екен. Төртеуi де бiр ауыздан, аса қатты тоңғандарын айтып, секiре тұрысты. Алдымен сөйлеген Ербол едi. – Өй, жiгiттер! Ұйқыдан кiсi өлмейдi. Мына қызыл шұнақ аязда, ұйқы жау. Естi жи, қайрат қыл! – дедi. – Бiлмеймiн, әсте бүйтiп тоңып көрмесем керек едi. Суық тура етiмнен өтiп, сүйегiме жеткендей! – деп, Абай арлы-берлi адымдап, аяғымен тебiнiп, қозғалақтап жүр. Жас жiгiттер де тоңған едi. Бiрақ олар тез қимылдап, төрт аттың үстiне ақ жабағыдай түсiп қалған күпсек қарды жеңдерiмен, қамшыларымен сыпырып қағып, жылдам айналып, өз бойларын жылыта бастады. Атқа мiнiсiп алып, жолаушылар тағы тартты. Дәл жөнелерде Абай: – Әйтеуiр адастық. Ендi тым құрмаса, жылынып, қауқар жиып алайық, не де болса бiр сағаттай қатты жортып жүрiңдер! – дедi. Долы далада, қатуланған суық жүздi өгей далада, бұлар тағы да ұзақ жортты. Бет пен қол болмаса, жүргiншiлердiң аяғы, денесi қатты желiстен жылынып алған едi. Ендi бiр азда, жай ғана сызылып, сараң сәулемен зорға дегенде, елең-алаңдап, боранды түннiң таңы атты. Жүргiншiлер сөзден қалған-ды. Бiрақ бәрiнiң iшiнде де таң атумен, "дауыл басылар, боран тынар" деген жалғыз медеу үмiт бар-ды. Аттарды аяп, жүрiстi ақырын бүлкекке салған Шәке желдiң бәсеңдегенiн, шуылының азайып, әлсiрегенiн күтiп едi. Тағы да шексiз ұзақ күттi. Дауылды, меңiреу даланың ұзақ жол үстiндегi өкiнiш азап күнi туды. Мезгiл ұлы сәскеге жеттi. Боранды күннiң бар жарығы – осы сұр мұнар, бұдан әрi ашылар күн, айығар боран бiлiнбедi. ...Бұл күнi тағы да күн ұзын айықпастан боран соқты. Жолаушылар күн бойы бiр сағат жүрiп, бiр сағаттай аттарына тыным берiп, шалдырып отырып, әлi бiр белгiсiз сай-салаларды, адыр мен жоталарды кезумен келедi. Тоқтаған сайын, бастарын соншалық қатырған жалғыз ғана ойды тегiс ойласады. Бүгiн таңертеңнен Шәкенiң өзi боп және Абай, Ербол бiрге қосылып: "Кешегi Баймағамбеттiң сөзi дұрыс едi, жел бiздi терiске ап кеттi" деген ойға бекiген-дi. Бүгiн бiр тоқтап, бiр жүргенде, желге қарсы жүрген бағытты тастап, сол кешегi Ботақан-ошағында, Баймағамбет "қырын соқты" деген желдi естерiне түсiрмек болды. Ол айтқан сөз дұрыс болса, бұлар желдi бетке алып кеткенде, Есболат Қарасуының оңтүстiгiне қарай кеткен болу керек. Ендеше, не Тобықты жайлауының шетi – Үлкен-көксеңгiрге тартты. Немесе, тiптi құлан елсiз, оңтүстiктегi Керей жерiне түсiп кеттi. Қажыған ой, ашығандай боп талған мый өзiне осыдан әрi тағы да бiр үлкен жұмбақ табады. Терiске кеткен болса, кешегiдей жүрiспен және түнгi жүрiспен бұлар қанша жерге кеткен болу керек? Ендi Баймағамбет айтқан бағытқа беттi түзегенде, қаншалық ұзақ жүрiспен Есболат Қарасуына, не болмаса соның деңгейiндегi Бұғылы, Машан тауларына iлiнуге болады? Мiне бүгiн ашыққан, талыққан жүргiншiлердiң дамыл алмай ойлайтыны осы. Ендiгi сапарды Шәке емес, Баймағамбет бастаған. Түнде тоңған, ауырықсыған бой, кейде жылынса да, iштей бiр қалтыраудан күн ұзын босамады. Абай ендi бiр жылы мекенге жетсе, өзiнiң ауру халде зорға жететiн жайын аңғарғандай. Тағы да күнi бойы жортудың аяғы кешке жақын бiр толас жасатты. Аттан құлағандай боп, ауыр салмақпен зорға түскен Абай шылбырды Баймағамбетке берiп, кiшкене тастың ығына кеп жантайды. Араларында сөз, кеңес жоқ. Әркiм өз күйiн өз дертiндей оқшау ойлап кеткен сияқты. Абай болса қазiр өзiн анық аурудай сезедi. Денеде езiлiп қалған сал сүйек, ерiксiздiк бар. Бар бойын жер тартқандай. Тоңу онан сайын бойын ағаштай сiрестiрiп, қатырып барады. Iшкi жүрек, қолқа да аяздан қалтырағандай ма? Өмiрден анықтап күдер үзу сағаты алыс емес сияқты. Бiрақ әлденеден жүрегiнде сол өлу-өшу халiнен үркiп, қорқу жоқ. Қайта, "жетсе жетсiн, келсе келсiн" дегендей ұсыну бар. Өзiнiң осы сезiмiн аңғарумен iлес Абай кеше ғана көңiлiнен өткен, боран қуып ап кеткен екi бiр ыстық, сағыныш шағын соңғы рет еске алды. Бiрi – күндей мейiрлi, ғазиз анасының тiрлiгiн ойлаған шағы. Екiншiсi – өмiрде өлiм сағатына шейiн ұмытылмай, сана-сезiм өшерде ең соңғы рет жалт етiп, бiрдiң өзi боп, көз алдына ай жүзiмен күлiп келетiн Тоғжанын ойлаған шағы едi. Ендi сол өлген, өшкен ғазиздерi тағы ойға түскенi Абай жанымен соңғы рет қоштасқаны болар ма? "Өлiм тақау ма" деп ойлаған Абай ұйқы-тынымынан тыйылып, ауыр мұңда жүдеп, күрсiнiп отыр. Дәл осы шақта қас қарайып бара жатқан кез едi. Абай құлағына бiр жалғыз айғай естiлiп қалды. Ол елең еттi де: "Ойымның шатасқаны болар!" деп үндемедi. Жолдастары бүктүсiп қасында ұйықтап жатыр екен. Аздаң соң жаңағы айғай тағы естiлдi. Анық адам даусы. Кiм де болса, адамзат болса, бұл жолаушылар қазiр жылап көрiскендей болатын. Соңғы айғаймен iлес Абай орнынан секiрiп, атқып тұрғанда, өзiн "ауру шығармын" дегенiн орынсыз екен деп бiлдi. Тұра сала, қатты қайырып, шырқап, айғай салды. Әлсiреп қалған аттар бұның айғайына қос құлақтарын қайшыланта қадап, бастарын жерден жұлып-жұлып алысқан едi. Ербол мен екi жiгiт те оқыс айғайдан үрке шошып, атқып тұрысыпты. Ербол Абай қасына ұмтылып кеп: – Не болды, Абай? Кiмге айғайладың? – деп Абайдың, жүзiне таңдана қарап қапты. "Ұйқысыраған ба" дегендей. Жоқ, Абай жүзi сергек екен. Жолдастарына бұрылып: – Айғайлаңдар! Жаңа бiр кiсiнiң қатты шырқаған үнi естiлдi, айғайлаңдар! – дедi. Желдiң шуы әлi де түк басылған жоқ екен. Бiрақ төртеуi үн қосып тұрып, ұзақ-ұзақ қатты айғайлады. Дәл сол кезде ақ боран iшiнен, жел жақтан, бұлардың көз алдына, бұлыңғыр үлкен қара көрiне бердi. Келер сәтте, аппақ дүниенiң iшiнен айқындап, бадырайып, қастарына ағыза шауып, бiр атты кеп қалды. Зор денелi үстi аппақ қар болған ақ боз атты. Жанында семiз баран жылқы қосары бар. Бұл адам қуана айғайлап: – Уа, бармысың? Тiрiмiсiң, жандарым-ау! – деген сергек сөзiменен жетiп келiп, аттан түсе бердi. Келген кiсiнiң үнiн алдымен таныған Абай едi. Айғайлап қуанып: – Абылғазы! Айналайын Абылғазы-ай! Қайдан кеп едiң? – деп жүгiрiп барып, құшақтай алды. Ол анық Абылғазы едi. – Қайдан келушем? Сендердi iздеп келем! Я құдай, әмiсе жолды қыла көр! Мынау ақ түтектiң iшiнде сендердi табам деген үмiт бар ма едi?! Әйтеуiр жан дәрмен, үйде тыным таба алмай шыққан бiр далбасалық. Үсiгеннен амансыңдар ма? Ұшып қалғандарың жоқ па? Аттарың тың ба? Тез атқа мiнемiз. Түн болмай жылынатын жай табайық! – деп бәрiн өзi билеп кеттi. Шәке мен Баймағамбет қуана жүгiрiсiп, бiраз тыңайып қалған аттарды жетектеп алып келдi. Бар жүргiншi аттарына тез мiнiп, Абылғазының артынан ерiп, желе жортып, тартып бердi. Жүргiншiлердiң бұл кезде келiп тiрелген жерi – Машан тауының желке тұсы екен. Алда Абылғазы бастап жортып келедi. Оның қасында, қатарына iлесiп, әңгiмелесiп келе жатқан Ербол. Әлi күнге тың, ширақ басып келе жатқан құла жирен атын Абай алдыңғы екеуiнiң артына тақау бастырып, iлестiрiп, қатты бiр мең-зеңде келедi. Өзiнiң ауру-сауын да айыра алмайды. Өне бойы соққы жеген кiсiдей мылжа-мылжа. Айналадағы дүние де бұған таңғажайып халде. Кейде Абай жүрiп келе жатқан сияқты емес. Жолдың екi жағы тау сияқты да, сол таулар, жартастар бұған қарай өздерi сырғып, жылжып, қиыс өтiп келе жатқан сияқты. Сондайлық ойды, миды пәңгiрткен сүлдер ғана келе жатқан күйде, кейде Абай ұйқы мен ояудың, "барлық пен жоқтықтың" арасына шомғандай. Өзiне өзi қатты таңданады. Сәл уақыт санасы оянса: "Ұйқы мен шаршау жеңдi ме? Болмаса аурумын ба?" деп, мұнар iшiнде шала бiр ойлар ойлайды. Оқта-текте бұған алдында келе жатқан екi аттының үзiк-үзiк сөздерi естiледi. Абылғазыға жанасалап жүрiп келе жатқан Ербол: – Жаным-ау, қалай таптың бiздi? Көрiпкелiң бар ма? Осындай ақшұнақ боранда адасқан адамды табамын деп, есi бар кiсi iздеп шығар ма? – дейдi. – Атама! Менi бүгiн кiсi демей, осы жонның қасқыры десеңшi! – Қасқыр да боранда iздегенiн таппай, кезiккенiн алады ғой! – Менi жан ұшырған шығар. Абайды кешелер Жиреншеге алдатып жүргенде, қиянат қылдым-ау деп, iшiмнен сол жаманшылығымның өтесiнiн бiр қайырармын деп ем. Содан кеше түске жақын боран басталарда мен сендердiң адасатыныңды бiлгемiн. Ботақан-басында, жел алғаш қатайып басталғанда, сендер әуелi бiр үйiлiп тұрып қалдыңдар. Сонда мен Шақпақтың-жотасынан биiкте тұрып қараларыңды көргемiн. Егер сендер адаспасаңдар, жолымыз Жыландының сыртында түйiссе керек едi. Түйiспедiк. Соның арты боран болды да, дүниенi ақ шымылдықпен жауып алды. Сендердiң адасқандарыңды бiлдiм. "Желдi аңғармай, Көксеңгiрге, Керей жерiне, қу далаға тартып кеттi" деп ойладым. Бiз болсақ кеше, дер кезiнде, Есболат Қарасуына жетiп қондық. Түн бойы айғай салып, атой берiп, белгi де жасадық. Бүгiн сол жерде қалуға болмады. Отыны, бұдыры жоқ, қу тақыр екен. Содан қосты көшiрiп:"Жетсеңдер Машанға қон, болмаса жолда Бұғылыға түне" дедiм де, өзiм таң атқалы, күнi бойы қос ат алып, сендердi iздеуде болдым. – Ал сонда қайдан кездестiрем деп iздедiң? – Кездестiрем деу қиын едi. Тек бiр жорамал. Ойлағаным, сендер естен айрылып адассаңдар, онда дауа жоқ. Ал, бiр бетпен тартып адассаңдар, онда барып-барып бiр шақта ес кiредi де, кешегi желдi аңғарып, беттi дұрыс белгiлеп, қайта тартасыңдар дедiм. Сонда не Бұғылының, не Машанның сыртынан шығу керек деп долбарладым да, күнi бойы осы сырттықта арлы-берлi үш рет жортып шықтым. Айғайлағаным, жаңа сол Машан желкесiне соңғы рет iлiне бергенде, көз байланып бара жатса да, iздерiңдi кестiм. Кесе сала, сонымен жортайын деп ем. Боран тақыр жерде iздi көмiп тастап отырыпты. Содан шапқылап отырып, беттерiңдi аңғарлап, бiр шай қайнатым бойы, үзбей айғайлап келе жатыр едiм! – дедi. – Сонда өзiң адасам деген ой бар ма, жоқ па? Абылғазы, сен тегiн адам емессiң. Кем қойса, бақсы боларсың. Абылғазы күлген жоқ. Бұл өзiнiң құмалақшы, болжағыш күшiне; "бабамнан қалған" деп, сенетiнi де болатын. Бiрақ күздiң айсыз қараңғы түнiнде, дауылды, жауынды түнде, керек болса жалғыз түп тобылғыны, жалғыз шоғыр қарайғанды таба алатын. Қыста ат құлағы көрiнбейтiн ақ боран бiр жұма үзiлмей соқса, сол бiр жұма бойында тоқтамастан жол тартып отырып, атқан оқтай жаза баспай, барам деген жерiне ат тұмсығын аумай кеп тiреп дәл шығатын. Бұл қасиетiн ол сәуегейлiк демейдi. Ерболға сырын айтып келедi. – Менiң адаспауым бақсылық емес. Бiр соқырдан, аса бiр естi қартаң соқыр көршiмiз Тоқпайдан оқыған сабағым едi. Сол кiсi екi ауылдың арасында, кейде қиын асудан асып, жауын-шашынға да қарамай, жалғыз өзi жүре беретiн. Соқыр болғанда саңылауы жоқ, су қараңғының өзi едi. Құданың құдiретi, таныс жер ғана емес, кейде көрмеген жерiне де, қозы көш жерге шейiн адаспастан, аумастан тура баратын. "Тоқа-ау, қалай жүресiң?" дегенiмде, со кiсi: "сенi бастайтын жол болса, мен бастайтын жел" дейтiн. Жел жетектейтiнi рас, бiрақ, әсiресе, кеудесi жетектейтiнде й көрiнушi едi. Қара түндi жауында, ақ боранды қыс дауылында, бiз де сол соқыр Тоқпаймен тең боламыз. Бiрден желге аса қатты ден қою керек. Одан әрi көзiм бар демеу керек. Көңiлдiң көзiне бастату керек. Мiнi, менiң бар сыр-сиқырым осы-ақ! – дедi. Ендiгi барыста Ербол Абылғазының бұларды қай жерге апаратыны, қандай ниетi барын сұрап едi. Абылғазы барлық топты тосып, бiраз иiрiп тұрды да: – Жiгiттер! Сендердiң суықтан қатты жаураған жайларың бар көрiнедi. Өзiмiздiң қосты iздеп, табайын деп келе жатқаным жоқ. Жаман-жақсы болса да, осы Машанның салаларын қыстайтын Жуантаяқ, Мотыштың бiрлi-жарым аулы болатын. Соның бiрiне жеткiзiп, үйi-күйi жаман болса да, жылы қазан аспаның жанында, жан шақыратын жайға жеткiзейiн деп келем. Қайда, кiмнiң ауылы бар екенiн бiлмеймiн. Осы тұста, дәл осы бiз келе жатқан өзекке, соңғы жылдар Мотыштың бiр әлдi ауылдары да қыстау салды деп едi. Соның бiрiне кездесемiз бе? Әйтеуiр, бүгiн түн, жылы жерге жеткiзiп, өздерiңе жан шақыртам! – деген. Жолаушылар қатты тоңып, жаураған ажармен, әлсiреген үнменен: – Баста! Бастай бер! – Тек дегенiң болсын! – Тек бiр баспанаға жеткiзсең, арманымыз жоқ. Ендiгi жүрiске шыдадық! – десiп ерiктерiн Абылғазының өзiне берген. Осымен тағы да бiрқатар уақыт үнсiз желе жортып, қалың қара адыр iшiндегi терең шатты, тоғайлы өзектi құлдап келе жатқанда бұлардың алдынан "шәу" етiп үрген ит даусы естiлiп қалды. Жүргiншiлердiң қуанғаны ала бөтен едi. Арасында бiреулерi. – Иә, тәңiр, бере гөр! – Иә, құдай, ақсарбас! – Қалдық па ажалдан! – дестi. Қар қалың басып алған бiр шоғыр қайыңды жүргiншiлер орап айналып, кең қойнауға шыға бергенде, алдарынан жаңағы иттер үнi көбейiп шықты. Араларында зор үндi, үлкен төбеттердiң барпылдап үрген, тау жаңғырықтырған зiлi де естiлдi. Абылғазы атын борбайлап, шаба жортты. Өзгелерден ұзап барып, тасты, тақыр қара тұмсыққа iлiне бердi де, көлденеңдеп тұра қалды. Абай мен Ербол қатты желiп, қатар келiп, Абылғазының қасына тақай бере, төменде жап-жақын жерде, қызарып тұрған терезенiң отын көрдi. – Ел! ел! – Қайран ауыл! Айналайынның елi! Тiптi әлi жатқан да жоқ! – деп, Ербол Шәке мен Баймағамбетке даурығып хабар етiп жатыр. – Терезесi көп! Өзi үлкен қыстау, мынау бiр ауқатты ауыл ғой! Жолымыз болған екен, жiгiттер! – деп Абылғазы да қатты қуана сүйсiндi. Бар жүргiншiден өзi бұрын келдi. Есiк алдына аттан түсе бере, жаяу кiсi кiретiн жабық есiктi дүбiрлетiп, асыға қағып тұр. Абай аттан қалай түскенiн бiлмейдi. Шылбыры қолынан түсе бергенде, Баймағамбет алып кете бердi. Денесi ағаштай боп қатып, сiресiп қалған сияқты. Қозғала алмай, сiлейiп тұрған халiнде, Шәке тақап кеп, қолынан ұстап, сүйеп қана қозғалтты. Жер дүние, қорасымен, аттарымен Абайдың көз алдында шыр айналып бара жатқандай. Екi құлағы шыңылдап, сөздi де естiртпейдi. Тек үзiк-үзiк аңғарғаны үйден шыққан бiр екеумен Абылғазы, Ербол сөйлеседi: "Мотыш! Доғал! Найман!" деген ұғымсыз бiр аттар ғана құлағына келедi. Абылғазы алға түсiп, ауыл кiсiлерi соны бастап, ұзын, қараңғы даланмен жолаушылар шұбырып келе жатқанда, түкпiрде, қараңғыда, қызыл сәуле берiп, бiр кең есiк ашылды. Ар жағынан қарсы жүрген бiр әйел даусы: – Отауға кiргiз. Үлкен үй ұйықтап қалды! Отауға кiргiзсiн дейдi! – деген бұйрық бiлiндi. Қараңғы даланда зорға қозғалған Абайды Шәке мен Баймағамбет екi жағынан сүйеп келiп, далан түкпiрiндегi кең ауыз үйге кiргiздi. Қазан аспасында әлi сөнбеген жалындап жанған от бар. Тыныштықта кешкен жылы мекен, адам жайы, өзiнiң ыстық лебiн атты. Қазанда асылған жылқы етiнiң исiмен, сары қидың ащылау түтiн қоңысымен қарсы алды. Ауыз үй болса да кең, таза. Төрiнде үлкен қос терезе көрiнедi. Сырмақ, алаша, таза төсенiштерi де бар. Қонақтарды қазан аспа жанында тұрған қартаң қызметшi әйел мен аспазшы еркек тосып тұр. Тыстан бастап келген еркектiң бiреуi желбегей шапаны бар, жүрiсiне қарағанда, жылпос, жас сияқты. Сол жаңағы ауыз үйдiң iшiне түгел кiрiп болған қонақтарға оң жақтағы төргi үйдiң есiгiн ашты. Ол бөлмеде табалдырығынан бастап, жап-жаңа қызыл-жасыл тақыр алаша төселген. Ар жағы түктi кiлем. Манатпен оюланған, әдемi сырмақ та жайылыпты. Кең, жарық, аса бiр көрiктi жай екен. Алда келе жатқан Абылғазы, Ерболдар бұрын кiрдi. Олар оң жақта, биiк сүйек төсектiң жанында тұрған үй иесiне амандасып, төрге қарай өте бердi. Ендi есiктен аттап Абай кiрiп едi. Артынан оны сүйей, Шәке қоса кiрген-дi. Абай әуелi оң жақтағы шашақты қызыл шымылдықты көрдi. Қалың құс төсек, құс жастық пен кiсi бойындай боп жиылған сәндi сүйек төсектi де көз қырымен шолып өттi. Ендi үй иесiне көзi түсе бергенде, қатты аңырып: – Аh! Жаным-ау! Өзi ме? – деп шалқалап, құлай бергендей болды. Төсектiң аяқ жағы мен қырлы пештiң аралығында бiр әйел тұр. Ақшыл көйлектi, қара кемзалды, кимешек шаршылы сұлу келiншек Абайға жан ұшырғандай ұмтыла бердi. Арқасында қалың шолпы шылдыр-шылдыр еттi. – Жасаған-ау! Абаймысыз? Құдай-ау, сiздi де көретiн күн бар ма едi? Бауырым-ау! – деп кеп, Абайды құшақтай алды. Шолпысы қатты сылдырай, шалдырап кеп, Абай құшағында үнi өштi. Сол шолпы сылдыры шығысымен көзiн жұмып тыңдап, есi ауғандай құп-қу боп Абай тұр. Босағаға сүйенiп қапты. Бұның мойнынан құшақтап, өксiп жылаған келiншектiң алдына құлап түскендей. Буыны қалтырап, бар сүлдерi кетiп тұр. Келiншектi икемсiз қолымен құшақтайын десе дәрменi жоқ, тек аймалайды. Сөз қатуға тамағын бунаған, жағын қарыстырған бiр тас түйiн тұншықтырып барады. Төрге жетпей, келiншек құшағынан босамай, сол есiк алдына Абай бүгiлiп құлай бердi. Төрге шығып отыра берген Ербол, Абылғазылар: – Ұшып, жаурап кеп едi! – Талықсып, ауырып кеп едi! Есi ауып кеттi-ау! – дестi. Абайды бар жолдастары боп төрге алып кеп, төсекке сүйеп отырғыза бердi. Шәке белiн шешiндiрiп жатқанда, сырт киiмiн Баймағамбет тартып шешiп, кеудесiн аша бердi. Келiншек: – Иә, құдай-ау, не дейдi? Дертпен келiп пе едi? – деп биiк төсегiнен үлкен кестелi ақ жастықтарды алып, Абайдың артына құлатты. Сыртқы қалың күпiден, күзен iшiктен Абайдың бойын арылтып, iшкi бешпетiнiң омырауын бұрынғыдан да аша түстi. Қасына құрақ ұшып, отыра қалып, көп бiлезiктi ақ саусағымен Абайдың маңдайын басты. Бiр қолымен алдынан, омырауынан құшақтап, аймалап жүр, Абай ақырын ғана көзiн ашып, өз омырауындағы келiншектiң қолын ұстап, соны көзiне басты. Жып-жылы алақанын аузына әкелiп, үнсiз жабысып сүйгенде, келiншектiң жұп-жұмсақ қолының сыртына жiгiт көзiнен аққан кесек ыстық тамшылар қат-қат түстi. Тiл сөзi емес, жан сөзiндей құпия сыбыр Абай кеудесiнен шыққанда: – Тоғжаным! Арманым жоқ, алдыңда алсын! – деп қана бiр тыныс атып, үнi өшiп тоқтап қалды. Абайдың қасында отырған Ерболдың Тоғжанды танығаны осы едi. – Қалқам-ау! Қуатым-ау, не дейдi? Тоғжанбысың сен? – деп ұмтылып кеп, Тоғжанмен көрiсе бердi. – Мен Ерболың ғой, алтыным! – деп, о да жылағандай босаңсып құшақтады. Абайдың қасында иығы дiрiлдеп, өңi аппақ боп, екi көзiне жасы мөлдiреп толған Тоғжан Ерболды қатты құшақтап ап, еңiреп жылап жiбердi. Бұл – Абайды құшып жылайтын өксiгi мен жасы едi. Абайларды тыстан кiргiзген екi еркек осы үйде. Олар таңырқап, салқын томсарып тұр едi. Ербол мен Тоғжанның көрiскенiн көрген жерде көңiлдерi жай тапқандай болды. Келгендер Тоғжанның бауыры, төркiнi екенiне көздерi жетiп, тынышталған. Бұл жiгiттер – Тоғжанның күйеуi де, қайнысы да емес. Бiреуi – сыпайы сызылған, сары мұртты, ақ сұр келген молда екен. Екiншiсi – ернiне томпита насыбайын салған, ала көздеу, қою қасты, шоқша сақалды, арықша жiгiт. Киiмi орта қолды. Осы ауылдың қонақ күтушi ағайындарының бiрi – Дүйсен болатын. Ендiгi үй iшiнде қайта-қайта тiл қатып жатқан сол Дүйсен мен молда. Екеуi бiресе күлiп, бiресе таңырқап: – Япырм-ай, Тоғжанның бауыры боп шықты ғой! – Мынау ақ боранда, жетi түнде әлдекiм десек, өзiмiздiң Тоғжанның ағалары болды ғой! – Тоғжанның ел-жұртын сағынғанын қарасаңшы! – Ботадай боздады ғой! Қайран алтын бесiк, оң жақ десеңшi! Iркiп шыдап жүр екен-ау өзi! Не жаны жүрген десеңшi! – десiп қылжақ, әзiлдi де айтысқылары келедi. Алғашқы көрiсу, үнсiз жалын, ыстық жаспен басталды. Абай мен Тоғжан содан ары бiрiне-бiрi құр телмiрiп қарасқаннан басқа, ұзақ уақыт сөз қатыса алмады. Күтушi аспазшы қартаң әйел мен бiр келiншек Тоғжанға келiп, ақырын сыбырмен берген бұйрықтарын естiп кетiп жатыр. Екi жiгiт жасаулы кең үйдiң ортасына топсалы, дөңгелек үстелдi әкеп, жазып қойып шамды осы араға орнатты. Саптама етiгiн тастап, мәсiшең отырған Абайдың шынтағында үлкен құс жастықтар. Қымбат қалың драптан тiккiзген, ноғайша пiшiлген, тiк иық сұр бешпет Абайдың омырауы ашылып, көлденең созылыңқырап жатқан бойына жарасып тұр. Ақ көйлектiң сыртынан киген қара желеткенiң төсiнде алтын баулы сағат көрiнедi. Басында тымақ жоқ. Базар қолды, тiкше келген, ұнамды қара катифа тақиясы бар. Абайдың маңдайы жазық, кең. Тымақ астында күн мен желге тимей жүргендiктен, аппақ екен. Бiрақ мұрны, бет-аузы аса қатты тотыққан. Жылтырап, iсiнгендей, қарауытып тұр. Көзi көп жылаған кiсiнiң көзiндей. Еттерi iсiнiп, қызара жасаурап қалыпты. Қазiрде Абай қатты бiр дiрiлмен тыныс алып, өксiк атады. Күрсiну мен өксiк, көп жылаудың артынан бүлiнген iш толқыны сияқты. Бiрақ осымен қатар кейде денесi ерекше қатты тоңазып, дiрiл қақтырады. Бiразда бетi дуылдап, аса бiр қатты қызу бунап кеткендей болады. Көпке шейiн Абай өзiнiң бойындағы осы өзгерiсiн елемей, тек Тоғжанның жүзiне, мүсiнiне, әрбiр қимыл, қозғалысына көз алмай телмiре қараумен болатын. Тоғжан бұрынғысынан да сұлуланып, сүйкiмдiлiгi аса түскендей. Жүзi iрiлеп, әрi бiтiмдi кесек сұлу кескiнге айналып, айқындала түскен. Бұл – толған сұлу. Сондықтан бұрынғы кiшiлеу келген қырлы мұрны қазiр аз көтерiле түсiп, ажарлы жарастықты кескiн тапқандай. Көздерiнiң ақ-қарасы айқындап, бар шарасы да ұялы, салмақты бопты. Ұстамды, салқын сұлу болған Тоғжан. Ой ма, арман мен өмiр ме, әйтеуiр бiрi табын салған. Қазiргi Тоғжан жүзiнде, Абайдың қиялынан бiрде-бiр шақ кетпейтiн, елбiреп, толқып, лезде келiп, сәтте қайтып тұратын қызыл арай реңi жоқ. Үй iшi бұл уақытта жапырлаған әңгiмеде болатын. Абай мен Тоғжан бiрiне-бiрi бар жанымен, ықыласымен берiлiп, құлай ұмтылғандықтан, айналадағы жұрттың сөздерiн естiмейдi, ұқпайды. Ербол мен Шәке, кейде Баймағамбет те қосылып, күтушi екi жiгiтке өздерiнiң екi күннен бергi сор азабын әр алуан қып, әңгiме етiп жатқан. Аңшылықта жүрiп, бұл жақтан кеп шыққан оқыс келiстерiн де айтқан-ды. Адасқан адамның боранды күнде миы ашып, бағыттан қалай айрылатынын да еселеп-еселеп айтады. Абылғазының бұларды адам айтса нанғысыз зеректiкпен тапқанын бiр сәтте Тоғжанға да тыңдатып, айтысып шықты. Аздан соң шай келдi. Тоғжан баяғы шолпысы сылдырай жүрiп, баяғы Абай алғаш көргендегi сыпайы қозғалыстарымен, күтушi келiншекке шай жасатып, өзi үстел қасына отырды. Абайдан бастап жағалатып қою шайды ұсына бастады. Осы кезде басын жастықтан зорға көтерген Абай, екi шекесi қатты шаншып ауырғаннан көзi қарауытып барып, шалқалап кетiп, желкесiн биiк төсекке сарт еткiзiп соғып алды. Бойын әрең жиып маңдайын қолымен басып, төмен қарап, зорға отыр. Дiрiлдеп, қалтыратқан денесi, кейде, сәтке дуылдаған ыстық отқа шарпылғандай болады. "Шай iшiңiз деген Тоғжан үнiн тұман iшiнде әрең естiгендей боп, бар күшiн жиып, бiр шыны аяқ шайды iшiп көрiп едi. Шайдың ыстық суығын да айыра алмады. Тамсанып көргенде темiр татып, аузының дәмi бұзылыпты. Осы шайдың үстiнде Абай өзiнiң анық науқас екенiн бiлдi. Бiр кеседен артық iше алмай, маңдайын басып, үнсiз сұлық отырып қалды. Бағанадан Абайды бағып отырған Тоғжанның қабағына қатты кейiс iлiндi. Үрiккендей боп: – Абай, суықтан ба, сiз сырқатсыз ғой. Қиналып отырсыз ғой! – дедi. Ербол да, Абайдың бас көтерiп, Тоғжанға қараған жүзiнен, оның анық науқас екенiн айырды. – Жүзiң балбырап, екi көзiң жасаурап, реңiң қатты бұзылып отыр ғой. Суық өттi-ау, Абай саған! Киiмдi қалың жамылып тымақ киiп, мына ыстық шайдан бiр-екi шыны аяқ iшiп, бүркенiп жата қал! – деп, мәслихат бердi. Абай сол ақылды алғысы кеп едi. Бұның қабағын байқаған Тоғжан, орнынан жылдам тұрып. Абайдың тымағын басына кигiзiп, күпiсiн иығына жауып, тiзесiн қымтап, ыстық шайды қайта құйғызды. Бiр қасық сары майды өз қолымен салып, алдына қант та қойып едi. Абай бiр кесе шайды тағы да зорға iштi. – Бiлмеймiн, басым алып түсiп барады! Өне бойымда сау тамтық жоқ. Сүйек-сүйегiм сынып сырқырайды. Аузымда дәм де жоқ. Ыстығым қатты ма деп тұрмын! – дей, тағы да шекесiн басты. Жүрек айнып, қобалжығандықтан, бұдан әрi аузына дәм ала алмады. Тек:"Есiм барда, әлiм барда айтып қалайын" дегендей, үйде отырған кiсiлерден жасыра алмай, көпке ұғымсыз, күрсiн аралас, бiр арман айтады. – Құдай-ау, бұл не жаза!? Қандай ғазап? Өмiрлiк жалғыз арман алдында қандай ғазап! – дейдi. Өзiнiң ауруынан ауыр налысын сыбырлап, үзiп-үзiп айтып кетедi. Тоғжан бұл зар тiлектiң айтылу себебi өзi екенiн салған жерден ұқты. Көзiнiң жасын жұртқа бiлдiрмей үнсiз ғана сығып тастап отырды. Шай жиыла бере, Абай жастыққа құлай түстi. Зорға шыдап отырғанын үй iшi жаңа бiлдi. Басындағы тымағы мен күпiсiн алмастан, соның сыртынан көрпе жауып, қымтаған Тоғжанның қамқор қимылдарына сүйсiнiп, Абай тiл қатады. – Жаным! Асылым... Барым – бiр өзiң! – дейдi. Үстiне төнiп, қымтап жүрген Тоғжанға ғашығы сыбырлап жатыр. Ас пiскенше Абай үнсiз жатты. Ұйқы мен шатасу арасындағы бiр шым-шытырық күйден миы талғандай. Кейде ой өшiп, дүние жоққа батқандай.сөнiп бiр кетедi. Кей уақыт өзiн Әйгерiм жанында көредi. Бiр шақ үш жирен атты пәуескемен Семей көшесiнде келе жатқандай бiр аңғарып қалады. Бiр уақыт қап-қараңғы түнде қолына Қарашолақты қондырып ап, Қырғыз-шатындағы Кiшi-әулиенiң қия жақпар тасынан меңiреу терең қара үңгiрге қарай атпен түсiп келе жатады. Астындағы Құла-жирен сүрiнiп кетiп, бүркiтiмен өзi құздан төмен құлап ұшып бара жатқандай көрiнедi. Абай селт етiп шошып оянып, басын жұлып алып, айналаны шала танып жастыққа қайта сұлық құлайды. Тағы бiр талып барып, көз iлiнгендей болғанда, дүние – дүние емес, аспаны, жерi тұтасқан бiр қызыл, жалқын, теп-тегiс құла түз созылып кетедi. Соның iшiнде өзi ұшқан сияқты. Болмаса, ағын, толқын iшiнде жүзiп келе жатқан сияқты. Әлденедей перiдей, жындай бiр әлеметтер елестейдi. Адам кескiнiнен бұзылған, аса құбыжық бейнелi мақлұқтар көрiнедi. Ғажайып тұрпатсыздығымен бұны түршiктiргендей болады. "Жолдас болайық, жүрейiк, бiзге ересiң" деп, солар қайда барса да қасына оралып, елiктiре бередi. Солармен ендi кетiп, өзiне қымбат жағасынан ендi үзiлiп бара жатса, ұмтылып кеп қолына Тоғжан жабысады. "Тастама, жаным, ала кет менi!" деп, ыстық жүзiн Абайдың бетiне басады. Жасыменен бұның жүзiн жуғандай болады. Абай сандырақтап, күбiрлеп, сөйлеп кетiп: – Тастамаймын, жаным! Кетпеймiн, қасыңда болам! – деп сөйлеп оянып кетедi. Бұның сандырақтағанын аңғарған Ербол, қатты кейiс айтып: – Япыр-ай! Абай аурып қалды-ау! Қатты қызуы бар ғой. Екi күн, бiр түн боран не жанды қойсын! Суыққа ұшып кеттi ме? Түзде жүрiп, бейнет шегiп қалды-ау! – деп қынжылып отыр. Ендi бiразда үстiндегi көрпенi, күпiнi жұлқып тастап, "күйiп барам, өртеп барады, алшы, алшы!"– деп Абай тағы да ұйқысырап оянды. Осындай аласұрумен Абай науқасының басы басталды. Жұрт тамақ iшерде оны мойнынан құшақтап сипап отырып оятқан Тоғжан етiнiң лаулап, қызып тұрғанын Ерболға бiлдiрдi. – Ыстығы қолымды өртеп барады! Абай-ай! Сонша жылдан көз алдыма бiр келгенде, осындай кiрiптарлық, ғарiптiкте келермiсiң? Бiр сен емес, мен де маңдайымнан соры айрылмаған ғарып екем. "Бiр көрсем" деп аңсаушы ем. Көрсеткенiңдi қайтейiн. Күйiкке күйiк, арманға арман жамалсын дегенiң бе? – дедi. Кей сөзiн үй iшiне естiрте айтады. Кейде жаңағы Абайша сыбырлап, жылап, аурудың құлағына төне отырып айтады. Жылай тербетiп отырып, Абайды өзi оятқан едi. Бiрақ ас iшу емес, Абай ендi бiржолата төсек тартып жататын науқастың, күйiнде екен. Ысынған демi алқындыра демiктiрiп, екi иығынан зорға алынады. Төр алдына өзге қонақтан бөлек етiп төсек салып, соған Ербол, Шәке, Тоғжан үшеуi шешiндiрiп, тұрғызып апарып жатқызарда, буыны қалтыраған Абай аяғын екi-ақ басып барып, құлап қалды. Науқасы шұғыл басталды. Қатты меңдетiп әкеткен ауыр науқас боп басталды. Абайдың қасына төсек салғызып жатып жатқан Ербол: – Осы науқас бүгiн емес, кешегi өткен түнде басталды. Содан кейiн де бiр түн, бiр күн ақ боранның астында, ат үстiнде жүрген соң, не қалсын. Ауырған күйде жүрiптi. Мұнда жетiсiмен қалпақтай түскеннен соны аңғарып тұрмын. Тек ақыры қайырлы болсын. Қатты жығылғаннан жүрегiм сескенiп тұр! – деп Ербол Тоғжанға, үй оңашалығында iштегi қаупiн бiлдiрдi. Өзi қатты талып шаршап келсе де, Ербол Абай жайын бағып, жөндi ұйқы ұйқтамады. Үйдiң шамын өшiрмей, тек басып қана әлсiретiп шығып кеткен Тоғжан, ата-енесiнiң үйiне кетсе де, тыным ала алмады. Түн ортасы ауа берген кезде Абай тағы да қатты қызу үстiнде, ұйқысырау мен сандырақ арасында уhлеп, тынышсыздана бастап едi. Тоғжан бұның дерттi тынысын алыста жатқан орнынан сәтте сезгендей бопты. Есiктi ақырын ашып, шолпысын қолымен қысып, сыбдырын бiлдiрмей, Абайдың аяқ жағына жай ғана қозғалып кеп, жүзiне телмiре қарап тұр екен. Науқастың ыңқылы күшейiп қиналғандай, қасына жақын жанасып кеп отырып, тағы да Абайдың маңдайына қолын басып, қызуын байқады. Ел жатқаннан берi қарай, Абайдың шатысып, мұнартқан ойында, көз алдында ылғи айықпаған ақ боран ұйтқиды. Дүние айнала аппақ суық, бiр ағын сияқты. Қар ма, қоршап орап алам деген ақсуық кебiн бе? Өзiнде және тоқтау жоқ, тыным жоқ. Үнемi жылжып, сырғып ағып отырған тұтас бiр ылай, ылайсаң. Ағызып бара жатып, бiресе көтерiп,, аспандатып ұшырғандай. Бiресе толқытып кеп, құлата сырғытып әкетiп бара жатқандай, сондай жабысқақ. Дененi сыбастырып, суық желiмiнен жирентiп, баттастырғандай. Абай санасында бұл кейде ақ қар, майда боран болса, бiресе оптың iшiндегi ащылы сор, түпсiз терең мидай. Сол кезде өз бойына сiмiре тартқанда, жұтып кететiндей. Арашалап алар, құтқарар жан жоқ. Панасыз, әлсiз өзi, қол-аяғы байлаулы жандай, жұтылып бара жатқан сияқты. Қарманып: "Әп кеттi, ұста... Құтқар!" деген сияқты болады. Сонда тағы да бұған ұмтылып кеп, пәруәнә боп Тоғжан оралады. Ұшып келгендей. Бiрақ ендi Тоғжан қолын бермей бөгелiп тұр. "Әнiңдi айт, маған арнаған әнiңдi айт!" дейдi. Шатасқан ойымен пәле құшағында жұтылып, батып бара жатып, Абай асығады. Тоғжанға деген өз өлеңiн, оған қарай аласұрып, айтқысы келедi. Қолын созып, шапшаң айтқысы келедi. Бiрақ өлеңi есiне түспейдi. "Қайсы едi! Қалай едi!" деп, Абай шатаса сөйлеп оянады. Ояна бере, көз алдында, дәл қасында бұған жабысып, бетiне төнiп, бiрдеме деп қабағын түйiп, қиналып сөйлеп отырған Тоғжанды көредi. "Тағы да жаңағы шатасқан қалпым екен " деп, сол шатасқан күйiне қайтадан ауысып кетедi. ...Тоғжан бұдан жауап тiлеп отырғандай. Айтпаса, одан айрылып, Абай өмiрден де қол үзетiн сияқты. Қарманып тағы ойлайды. Өлеңi... Тоғжаны қолқа еткен өлеңi есiне түспей, тағы қинайды, "қайда кеттi? Жоғалттым, айрылдым сенен " деп аласұрып, тағы сандырақтап, тағы да iздейдi. Өзiне өзi "не болды маған?" деп, қынжылып, наразыланып, тағы да даусын шығарады. Соным қайда, саған... Саған едi ғой, таппадым ғой!" деп кетiп, тағы да өлеңiн iздейдi. Қанша уақыт өткенi белгiсiз, Тоғжан ұзақ отырған уақытының бәрiнде Абай осылай аласұрып, жан дәрмен қарманып, ылғи бiрдемесiн жоқтап жатыр, iздеп жатыр. Әйел көңiлi Абайдың бұл шатасуының өзiмен байланысты екенiн аңғарады. Жаны ашып бетiнен аймалап бiр құшып, бауырына басып, азапқа оны қия алмай елжiреп кетедi. ...Жарқ етпес қара көңілім не қылса да, Аспанда ай менен күн шағылса да... – Аяғын жаңа өзі айтты. Сөнер күн сәлеміндей! Соңғы қызыл арай шұғыласындай, ең соңғы үзілер демімен айтты. Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ, Саған жар менен артық табылса да! Тоғжан Абайдың қолын бауырына басып бүктүсiп бiлегiнен сүйiп, жылап жатыр. – Сәулем! Бұл сенiң сөзiң емес, менiң сөзiм ғой. Менiң жүрегiмдi айтқаның ғой. Сорлы тағдыр, тiрi кетiргенше, менi сенiң алдыңда, сол елде алса неттi. Сол күнде алсаң неттi! – деп ұзақ егiлдi. Соншалық ауыр құстамен күңiренiп, зар илеп кеттi. Абай бiр сәт тағы да алқына, қинала аунап, "сусап барам!" дегенде, жылаудан басын көтерiп алған Тоғжан оның не айтқанын аңғара алмай, өксiп отырып аңыра қарап едi. Терiс қарап жатса да сергек жатқан Ербол орнынан атқып барып, Абайға пештiң қырында тұрған сусынды әкеп бердi. Сусынды азғана ұрттап, таңдай жiбiттi де, Абай тағы құлап кеттi. – Бұ не боп кеттi? Қатты науқасқа айналдым ғой. Бетi қалай едi, өне бойымды өртеп барады! – деп күрсiндi де, тағы көз жұмды. Ауыр ыңқылдап, ендi ыңырана дем алу басталды. Қатты ыңқылдап ыңыранады. Ыстық жел кеудесiнен дiрiлдеп, лықып шығады. Бұл түндi Абай қинау, қызу, ауыр сандырақ күйiнде өткiздi. Тоғжан мен Ербол да бiр сәтке көз iлiп, тыным алған жоқ. Тоғжан жаңағы бiр қатты шерлендiрген зар артынан таң аппақ атқанша, жылау, налудан өз бойын тыя алмай қойды. Тек таң атып, үй iшi оянып, анау жақтағы ата-енесi тұрды деген хабар келген уақытта, Абай азғантай ұйқымен көз iлгендей болған соң, зорға тұрып, ақырын басып, шығып кеттi. Өзгеден ерте оянған Баймағамбет Тоғжанның жүзi аппақ болып қуарып, қаны қашқан бойында, сүлдерi құрып бара жатқанын аңғарды. Саналы сұлудың салмақты, естi келбетiнде, жары өлгендей, қаралылық таңба бар. Екi көзi қып-қызыл, қабағы сазарып, iсiнiп кетiптi. Абай осы ауылда төсек тартып, науқас боп, он күн жатып қалды. Алғашқы бiр жұма бойында бұның қиналуы, қысылуы қасындағы жолдастарына, әсiресе Тоғжанға және осы ауылдың барлығына да қатты қауiп ойлатып едi. Ауыл иесi Найман деген қартаң бай болатын. Ол Абайлар кеп түскен жайларын, кiм екендерiн сырттан бiлiп едi. Ертеңiнде Абайдан басқа жолаушының барлығы Найманның үлкен үйiне барып, ауыл иесiне сәлем берiп, өздерiнiң жүрiс жөндерiн жайбағыстап айтқан-ды. Найман бәйбiшесiмен екеуi отауға кеп, Абайдың көңiлiн сұрап, "дертке шипа" тiлек айтысып шыққан-ды. Бiрақ ауыл Абайдың науқасына қайысқанмен, осы күннiң түс шағында Тоғжан туралы ұнамсыз сыбыр естiп, келiн мiнезiн сыпсыңдап сөз қып қалды. Түндегi екi жiгiт Тоғжан мен Абай арасындағы қас-қабақты жақсыға жорыған жоқ. Олардың келер күн таңертең қайта-қайта сұрасқаны – Абай мен Тоғжанның ағалық, бауырлық туыс жақындығы қандай екенiн бiлу едi. Бұлар алыстан қосылатын аталастар ғана екен. Ендеше, "түндегiдей бiрiне-бiрi үйiрiлiп, оралу – тегiн емес" дескен-дi. Найманның қолында еншiлесi боп, сiңiсiп кеткен қартаң малшысы Садыр Тоғжанның ауыз үйiнде жататын. Сол Садыр өткен түнде Тоғжанның таң атқанша Абай қасынан шықпағанын және таңертең қайтқанда көзiн жасқа бұлап шыққанын екi жiгiтке де, Тоғжанның енесiне де жасырмай айтып берген. Осыдан соң Абайды күтуге Тоғжан жiберiлмей, бұл отауға Найманның кемпiрiнiң өзi кеп отырған. – Құнекеңнiң баласын өз қолымнан күтемiн. Мен де сенiң анаңмын, балам, бөтенiң емеспiн. Жазылғанша басыңа жастық, аузыңа сусын болатын жанашыр ағайынбыз, тек сырқатыңнан жазыл, шипа берсiн! – дедi. Салқын жүздi, биiк бойлы, қара кемпiр Абайдың күтушiсi боп бiр жағынан өзi отырса, қасына көмекшi етiп, түндегi молданы алды. Науқас келесi үш күн бойында ұдайы ессiз жатты. Тоғжан болса, оқта-текте аз уақытқа кiрiп шықпаса, ендi бұнда бөгеле алмайды. Енесi: "сен атаңды күт, үлкен үйде бол, бөгелме, шырағым"– деп ұдайы сырғытып жiберiп отырды. Осы халдiң үстiне ендi тағы бiр-екi күн өткенде, бұл ауылдың жолаушы кеткен мырзасы – Аққозы қайтып келдi. Тоғжанның күйеуi осы едi. Аққозы Мотыштың көп семiзiнiң бiрi екен. Тобықты iшiнде Мотыш бөлек бiтiмдi ру болады. Бұлар шетiнен зор, семiз денелi, ақ сары, қой көздi, кесек, келбеттi тұқым. Араларында сары мұрт, сары шашты, мөлдiреген көк көздi кәрi-жасы да көп кездеседi. Аққозы дәл осы тегiне тартқан. Ұзын бойлы, сақал-шашы жиренге бейiм, сап-сары, көзi мөлдiреген қара көк. Көтерiңкi биiк мұрны, дәл ұшында шолақтау боп, таңқия бiткен. Басы, жақ маңдайы молынан пiшiлген, бiтiмдi келген жiгiт. Жасы Абай құрбы екен. Ол көп сөйлемейтiн, мiнезi тұйық, салмақты адам тәрiздi. Аққозының келуi Абайдың күтiм қалпын өзгерткен жоқ. Бiрақ Тоғжанның бұл үйге келуi ендi мүлде тыйылғандай. Бiр жұма қатты аурудың соңынан Абай салдырап, аса жүдеп, өте әлсiз күйде ес жия бастады. Аз-аздап ұйқы тыныштанып, асқа қарап келедi. Осы кезде Абайдың жолдастарымен бiржолата үн қатпай, салқын сызданып алған Аққозының ажары Ербол мен Абылғазыға жақпады. Абай басын көтере салысымен кемпiр де Баймағамбетке, Шәкеге: – Абай тәуiр болды. Ендi бұнда көп сарылып жатпассыңдар, шырақтарым. Аулың да, елiң де алыс емес. Туыс пен жақынды жағалап, қонақтап жүрiп кетсеңдер, елiңе барып қаласың ғой. Абайды ендi шешесiнiң қолына апарып, бақтырсаңдар да болады ғой! – дедi. Қонақты аттандырғысы келгендей сыр бiлдiрген. Осымен тағы да бiр үш күн өткен соң, Абай аттанатын болды. Бұлар жүрерден бiр күн бұрын, қалың түн ортасында, Абайдың қасына Тоғжан өзi келiп, оятып алып, түрегеп отырып шолақ қана қоштасу айтты. Оянып ұмтыла тұрған Абай Тоғжанды құшақтап алғанда, ол бойын iркiп, Абайдың құшағынан сусып шықты да: – Абай! Мен аз ғана тiл қатып, сенiмен арыздасып кеткелi келдiм! – дедi. Абай бұл сөзге өздерiн қия алмай, Тоғжанға шұғыл иiлiп: – Сәулешiм! Не дейсiң? Сен не айтқалы кеп тұрсың? – деп едi. Тоғжан Абайдың қолын iркiп тоқтатты. - Тағдыр бiздi қоспады. Тым құрса осы жолы сау келсең, уаз кешкен.болар ем. Өмiрiмiздегi бар ұзақ арман, ауыр зар бұл жолы да сенi маған ауыртып әкеп, тоқтамын салды. Ендi сүйген көңiл қайтары жоқ. Бiрақ серiгiм сабыр болсын дедiм. Осы күйде, өзiмiзге тыйым салған күйде өмiр бойы жеткiзбеген арман ерiп кетсiн. Көрге бiрге, имандай таза арманым боп кетсiн. Асығыңмын, сол асық күйде көзiмнiң жасын жұтам да кетемiн, жаным! – дедi. Абай бар ынталы жүрегiмен түйсiнгендей болды. – Барды айттың. Өзiңнiң де, менiң де барымды айттың. Бүйтпесең сен Тоғжан болармең. Бұдан ары қажасам, азғандығым болар едi. Айналдым арызыңнан. Ғашық жанмен айтылған арызыңнан! – дедi де, Тоғжанның маңдайынан сүйдi. Үнсiз ғана бетiн басып, екi қолына маңдайын таяп, сүйенiп, отырып қалды. Тоғжан ақырын ғана жылжып, жүрiп кеттi. Артында үнсiз, тықырсыз тыныш қана жабылған есiк қозғалысы бiлiндi. Абай осы отырғаннан таң атқанша тапжылған жоқ. Көзiнен оқта-текте үнсiз ыстық жастар шығып, сорағытып жылып ағады. Кейде өксiп, дем тартқанда екi иiнi, кең кеудесi, толқын ұрған талдай дiр-дiр етедi. Шарасыз дерттiң зiлдей ауыр мол толқыны, шер толқыны. ...Қыстың қалың ортасы болған шақта, Абай Ақшоқыдағы жаңа қыстауында, үнемi кiтап соңында болатын. Аңнан Абай қайтып келгеннен берi Баймағамбет қалаға үш рет барып қоржын толтыра кiтап апарып, толтыра ала қайтып, Абайдың ендiгi ой азығын жиi-жиi ауыстырумен жүр. Абай Әйгерiм үйiнде отырып, оңашарақ орында кiтапқа алаңсыз үңiледi. Бүгiнгi күндерде бұрынғы бiр кездей Әйгерiм де Абайды алаң етпейдi. Аңнан Абайлар қайтқан орайда күйеуiнiң Тоғжан қолында он күн жатқанын естiгелi, Әйгерiм Абайға ол жайдан түк сөз қатқан жоқ. Бiрақ бiлмеген кiсi сияқты боп, ендiгi барлық қызғанышы мен өкпесiн мықтап тұрып iшiне жиып алған. Жiбiместей ауыр өкпе бунаған Әйгерiм, Абайдан қазiр қатты салқындап, жырақтап алған сияқты. Салтанат дертiнiң үстiне жамалған Тоғжан жайы бұның өз көңiлiнде, Абайды ендi бұған анық жат еттi. Сырласып iштi ашпаса да, Абай Әйгерiмнiң қандай оймен қатуланғанын ұққан едi. Бiрақ оның тымырсық, тұйықтығын бұ да кешiре алмай, кiнә ғып ұстады. Тоғжан жайын Әйгерiммен сырласып, жүрек жарасын ортаға салып, мұңдасқысы келмедi. Бұл қыста Абай сыры үздiксiз қатты тыйымға, тұйықтыққа кеттi. Ендiгi сырласы, досы, шын ұзақ айнымас серiгi – тағы да кiтап, кiтап қана. АСУДА 1
Күндегi дағдысы бойынша, Абай қасына Баймағамбеттi алып, қыстаудың желке жағындағы көк бетегелi, кiшкене төбешiктiң басында отыр. Бұлардың қасына кешкi жайылысқа шыққан қой-қозыны көздеп жүрген көршiлер. Байторы, Байқадам, Дарқан және Кiшкене-молда жана келiп отырысқан едi. Бұл көршiлер осы көктемнен берi Абай мен Баймағамбет дөң басына шықса, қызық әңгiмелер айтысып отыратынын бiледi. Үндемей келiп, әңгiмелерiн тыңдасып отыратын әдеттерi бар. Байторы бұрын Құнанбайдың үлкен аулында құяң боп, ауыр жоқшылық шегiп, жүдеулiкте күн кешушi едi. Кейiн Абай оны өз қасына көшiрiп, ауруын емдетiп, адам қатарына қосып алды. Осы сияқты, Бүркiтбайдай бұрын шыр бiтпеген науқасты кедейдi де Абай өз көршiсi етiп қасына алған. Мынау отырған Байқадам да, жаңағылардай Құнанбайдың өзге аулынан қайыр көрмей, Абайдың қасына өзi сұранып келiп, жақсы жайғасқан-ды. Баймағамбет те сондай боп, көп iнiсiмен, кедей-кепшiк халiмен кеп, Абайдың достығын тауып, сонымен қазiр ауыр жоқшылықтан бiраз құтылған, еңсесi көтерiлген.көршiнiң бiрi боп алған-ды. Абайдың өз аулы осылайша көршiлерiне дос-жар, көмегi бар ауыл боп алғандай. Осының бiр белгiсi Абайдың көршiлермен әңгiмелескiш, татулығынан да байқалатын. Қазiрде әңгiменi Абай айтып отырған жоқ. Баймағамбет сөйлеп отыр. Мұның ұзақ, қызық бiр хикаясы жаңа ғана басталып едi. Абайға қарсы қарап отырып алып Баймағамбет: – Недерлан деген жұртта, Лейдiн деген шаhарда инквизиция деген сот бопты! – деп кiрiстi. Осы өткен қыс бойында, кiтап соңында көп отырған Абай үй iшiне, Ербол мен Баймағамбетке, Кiшкене-молдаға және әңгiме тыңдауға жараған балалары: Әбдiрахман, Күлбадан, Мағаштарға өзi оқыған кейбiр романдарын да қызықты хикая етiп, айтып берiп отыратын. Осыдан оншақты күн бұрын әңгiменi үлкен ықыласпен тыңдап, жақсы ұғынатын Баймағамбетке Абай бiр қызық роман уақиғасын сөйлеп берген-дi. Ол роман – жаңағы Баймағамбет бастаған Европаның орта ғасырында болған үлкен бiр ауыр хикая болатын. Баймағамбет нелер шытырман, қиын уақиғалы әңгiмелердi айтуға қызығады. Адамдары көп, олар арасындағы шатасқан қым-қуыт тартысы көп уақиғаларды Абайдың бiр айтып бергенiнен жақсы ұғынады. Естiп алған әңгiмесiн сол күндерден бастап-ақ көршi үйлерде әйелдер, малшылар, қонақтар арасында бiр мүдiрмей, әдемi тiлмен қызықты етiп, әңгiмелеп отырады. Осы қыс Баймағамбеттiң ертекшi, әңгiмешi деген атағы Ақшоқы, Қорық қана емес, Шыңғыстан Семейге шейiн бiлiндi. Баймағамбеттiң әңгiмесi жаңа басталғанда, бұл екеуiнiң қастарына келiп отыра берген Кiшкене-молда, Байторылар ырза болыс-ты. Үйткенi, Абайға оңаша тыңдатып, өзiн сынатып отырған шақтарында, Баймағамбет көлденең кiсiнiң ешқайсысына көңiл бөлмейтiн. Тың адам келдi екен деп, айтып отырған әңгiмесiнiң желiсiн өзгертпейдi. Қайталамайды. Бүгiнгi кеште, үлкен көршiлерден басқа Баймағамбет пен Абай қасына балалардан да келiп отырғандар болды. Бұл күнде ер жетiп, бозбала боп қалған Ақылбай Қорықтағы Нұрғаным аулына бармай, бүгiн осы ауылда Баймағамбет әңгiмесiн тыңдауға әдейi қонып қап едi. Мұсылманша жақсы оқып алған Әбiш те сол әңгiменi тыңдайды. Зейiндi, ықыласты шәкiрттiң бiрi боп, ауылдың барлық үлкенiне сүйiктi көрiнетiн қырлы мұрын Мағаш та бүгiн осында. Ол Баймағамбеттiң әңгiмесiне қатты ден қойып тыңдап отыр. Күн ұясына кiрiп бара жатыр. Көктемнiң кешкi салқыны дөң басында ызғырықтау жел болып, беймазалау бiлiнедi. Бiрақ қызық роман тыңдаған топ Баймағамбеттiң аузына түгел аңыра қарауда едi. Бұлар байқамай қапты. Қастарына бiр салт атты тастақ төбенi дүбiрлете басып, қатты аяңмен жетiп келгенде ғана, жиын елең етiп көңiл бөлiстi. Жолаушы алыс жолдан келген. Астындағы жирен биесiн қатты терлетiп жеткен Асылбай екен. Бұл Жидебайдағы үлкен ауылдың көршiсi. Қаладан келедi. Отырғандарға сәлем берiп, ел-жұрт, ауыл-аймақ амандығын сұрап алып, қаланың хабарын айтуға көштi. Бөгде жолаушы келген соң, Баймағамбет әңгiмесi үзiлiп қалып едi. Абай Асылбайдан: – Қалада не хабар бар? – деп сұрағанда, Асылбай аса бiр оқыс хабар айтты. – Естiдiңдер ме, жоқ па? Қаланың ең бiр оқшау хабары патша туралы, осы күнгi өзiмiздi билеп тұрған ақ патша өлiптi дейдi. Және өлгенде өз ажалы емес, бiреу атып өлтiрiптi! – дедi. Кiшкене-молда осы хабарды естумен қатар, ернi жыбырлап, дұға оқып, бет сипады. Не дұғаны оқитынын бiлмесе де, қартаң Байторы да молдаға елiктеп, бетiн сипады. Абай қатты елең етiп: – Не дейсiң? Бұны кiм айтты? Қашан өлтiрiптi? – деп қадағалап сұрай бастады. Асылбай жарытып, көп әңгiме айта алған жоқ. Тек, долбарлап айтқаны: – Өлгенiне айдан асыпты. Айтып жүрген – Семейдiң бар қаласы. Өлтiрген кiсiлер де ұсталыпты. Өлген патшаның орнына баласы таққа мiнiптi. Халықтан ант алып, қойшы, әйтеуiр, қала дүңк-дүңк етедi. Ар жағын бiлгенiм жоқ! – дедi. Абайдың көңiлiне "патша өлiптi" деген хабармен бiрге, өзiнiң досы Михайлов келiп едi. Iштей:" бәсе, Евгений Петрович сияқты адамдардың әрекетi осал болмаса керек едi. Қолдарынан үлкен iс келетiн, басы нда ми, кеудеде қайрат зор, сондай адамдар үнемi айдалып, сүргiн жеп.жүре берумен тоқтамас. Ресейдi тiтiреткендей бiр қимыл ататын жөндерi бар едi. Осылай болғаны-ақ!" деп ойлады. Патшаны өлтiргендердiң жай адамдар емес екенiн, бұл хабардың тегiн емес екенiн салған жерден аңғарды. Ол өз бетiмен осылайша ойланып, үндемей қап едi. Бұл уақытта аңқау қарт Байторы, Дарқан және солардай бос көңiл Кiшкене--молда, патшаның өлiмiн аса қатты сұмдық көрiптi. Бұлар неше алуан түрде сұқтанып сөйлеп жатыр. – Ау, бұл қалай, патшаның әмiрiмен қарашыны өлтiрушi едi. Патшаны да өлтiредi екен-ау! – Бұны өлтiргеннiң жүрегi мүйiз бе? Кiмнiң қолы батып барды екен? – Жай қарашы емес шығар сол өлтiргенiң! О да патша болмаса да, сондай iрiнiң бiрi болар. Нәнсiген бiреу ғой, " сенен мен кем бе " дейтiн. Болмаса жай кiсiге патшамен ұстаспаса да, өзге алысатын аз ба? – Кiм де болса, көзi жоқ ердiң бiрi болды! – деседi. Отырғандар патшаны өлiмге қимаған ажар бiлдiрмейдi. Тек қалай өлтiрдi, кiм өлтiрдiге аса сұқтанып, тамашалайды. Кiшкене-молда бұл топқа өзiнiң ұстаздық басуын айтпақ болды. – Шариғатта өзiңдi, отаныңды билеп тұрған әмiршiңдi күт дейдi. Дiнi кiм болса да – ол патша ағзам. Бұл – хафа болар уақиға. Жаман ғаламат! Адамзаттың хұлқы бұзылған емес пе!? Ешбiр заманда патшасын фұқарасы өлтiрдi дегендi ешбiр кiтаптан оқып көрмеген едiм. Мынау, тахқиқ, ахырзаман нишаны. Ғажайып бұзылған заман ғаламаты болар! – дедi. Абай өз ойымен отырып, Кiшкене-молда сөзiнiң аяғын ғана естiдi де, күлiп жiберiп, орнынан тұрды. – Кiшкене молда! Зор әмiр – құдiрет бар жерде, зор қиянат та болады. Сiз оның қай сырын бiлiпсiз? Сол мылтықты атқызған қолды қаншалық ыза, кек, налу билеп атқызғанын бұл жерде отырып болжап бола ма? – деп, ауылға қарай аяңдады. Жолшыбай келе жатып, Баймағамбетке: – Бақа, сен ертең Семейге жүресiң. Мына хабарды құр естiп қойғанымыз болмас. Менен хат алып қалаға барып, бар хабарды бiлiп кел! – дедi. Айтқанындай ертеңiнде Абайдан хат алып, Семейге жүрiп кеткен Баймағамбет үш күн жүрiп, қайта оралып келдi. Баймағамбет Абайдан Михайловқа хат апарған едi. Қоржын толы жаңа кiтаптардан басқа Семейдiң жандарал кеңсесi шығаратын "Облыстық-мәлiмдеме" атты газеттi және Михайловтың Абайға жазған хатын бердi. Михайлов қысқа жазыпты. Бiрақ болған жайды әзiрше мәлiм болған ресми хабарлар бойынша түгел айтыпты. "Бiрiншi март күнi Петербургте, күндiзгi сағат бiр мен екiнiң арасында, өзiнiң Қысқы-сарайына сейiлден қайтып келе жатқан патшаны әдейi тосып жүрген адамдар атқан да, сол күнi Қысқы-сарайға келiсiмен, түс ауа бергенде, патша ауыр жарадан қайтыс болған. Атушының бiразы ұсталған дейдi. Бұл хабар жалған емес, үйткенi барлық Россия халқына, сол бiрiншi март күнi түнде телеграммен мәлiм еткен – iшкi iс министрi, генерал адьютант граф Лорис-меликов. Екiншi сондай хабарды өзге патшалықтарға, циркуляр хатпен сыртқы iстер министрi стац-секретарь Гриц мәлiм еткен". Евгений Петрович одан арғы хабарды да айтыпты. Бұнысы – Степной генерал-губернатор жiберген бұйрық бойынша Семей шаhарында болған iстер жайы. Семей губернаторы екiншi март күнi шаhар гарнизонын жинап, барлық кеңселердiң қызмет иесi адамдарын жинап, ең әуелi қаза болған патшаға панихида өткiздiрiптi. Содан соң барлық солдаттан, лауазым иесi адамдардан бастап, жұрттың барлығына жаңа патшаға, үшiншi Александрға адал қызмет ету үшiн ант бергiзген. Осындай ресми жайларды айтумен қатар, хатының аяғында Евгений Петрович, жасырын жарлық бойынша өзiнiң қызметтен босатылғанын айтқан. Және Абайға аз әзiл тастап:" мiнi, Ибрагим Кунанбаевич, дүниеде осындай уақиғалар болып жатыр. Сiзге ол жайды тек Баймағамбет арқылы хабарланып қою жеткiлiктi болар ма екен? Ақшоқыда қанша қызық болса да, шаhарға келiп, мынау жайларды өз құлағыңызбен естiп қайту терiс болмас!" деп қойыпты. Семейдiң бiрден-бiр газетi "Облыстық-мәлiмдеме" патшаның өлiмi туралы Михайловтың хатынан артық еш нәрсе жаза алмапты. Абайдың хайран болғаны – бұндайда қошеметшi құлдар нелер иянаттау, балағаттау сөздердi төксе.керек едi. Әлдекiмдердiң тұмсығы тасқа тиiп, көзге қамшы тигендей, есi ауып қап тұр ма? Бұншалық сөзге сараң болуы, бiр үрiккен дағдарысты көрсеткендей ме, қалай? – деп ойлаған-ды. Осының ертеңiнде пар атты трашпеңкеге Абай мен Баймағамбет қатар отырып алып, Семейге тартты. Жер кеуiп, жол дегдiген. Бөгет болар шалшық та, батпақ та жоқ. Ыстық пен шаң да ертең көктемде жасарған дүниенiң көркiн бұзып араласпаған. Жол бойы: тықыр бетеге, жас жауылша, жаңа бүрлеген тобылғы, ерте шыққан қызғалдақ, тықыр жусан. Бәрi де Ақшоқы мен Семей арасындағы қырат жоталарды, ұзақ өлкелердi, бұлақ, бастауы, көлшiктердi түгел жағалап, көк торғынмен қоршаған. Жолаушылардың алдынан жұмсақ қана қоңыр салқын соғады. Баймағамбет әр жүрiсте шапшаң болатын. Ол аяң мен бүлкек дегендi бiлмейдi. Қыстан жем жеп шыққан пар құланы осындай жүрiстер болса деп, өзi суытып, жаратып жүретiн. Қазiр сол қара жал қос құла тершiместен ұзақ жортады. Жүргiншiлердi қажытпай, көңiлдендiрiп жүредi. Көк жайқын, ал күрең бетеге арасында тыпырлай тықыр салып, жол үстiнiң қиыршық тасты, қызғылт керiшiне ширақ басады. Бүгiнгi ұзақ жол бойында, Абайдың қасында қатар отырып, атты ұзын бишiкпен үйiре айдап қойып Баймағамбет бiрнеше күн бұрын айтылмай қалған "Черный-век-марта" романын хикая етiп, сөйлеп келедi. Бұл романның шытырман уақиғасы, патшалық дiнiнен өз дiнi басқа болған аса бiр ғазиз асыл жiгiт Дик жайында. Соның дiндесi таза жүрек, өр көкiрек, алып батыр – Қызыл-сақал жайында. Инквизиция сотының аса бiр аяр тыңшы жас осы, әйелден шыққан қатал хиянаткер Черный-век турасында. Оның өмiр бойғы бәсекелi тайталас дұшпаны әйелден шыққан қайсар, айлакер Марта турасында. Черный-векке жауыққан Марта – Диктi құтқаратын көмекшiнiң бiрi болады. Дик пен Қызыл-сақалды қуғынға ұшыратып, соңына түскен. Лейдiн шаhарының қанды қол, қатал соты бар. Соқыр ғұламалар, жауыз сопылар билеген – инквизиция соты. Бұл әңгiмеде, азаматтық үлкен саналы қасиет те бар. Құдай атын ауызға алып отырып, күнiне талай жанның қанын төгiп, тозақ азабын тудырып отырған зор дiн басы, рақымсыздар бар. Толқынсыз су жүзiне жарқырап, күлiп түскен ай сәулесiндей, аппақ кiршiксiз, жас жүрек махаббаты, арманы да бар. Қараңғы терең зындан түбiндей, аянышты бiлмес, әдiлеттi танымас, қиянат кеуделi Черный-век бар. Баймағамбет осыларды әңгiме еткенде, қазiр соның бәрiнiң талабынан, iшкi сырларынан жоғары тұрып, әдiл сыншысы боп, әңгiме етедi. Әрқайсысын өзiнiң орын дәрежесiне оқымыс, тәрбие, бiлiмiне қарай өз тiлiмен сөйлетедi. Шытырман уақиғалы, жүз түйiннен түйiлген қиын әңгiме. Сол қызық романның кiтапқа жазылған құрылысын Баймағамбет бұзбастан, жаңылмастан, жайлап өргiзедi. Осындай романдарды айтуға ауысқаннан берi Баймағамбет бұрын өзi айтып жүрген Мың-бiр-түндi , қазақ ертегiлерiн, парсының "Қырық-тотысын", түркiнiң "Бақтажырын" бұрын өткен сабағы деп бiледi. Қазiр, соңғы жылда, оларды айтқыш емес. Оқымысты әңгiмешi боп, тыңдаушыға: "Естiсең мынаны естi! Баймағамбеттi қадiрлей бiлсең, осымен қадiрле!" дегендей болатын. Шығыс пен қазақ ертегiлерiнен ол бұл күнде тек Рүстемдi, Жәмшиттi, Шәркен, Үш-соқырды, Сейiтбатталды және қазақтағы Едiл-жайық, Жұпар-қорығы, Ертөстiктi ғана айтады. Олар Баймағамбеттiң сұрыпталған, зейiнiне жазылған аумас, ұмытылмас кiтабындай. Әрқайсысын кешкi отырыстан ет пiскенше, содан кейiн ұзақ таңда көп отырып, тағы iшетiн шайға дейiн айтып барып, бес-алты сағат әңгiмелеп бiтiретiн. Ертекшi Баймағамбеттiң жаңағы iрiктеп алған әңгiмелерiне Абай мен екеуi қосқан Европа романдары, орыс романдары бар. Соның қадiрлi бiрi Баймағамбет айтуында "Петр-великий " аталады. Сохатый, Дубровскийлер жүредi. Ақ жұрттан барып жабайылар өлкесiн жайлаған "Валентин-луй" немесе "Чистое-сердце" айтылады. Және "Ягуар-медленец, "Ақсақ-француз", содан мiне "Черный-век-марта" боп көбейiп келе жатқан. Баймағамбет өзi орысша оқымаған, мұсылманша оқуы да жоқ. Бiрақ Абайдың оқыған қызық кiтабының бәрi бұған тегiс айтылады. Осындай көп кiтаппен танысу Баймағамбеттiң мiнезiне, пiшiн-құбылысына әсер еткен. Белгiлi мiнездерде, өзiн ұстауда ол жай қазақ сияқты емес. Абайдың байқауынша ол, бойына көп жұғын жұқтырғандай. Өз ортасынан өзгерек боп қалыптанған оқымысты, хат танымайтын оқымысты, бiр алуан, бөлек жан боп барады. Бұл кезде қалыңдап, жайылып, шығып келе жатқан сары сақалы, үлкен өткiр көк көзi, түксиген қабақтары және имектеу келген, кесек мұрны – бәрi де Баймағамбеттi Абайдың өзiне де, кейде, өзге қазақтың бәрiнен өзгеше көрсетедi. Қазiрде Абайға Баймағамбет қазақ жiгiтi сияқты емес, өзге бiр тұқымнан келген серiк дос сияқтанады. Қызыл-сақалдың Диктi құтқарудағы жан аямас от қайратын айтқанда, Абай Баймағамбетке аң-таң болып, сүйсiнiп қарайды. Достық үшiн жан беретiн тұтас бiтiмдiлiк, кесек адамгершiлiк Қызыл-сақалда бар екенi рас болса, Абайға кей сәттерде, сондайлық тауанды достық осы Баймағамбеттiң өзiнен де табылатын сияқты көрiнедi. Абай Баймағамбетке сүйсiнiп, таңданып қарауын қоя алмайды. Тобықтының, Ырғызбайдың бүгiнгi ортасына мынау Баймағамбет бұрын бiтпеген адам. Абай арқылы жеткен көп кiтап оны, анық басқаша, жаңа адам етiп тәрбиелеген. Баймағамбет аса тура мiнездi. Басы кетсе де шынын жаңылып, жалған айтуды бiлмейдi. Және Абай үшiн ең қадiрлi бiр мiнезi – еш уақытта Баймағамбет адам мен адам арасына сөз тасып, бiреуге бiреудi ренжiтерлiк сыбыс айтып көрген емес. Сырға берiктiгi Абайдың ең жақын iнiсi мен жарынан да мықты. Биыл қыста Әйгерiм бұл туралы бiр сын айтып едi. – Бақаңның Абай сырын жасырғыштығы сонша – "Мағашқа бүгiн таңертең Абай не дедi?" деп сұрасам:" е, мен қайдан бiлейiн, өзiнен сұра" деп, соны да айтпайды. Абайдың сөзiн шетке шығармаймын деп қымтанғаны сонша – тiптi " баласы туралы әке сөзiн шешеге жеткiзсем де қиянат болар " деп ойлайды деген. Кiсi мiнезiне көңiлi жүйрiк Әйгерiм өзiнше оқшау сын жасаған. Қазiр Абайдың есiне Әйгерiмнiң Баймағамбет туралы айтқан басқа бiр сөзi де түсiп келедi. – Бақаң сiз арқылы орыстар жайын көп естiп, көңiлге көп тоқып алған. Тiптi осы күнде өзi де орыс мiнездi боп барады. Қазақша қалтарысыңды бiлмейдi. Тисiн, күйсiн – турасынан бiр-ақ тартады. Және тегi жақсы орыс, адал көңiл, таза орыс осылай болса керек! – деген-дi. Қазiр Абай, Баймағамбеттiң осындай өзгеше қалыптанып келе жатқан жайын ойлаумен қатар, iштей бiр нәрсеге өзiнше ырзалық еттi. Онысы орыс кiтабынан өзi алып жүрген тәрбие жөнiнде ең алғаш желiлеп, жия ойлаған ойы тәрiздi. ...Баймағамбет екеумiз құр оқып қана, әңгiмелеп қана жүргемiз жоқ. Аңдасам, бақсам, тәрбиеленiп те келедi екемiз-ау! Бiрақ менен көрi Баймағамбет жасырақ та, бiр бiткей бiтiмдi, шыншыл ма екен!? Сондықтан бұдан кiтап iзi айқынырақ көрiнуге мүмкiн бе! Ендеше Баймағамбетте менiң қазiргi қалпымның жартылаған тұлғасы тұрған жоқ па? Бiр есептен бұл менiң айнам, ел ортасында жүрiп өзгерiп келе жатқан адамдығымның айнасы болар!.. Деп топшылады Абай. Бiрақ ол бұл ойын жолдасына ренiштi бола ма деп, айтпай, iркiп қалды. Оның орайына Баймағамбет әңгiмесiн күн бойы ұзақ жол үстiнде көп айтқызып келе жатты. Ол әңгiмесiн бiтiрген соң бұрынғы дағды бойынша, уақиға iшiндегi Дик, Қызыл-сақалдардың кейбiр сырлы, нәрлi сөздерiн Абай өңдеп, көрiктей түсiп, қайта айтып бердi. Бұлар жол бойы Күшiкбайда түс ауа ат шалдырды. Сонда жол азықтарынан өздерi де тамақтанып алып, күнi бойы толассыз жүрген. Осы күнi ел жатар кезде кешiгiп жүрген жолаушылар Тiнiбек қақпасын кеп қағып едi. Дәл осы қақпаның түбiне жеткенше Баймағамбет романдары бiрiнен соң бiрi айтылып, аяқталмай созыла кеп, ерiксiз тоқтаған-ды. Бұл жолы Михайлов пен Абайдың кездесулерi бұрынғы уақыттардан жиiлеп, әңгiмелерi де әр кезде ұзақ-ұзақ болыс-ты. Евгений Петрович Абайды көптен керек еткен досындай қуанып қарсы алған. Өзi соңғы айларда, патша өлгелi қызметтен шығарылып, бос жүрген. Екеуiнiң кездесуi күндiз-түнi талғаусыз, еркiн болды. Хатқа жазбаған көп жаңалықты Михайлов Абайға алғашқы кездескенде-ақ айтқан едi. Апрельдiң бас кезi болғандықтан Питерде болған зор уақиғаның арты қандай халдерге соғып жатқанын Михайлов естiп, бiлiп отыр екен. Патшаны өлтiрушi ерлер тобының қандай ортадан шыққанын айтты. Өз қайраттарымен Россияның тағын тiтiреткен және халық жолында өздерiнiң жас өмiрлерiн құрбан еткен бес ұлы азамат жөнiнде үшiншi апрельде болған үкiмдi айтты. Сол күнi Петербургте Семеновский плацда дарға асылған Желябов туралы және орыс қызынан шыққан қаhарманы Софья Перовская туралы әзiрше естiген хабарын бiлдiрдi. Патша өкiметiнiң бiрiншi март уақиғасынан қатты қорқып отырған ажарын да Михайлов сезген екен. Төртiншi март күнi патша сарайынан жарияланған депешада, бұрын патшалықтың аузына түспейтiн, жаңа сарын барын әзiл етiп айтты. Сол қағазда "шаруашылық, әлеуметтiк, халықтық қамдарды ойламасқа болмайды" деген сөздер жазылыпты. Михайлов осы мәлiмдеменi Абайға оқып отырып: – Бұның iшiнде "социальный" деген бiр де болса бұрын ауызға алынбайтын сөз бар. Патша өлген күннiң ертеңiнде ұлық қағазының iшiне бұның кiрiп отырғаны Россиядағы тақтың босаң күйiн көрсетедi. Революция бiрталай қалтыратып, қорқытқанға ұқсайды! – деп, бiраз әзiл мысқылмен күле сөйлеп едi. Абай бар хабарды ерекше ынтамен, қызығумен сұрайтын. Бұрын Михайловпен кездесiп жүргенде, бұндай жайлардан тереңдеген әңгiме болмаушы едi. Патшаның өлiмiне шейiн жеткен зор қимыл, Абайға: "Революция жолындағы орыс қауымының қуаты мен жiгерi, ызасы мен талабы – соншалық ерен, зор" дегiзген. Осы қатарда Михайловтың өзi де ендi Абайға бөлек туыс, ерек бiтiмдi жан болып, аса қадiрлi бола түскен. Өзiнiң ынтыға сұраған сөздерiнiң кейбiрi аңқау жанның сұраулары болғанына қарамай, Абай Михайловтан ойына келгенiнiң бәрiн бiлгiсi келедi. – Патшалықтың қорыққаны рас болса, айдауда, қинауда жүрген, Евгений Петрович, өзiңiз сияқты көп азаматқа жеңiлдiк қайда? Сiздi Семей ұлығы да ендi басқаша бiлу керек қой! Оның орнына, губернатор сiздi кеңсесiнен де шығарып отыр. Бұл қалай? – дедi. Михайлов Абайдың сұрағанына күлiп қана, екi алақанын жайып, жауап бермей қалды. Тек бiраз отырып барып: – Ибрагим Кунанбаевич! Қауым тартысы бұндай өрiске жеткен соң, оның iшiнде толып жатқан сырлар, шатасқан түйiндер болады! – деп, бiраз жымиып отырды. Бiраз сөзбен Абайдың соңғы сұрағына жауап бердi. – Мен мұнда қызметке өзге чиновниктермен тең правода түскен кiсi емеспiн ғой. Айдалған кiсi есебiнде әрдайым полицияның надзоры астындағы кiсi болатұғым. Қызметке алғанда, қалап алған кiсiсi емеспiн. Амалсыздан алынғанмын. Сiздiң облысыңыз оқыған бiлiктi адамға бай облыс емес қой. Бұндағы жандарал Петрбордан статистика комитетiн ашуға бұйрық алған. Ал статистика, санақ деген не? Ол ғылым жолымен iстелетiн iс болғанда, қалай бастап, қалай ретке қойылу керек. Қысқасы, бiздiң орыс тiлiмен айтқанда, "ол аңды немен қосып, қалайша жеудi" бiлетiн бұл шаhардың чиновнигi жоқ болатын. Менiң студент боп, бiлiм зерттеп жүрген кезiмде осы салаға да көп көңiл бөлгенiм, шұғылданып көргенiм бар едi. Бұл шаhарда ол тың iстi бастап кететiн сенiмдi кiсi шықпаған соң, менi амалсыздан сондай бiр әкiмшiлiгi аз, еңбегi көп iске шақырған едi. Тек жүрмес үшiн, мен соны алған едiм. Ал менiң бiр дертiм бар, Ибрагим Кунанбаевич, ол менiң өскен ортамның маған сiңiрген, еккен ұрығы болу керек. Тұрмыстың, шаруаның, ғылымның қай жағына ықтиярлы, ықтиярсыз көңiл аударып, берiле бастасам, соны қадағалап, тереңдеп ұққым келедi. Мен сол санақ комитетiн iске бастыру жөнiнде қызығып iстей бастап ем. Сiздiң облыстың шаруа санын, қуатын, халықтар санын, көп сырларын дәл деректер жиып, ғылым жолымен тани бастап едiм. Бүгiн мынау хал туды да бұрыннан сенiмсiз Михайловты шетке қақты. Бiрақ мен қазiр сыртта болсам да, осында бастаған iсiмдi тастамаспын. Сiздiң халқыңыз мекен еткен өлке туралы, бәлки мен де бiр керекке жарарлық еңбек етермiн! – деген. Бұл сөздi осымен доғарып, аздан соң алғашқы әңгiмеге, өзiне ең қымбатты, ыстық әңгiмеге ауысты. Кейiн бiр нәрсенi есiне алып, сүйсiнгендей, жайнап кеттi. – Мен революционердiң iшiндегi үлкенi емеспiн. Менi көктей орды. Жастай алып кеттi. Университеттiң үшiншi курсында жүрген жиырма-ақ жастағы жаңа революционерде қаншалық зор қайрат болсын. Мен сияқтылармен патша өкiметi көп есептеспейдi. Ал, мiнi оның орайына, бiр нәрсеге соңғы күндерде шын сүйсiнiп отырмын. Бiздiң бәрiмiздiң ой тәрбияда басшымыз бар. Анау патшаны өлтiрген бiзде бөлек өжет топтың да, бәрiмiздiң де басшымыз бар. Ол Чернышевский болатын. Рас, революционердiң бәрi де бiрыңғай емес. Бiрақ, неше алуан болсақ та осы он бес-жиырма жыл бұрын қалыптанған қауымшыл жас буынның бәрi сол Чернышевскийден оқыған едi. Бүгiндер Сiбiрдiң ең алыс шетiнде Якутский-крайда, Вилюйск деген құдай қарғаған жерде айдау күнiн ада қып жүрген сол Чернышевскийдi қазiр патша өлтiрiлген соң, айдауынан қайырыпты деп естiп отырмын. Сiз жақсы сәтте келдiңiз. Мен Чернышевскийдiң Россияға, Астраханьға қайтарылғаны туралы бүгiн ғана хат алып, отыр едiм. Рас, мен сияқты көпшiлiк бұл күндер жеңiлдiк алмайды. Қайта қинау мен қысым бұрынғыдан аса түсетiнi даусыз. Бiрақ мынаны не дейсiз? Россиядағы азат ойдың ең үлкен жаршысы дәл осы қысым күндерде аз да болса, кеңшiлiк алып отыр. Патшалықтың тағы, Рысаков бомбасының үнiнен қорыққан сырын дәл осы жерден танытып отыр! – дедi. Абай Михайлов үшiн үмiттенгендей: – Евгений Петрович! Егер басшыға, алдыңғы адамға сондай жеңiлдiк етсе, онда бiрсiн-бiрсiн сол жеңiлдiк бәлки, сiздерге де жетпес пе екен? – деп едi. Михайлов бұл жөнде үлкен тәжрибелi, сыншы көңiлмен басқаша қарайды екен. – Мен тек Чернышевскийдiң өзi үшiн ғана қуанамын. Болмаса, бұл шын кеңшiлiк емес. Халықшыл ой, Россияның көп қауымына жайылған ой. Соны бiлiп отырған патшалықтың уақытша жасап отырған бiр тәсiлi ғана. Бұны шыны деп бiлмеңiз, қыры деңiз. Ол – жұртпенен шырға тастап, алдасып ойнау, ойнау ғана! – дедi. Осы бiр әңгiме тұсында Чернышевский жөнiнде Абайды тағы да таңырқатып, ол туралы бұның түсiнiгiне тың көрiнген бiр жайды баян еттi. Абай патшаны өлтiрушiлердiң түп басшысы, қарсылық ойдың түп иесi болған Чернышевский деп ойлаушы едi. Қазiр Михайлов: "Патшаны өлтiру iсiне Чернышевскийдiң қатынасы жоқ, – дедi. Абай бұл жөнiнде қадағалай сұрады: – Оның қолма-қол қатынасы болмаса да, ойы мен сөзi себепшi болмады ма? – деген едi. Михайлов бұл жөнде кең түсiнiк айтты. – Мәселенiң үлкенi сол – патшаны өлтiру iсiне Чернышевскийдiң сiз айтқан ойы да, сөзi де қатынасқан жоқ. Ол қатынаспайды да. Бұны iстеп отырғандар Чернышевский бастаған революциялық ойды өнiмдi түрде, кең түсiнген топ емес. Өзiнше, қыңыр, шолақ түсiнген топ. Бұлар iсiне Чернышевскийдiң ниет-бағыты қосылмайды! – дедi. Жеке адамды өлтiру патшаны өлтiру болса да, Чернышевский жолы емес екенiн ұғындырды. Бiр патшаны өлтiргенмен, орнына екiншi патша отырады. Патшалық тәртiптi жоятын алыстың жолы бұл емес. Чернышевский ұғындыруынша, патшалыққа қарсы күреске қалың бұқара, қара шаруа, миллиондаған халық қатысу керек. Орыстың қара шаруасына арнап, Чернышевский шығарған прокламация жайын да Михайлов аз мәлiм еттi. "Құл, крестьяндарға олардың достарынан сәлем" деп үгiт таратыпты. Сонда Чернышевский крестьянды патшалық құрылысына қарсы қолға балта алып алысуға үгiттеген. Крестьян басына құлдықты орнатып отырған Ресейдiң ақсүйек алпауыттары. Патша 1861 жылы бостандық бердiм деп алдады. Өйткенi патша халықтың патшасы емес, алпауыттар патшасы. Солардың ғана қамын ойлайды. Қалың ел, қара халық, сенi ол алдады" дептi. Чернышевский прокламациясын Михайлов студент күнiнде жаттап алып едi. Сондағы ойына сiңген талай сөздерiн айтты. "Ол сiздердi алдады, азғыруға тырысты. Оның өзi алпауыт емей, кiм едi? Сiздер алпауыттардың құлысыз. Ал, алпауыттар патшаның малайлары. Патшаның өзi де соларға сүйенiп отырған үлкен алпауыттың дәл өзi. Сондықтан патша, әрине, алпауыттар жағын ұстайды " дептi. Тағы бiр жерiнде " анық еркiндiк болатын болса, бар iстiң басында халық отырсын. Ал, толып жатқан әкiмдер халыққа бағынсын. Мұжықты ешкiм қорлауға бата алмайтын болсын " деп үгiттейдi екен. Алпауыттар мен патшалық тәртiбiне қарсы қайраулы қара балтаны ашумен сiлтесе ғана, көптiң көзi ашылатынын айтқан екен. Ол болмаса, мынадай төрт адам, бес адам боп, бiр жерде патшаны, бiр жерде министрдi өлтiрсе де ол тек ұшық-ұшық, көптен жырақ, өнiмсiз ғана бiр талап болады дейдi. Чернышевский ойы – "қайратты халықтан күту керек" дегенi, Абай көңiлiне анық әдiл сөз көрiндi. Халық санасын оятып, жауыздық, зорлық ордасымен алысу дәрежесiне жеткiзу керек. "Шын ел қамқоры болған азамат қарызы осы екен-ау!" деп Абай өз iшiне үлкен бiр түйiн түйгендей болды. Сонымен бiрге, ол қызығына қанып болмаған хикая бар. Михайловтан патшалықпен алысқан орыс ұлдарының тартыс, тағдырларын қайтадан сұрайды. Михайлов көп жылдан бергi айдауда алыс қияда жүрсе де, анық бiр кәрi шежiре, қарт бiлгiштей. Бүкiл Ресейде патшалыққа қарсы алысып жүрген күштердiң, адамдардың бәрiнiң жайын бастан-аяқ жақсы бiледi екен. Абайға көп адамдар жайын, iс-тартысын ерiнбестен ұзақ-ұзақ баян еттi. Бүгiнгi мәжiлiсте Абайдың өз досы туралы да жақсы аңғарған бiр жайы бар. Патшалықпен тартысушылар тобы әр алуан болса да, Михайлов олардың бәрiн бiрдей құптамайды. Өзi жалғыз кетiп, жырақ жүрiп, титығы құрып, алысқа қатынаса алмай отырса да, бұның барлық ынта-бейiлi, тiрлiк, тiрек үмiтi, өмiр сәулесi тек қана сол жақта сияқты. Және сол жақ, сол топ болғанда, бар иманы – денi Чернышевский жолында. Солай болса да, Абайдың өтiнiшi бойынша, патшалықпен алысқандардың хикаяларын айтады. Осы кездесулерде Абай Михайловтан, патшаға қарсылық ойдың Ресейде қашан туғанын сұрайтын. Досымен кездесуге оңай болсын деп, Абай бұл уақыттар ар жаққа шығып, Баймағамбет екеуi Кәрiмнiң үйiнде жатушы едi. Арал тоғайларын жас жапырақпен безендiрiп келе жатқан көктем шағында, кейде екi дос пәтерден шығып, су жағалайды. Тағы бiр күндер жел қайыққа мiнiп, Михайлов пәтерiнiң тұсындағы "полковник аралына" шығып, ұзақ әңгiме-дүкен құрып қайтады. Михайловтың ендiгi әр кездесуде Абайға бiлдiретiн жаңалықтары бiрiнен бiрi қызық. Бiрiнен бiрi астам. Абайдан төрт-ақ жас үлкен болса да, Михайловтың дәл өзi араласып, өзi жақын жерден көрiп, естiп шыққан уақиғаларының барлығы Абай үшiн шың мен шытырман ғаламаттар едi. Бұл – жазылмаған және Абай ойынша, жазылып бiтпестей, ғажайып дастан. " дастан деген сөз де – аз сөз. Үйткенi қай дастан болса да, бiр ердiң жайын мәлiм етедi. Мынада ер аса көп. Жапа жасаушы жауыз болса, о да мың жасаған сиқырлы сайқал зұлым. Әмiр-құдiрет, алтынды тон, сарала шен киген, безенiп тақта отырған жер құдайы патшалық". Михайлов Абайдың сұрауымен патшалыққа қарсы күрестiң арғы түбiн айтады. Пушкин заманынан берi қарай келiп, Белинский, Герценге соғады. Чернышевский арқылы тағы көтерiлгенiн айтады. Патшаны жою жолындағы Каракозов оғын да айтты. Дарға асылып, Каракозов өлгенiн, одан да жаман тағдыр кешiп, серiктерi өлгенiн айтады. Қаракозовтың тобына басшылық еткен Ишютин тағы осы Сiбiрде қатты азап, жаза астында, сұмдық тағдыр кешiп кеп, жынданып өлiптi. Сiбiрдiң құдай ұрған бiр түкпiрiнде Ишютиннiң өлгенiне екi-ақ жыл болыпты. Патша күймеден түсе бергенде, дәл қасына келiп, атып тұрып тигiзе алмаған Қаракозовты Абай: "Неткен жолсыз сорлы едi" деген. Ол сегiзiншi апрельде дарға асылды. Ал артынан ұсталған немере ағасы, басшысы жаңағы Ишютин ерекше кәрге ұшыраған. Патшалықтың Петербургте, Сiбiрде қандайлық кәрлi қара зындандары барын да Абай осы жолы бiлдi. Шлиссельбург зынданы, Алексеевский Равелин, Үркiтте – Александровский централ, бәрi де адамнан қан шығармай жан алатын, тұншықтырмай тынысын буатын.сұмдық тозақ орындары екенiн бiлген едi. Өлтiрудiң ырымын жасап ойнау деген, Абай ойынша, адамға iстер зұлымдықтың, рақымсыздықтың ең бiр айуандық түрi. Жыртқыштық сыпаты сияқты. Абайдың таңдануы Михайловтың екiншi әңгiмесiн естiгенде, әсiресе шектен асты. Мазақ жаза өзгенi қойып, қатардағы адам емес қауым ағасы, халық мақтаны болатын Чернышевскийдiң өзiне де iстелгенiн Михайлов баян етiп бердi. 1863 жылы 31 майда, Петербургте Мытнинский алаңында Чернышевскийдi халық алдында өрескел шарт жазаға салыпты. Михайлов осы жайды айтумен қатар, өзiнiң сол кездерде айдауға ең алғаш iлiнгенiн бiлдiрген едi. Бұл уақиға Михайлов ұсталған соң, екi жылдан соң болған екен. Кейiн Абай Андреевке кездесiп, Михайловтың ерекше жан екендiгiн өзiнiң сүйсiнген көңiлiмен айтып келгенiнде, Андреев бұған Михайлов туралы тағы да бiр ерекше сырды айтқан. – "Михайлов саналы ер. Азамат ары ерте оянған жан. Ол жиырма жасында-ақ өзiнiң мықты революционер екенiн танытып үлгiрген. Бұның үй-iшi, жақындары да тегiс сол жолда бастарын сарп еткен кiсiлер екен". Мытнинский алаңында Михайлов айтқан уақиғаның бiр ерекше жайы Абайға жеткiзiлмептi. Оны Михайлов сыпайылық ретiнде Абайдан әдейi iрiккен сияқты. Екеу ара әңгiмесi сол уақиғаға соққанда, Андреев Абайдан: – Чернышевскийдiң жазасы күнi Евгений Петрович өзiнiң апасы не iстегенiн айтты ма? – деп сұраған едi. Абай ол туралы еш нәрсе естiмеген едi. Андреев iшiнен "бәсе" дегендей, Михайловтың ұстамдылық тәрбиесiне сүйсiне түсiп, күлiп қойды. – Ендеше, Чернышевскийдiң жазасы жарияланарда, айнала тұрған қалың топтың iшiнен жалғыз жас қыз шығып, бiр буда гүлдi Чернышевскийдiң аяғының астына лақтырып тастайды. "Қош, дос!" деп айғайлап тұрып, халық көңiлiн бiлдiредi. Айналада қақап тұрған патшалық әкiмдерi, жендеттерi, әскер жасақтары көзiнше, "менi көр" дегендей, батыл барып, бадырайып тұрып тастайды. "Сендер өлiмге бұйырсаң, халықтың барлық жас қауымы бұның басқан топырағын құрметтейдi" деген қимыл едi. Сөзсiз, мағынасы терең әрекет. Мiне, сол гүлдi Чернышевскийге тастаған қыз Мария Михайловна, дәл осы өзiңнiң Евгений Петровичыңның бiрге туған апасы болатын! Абайдың бұл хабарды естiгенде, таңдануы өзгеше болды. Сол бүкiл Ресейге жалғыз дара боп шыққан жас қыз, бүгiнгi Абай досы Михайловтың туған апасы болып шыққаны хайран еттi. Абай ендi есiне алып аңғарса, Михайлов өзiнiң iс қарекетiнен де " мен сүйтiп едiм!" деп бiр жайды ашып айтпаған екен. Ол халық үшiн алысқан қайрат-жiгердi айтса, соның бәрiн iстеушi бұның өзi емес, өзгелер болады. Өзi тек көптiң ғана бiрi сияқты. Оны да болымсыз ғана, елеусiз ғана бiр жай етiп айтады. Ақбастан бөлiнiп, өз үйiне қарай кеткенде, Абайдың бұл күнгi ойын көп қадалтқан Михайловтың өз басы болатын. Досының аңғаруы бойынша, Михайлов бар қабiлетi қалпымен өзi де бiр буынның толық кемел басшысы, аға азаматы болуға даусыз татитын сияқты. Ол құрметпен баян етiп берген: Каракозов, Желябов, Перовскаялар iстеген әрекеттер, Абай ұғымынша, Михайловтың өз қолынан да келердей. "Тiрлiк тағдыры, тартыс тағдыры талап етсе, Желябов та бола алар едi" деп ойлайды. "Егер көбiнiң бiрi, атсыз, елеусiзiнiң бiрi Михайлов сияқты болғанда, бұл қауым қандай жетiскен қауым! Мынау халықтың бұл буыны қандайлық күшi мол, зiлi мол, қабырғалы, қайратты буын! Пiл сауырлы, мол сабырлы ерен қайрат жиып жатқан игiлiк күшi ғой", деп ойлады. Абай ендiгi, келесi кездесуiнде Михайловтың өз сырын, өз iстерiн, неден айдалғанын анықтап сұрамаққа арнамақшы едi. Келесi күнi ашық, жайлы сәскеде өзi үшiн дәрiс үйiндей болған, Ертiс жағасындағы аласа үйге Абай келiп, есiк қақты. Бұған есiк ашқан күтушi әйел, сөйлеуiк Домна шешей бiреуге ұрсып келедi екен. Есiк ашып, Абай екенiн танығанда қартаң әйел, үй иесi Михайловтың өзiнше, көңiлденiп қарсы алды. – Абраим, бұл сен екенсiң ғой! Кел, кел! Досың сенi тосып отыр! – дедi де, соның артынан бiреуге тағы ұрсып жөнелдi. – ...Мен тағы әлгi кәрi төбет қой деп едiм. Соңымнан қалмайды. Бiресе өзi айналдырады, басымды қатырады. "Сенiң мырзаң сицилист" дейдi. Үйiне кiм келедi? Өзi қайда барады? Немене iшiп, не жейдi?" деп бәрiн-бәрiн сұрайды, кәрi төбет. Ол ғана емес, соңымнан өзi қалмағанына қарамай, базарға барсам, қасапшы семiз қатын Коновалихаға тапсырып қойыпты. Ол да менен сұрау салады. Дәл әлгi кәрi төбеттiң сұйрайтынын сұрайды. " Әкемiз патшаны өлтiрген сицилисiң тағы кiмдi өлтiрем дейдi? Саған сырын айта ма? Сен қайтiп оның қолында қорықпай тұрасың?" деп сұрайды. Менен жасырын сыр бiлiп алмақ болады. Бәрiн iстеп жүрген әлгi кәрi төбет, көк төбет! – дейдi. Домна өзiнiң ашулы әңгiмесiн Абайды ауыз бөлмеде тоқтатып ап, айтып тұр. Абай сыртқы жеңiл шапанын сол бөлмеде шешiп, Домнаның әңгiмесiн күле түсiп, қызығып тыңдайды. Адал көңiлдi, аңқау әйел үлкен қиын сырды айтып тұр. Ол ұрсып тұрған "кәрi төбеттi" де Абай бiледi. Онысы, осы околотканың қарт жандармы – Селантий. Оған құпия тапсырылған, Михайловты аңду, тыңшылық ету iсiн олақ полицей, сөлекеттiкпен жүргiзедi. Домнадан сыр тартам десе, қырық күннен берi осы пәтердi бақса, Михайлов та оның әрбiр қыбыр-қимылына шейiн, сыбыр-өсегiне шейiн бiлiп отыратын. Қарт жандармның Домнаны не деп айналдырғанын, бұның оған берген жауабын Михайлов әрдайым қызығып тыңдап, тек қана күле беретiн. Осы, оқ өтпестей, кәр жетпес, еркiн күлкiсiнiң өзi Домнаға Михайловты өзге жаннан артық көрсетедi. Қазiр де Домна Селантийдi жамандап тұрғанда, Михайлов қонақ үйдiң есiгiнiң алдына кеп, Абайға үнсiз бас иiп, Домнаның әңгiмесiн қоса тыңдап тұр. Абай ақ көңiл кемпiрге үлкен iлтипатпен қарап: – Домнушка, бүгiн Селантий сiздi күндегiден де ашуландырған тәрiздi. Әлде, жаңада тағы кездесiп пе едiңiз? – деп едi. – Ендi не? – Өзiн көрдiң бе? – Өзiн емес, жаңа мынау көршi қатын Сидориханы көрдiм. Ертiске кiр шайқауға барсам, о да шелегiмен судың жағасына келiп ап, менен тағы да сол Селантий сұратқан жаман сөздерiн сұрайды. Өңшең қуарған, ұятсыз, өсекшi суайттар! – деп алып, Домна ендi Михайлов пен Абайдың екеуiне бiрдей тың әңгiмесiн қозғап тұр. Абайға қарап, мықынын таянып апты. – Евгений Петрович емес, олар тiптi сенi де сұрайды. Анау киргизiң сендерге неге келе бередi? Сенiң сицилисiң ендi киргиздарға да өзiнiң антихристық өсиетiн таратқалы жүр ме? – дейдi. Түнде көп отырады. Хатты көп жаза ма? Әлде тағы бiр жердi талқандайтын бомбы жасап жата ма? Деп те оттайды. Кiрдi алып келе жатсам, жолда көк төбеттiң өзi тұр. "Саған ақшаны көп бередi ғой, сырын айтпа деп алдайды ғой. Сен құдайға сенетiн, құдай үйiне барып жүретiн момын кемпiрсiң. Саған обал емес пе? Дiнге, құдайға, әкемiз патшаға қарсы жаман адамды қорғайсың сен. Оның сырын жасырасың. Бұның орнына, түнде не iстейтiнiн есiктен сығалап көрсеңшi. Ондай кiсi ұйықтап жатқанда, түсiнде де жаманшылықты көрiп, патшаға қарсы тағы әлдебiр, жаман сөз сөйлеп жататын болар. Сондағы сөзiн ұғып алсаңшы, маған айтсаңшы" дейдi. Мен: Қатының бар, балаң бар, өзiң қартайып қалдың. Өсекшi қатынша жаман сөз жиғанша, құдайға тәубе қылсаңшы! Тек жүрген адамға жаманшылық ойлағанша өлсеңшi! Адал еңбекпен күн көрмей, аңшының итiндей иiскелеп, тiмiскiлеп жүресiң! Сенi де балаларың "әкем бар" дей ме, қатының "байым бар" дей ме? Тьфу, ұят, масқара! Сендей байым болғанша байсыз өлгенiм артық, – деймiн. Соған қарсы маған жаңа тағы бiр қайла тауыпты, қуарған маскүнем. "Ертең пасхада шеркеуде" духқа барасың ғой. Сонда сенiң жаман адамға жәрдемшi боп жасырып жүргенiңдi, отец Киприян да сұрайды. Айтпағаныңды көрермiн. Онда жасырсаң, сенiң бетiңе бүкiл християн қауымы түкiретiн болады. Сенiң жүрген жерiң жаман. Кәрi жаныңды қоятын жер таппайтын кемпiрсiң сен. Өзiң де бұзық кемпiрсiң. Сицилистке не керек? Ол өзiнiң үйренген катргiсiне сенi тастайды да кете барады. Сонда қалаға сыймай, қаңғып қалатын сен боласың!"– дейдi. Көрдiң бе ол кәрi иттi! – деп әлi күнге бұның сөзiн үнсiз тыңдап тұрған Михайловқа қарай түседi. Домна Фадеевна кәрi аяқтарын асықпай ырғала басып, iшкi үйлер жаққа кеттi. Михайлов Домнаның соңғы хабарына аз қынжылғандай, тамағын кеней түстi. Қою қастары жыбырлап қозғалып, бiраз үнсiз, арлы-берлi жүрдi де, артынан тез өзгердi. Өзiнiң дағдылы көңiлдi күйiне ауысып, Абайдың қасына, диванға кеп отырды. Бұның қазiргi кейпiне, Абайдың бүгiнгi мәжiлiсте сұраймын деп келген сөзi керек сияқты. Абай сол сөзiн бастады. – Осы күнге шейiн мен сiзден анықтап сұрап бiлмеппiн, Евгений Петрович. Өзiңiздiң патшалық жазасына кiрiптар болған жайыңызды менiң бiлуiме бола ма? – деп сұрағанда, Михайлов өз басынан кешкен бiр халдi айтты. Ол Петербург университетiнiң студентi боп жүрiп, өзiнiң жездесi Шелгунов пен Черныщевский үгiтiнде болады екен. Жас студенттердi бастап үлкен бiр ереуiлге қатысыпты. Сол үшiн ұсталып жабылғанын қысқа айтып келiп, ақыры бiр жолдасымен Петрозаводск шаhарiне ең алғаш тайдырылғанын айтты. Сонда бiр жыл тұрған соң, Петербургтегi басшы адамдармен жолдастарының кеңесi бойынша, патшаның атына екi студент арыз жазады екен. Сол арыздың арты не болғанын Сiбiрге айдалып келген соң, кейiндеп қана барып Михайлов естiптi. Патша Петергофта, жазғы сарайға барып тынығып жатқанда, белгiлi бiр генералдың көзiнше, осы екi студенттiң арызын оқыпты. Сол генерал айтуынша, патша бұлар арызының бiрiншi бетiн оқып аяқтап келе жатқанда: "Әлi жас, әлi түгел бұзылып болмаған адамдар болар. Жылдан артық жаза шегiптi. Қайтарса да болар ма едi, өкiнер де түзелер!" деп, бұлар халiне кешiрiм шырайын көрсете бастағандай екен. Бiрақ арыздың екiншi бетiн аударып қалса, дәл аяқтай берген жерде, жазудың аяғында, қағазға тамып кеткен сия бар екен. Соны арызшының бiреуi тiлiмен жалап, қағаз бетiн былғап қойыпты. Патша соған көзi түскенде ашуланып кетiп, арызды лақтырып тастап: "Бұларға қайтуға болмайды. Ары қарай қуа түсу керек, кете барсын!" дептi. Сүйтiп қалам ұшынан оқыс тамып кеткен сия ұлы дегдар мырзаның көзiне үлкен бiр қарсылық ереуiлдей көрiнiптi. Михайловтардың басына бұрынғыдан қатты кәр жұмсапты. Михайлов Абайға өз өмiрiнiң сырынан, iстерiнен бөлiп алып, осындай бiр күлкi, сәтсiз халiн айтты. Оны да кең сабырмен, өткiр бiр ажуа мысқыл жүзiмен мәлiм еттi. Осымен қатар, көптен берi ешкiмге айтылмаған арман тәрiздi бiр күйiн де Михайлов Абайға ең алғаш ашқан едi. – Мiнi, Ибрагим Кунанбаевич, менi мұндағы жандарм чиновниктерi екiншi патшаны тағы да өлтiргелi жатқан немесе осындағы губернатор үйiнiң астынан ор қазып жатқан кiсiдей көредi. Мүмкiн, көктей ормағанда менен де бiр өзгеше әрекет шығар едi. Бұдан жиырма жыл бұрын менiмен буындас болған орыс жастарының тәрбиесi мен талабы өр едi. Ол өрт шығарарлықтай қайсар күш болатын. Бiз соған қарай ұрынғалы келе жатыр едiк. Сол бетiмде тым құрса тағы бiр бес жылдай Петербургте боп, университет бiтiрiп үлгiрсем, кешегi Желябовтар өлтiрген патшаны арызыммен ғана үркiтпес едiм. Одан гөрi ел есiнде қалатын бiр қимылмен күйiндiрсем керек едi. Тобымызды талқан еттi. Өзiм босам, дауыл қуған қаңбақ есептi боп, жалғыз кеттiм. Бәрiмiз де шашырап, шашылып кеттiк. Рас, бiз кеткенмен қарсылық қуаты азаймаған екен. Оның өсе түсiп, патшалыққа өшiге түскенiн кешегi бiрiншi март шет жағалап көрсетiп отыр. Бiрақ мен босам – сол кекшiл топтың ортасында бола алмадым. Көп наразының алыста жатқан бiрi болдым. Бұлай болмасам керек едi. Сiз менi әлдеқандай дейсiз. Россиядағы қоғамдық ойдың, революциялық тартыстың бас азаматындай көресiз. Ол достық, жақсы достық ойыңыздан ғой. Ал мен, шынында, қатардағының ғана бiрiмiн! – дедi. Абайдың бұл тұстағы өз ойы өзгерек едi. Ол Михайлов үшiн оқшауырақ бiр жайдан бастады. – Орыстың қауымы, бұл заманғы қауымы, ырысты екен. Рас, ғазабы аз демеймiн. Сор бейнетi де мол. Бiрақ сонымен қатар, туып келе жатқан таңы жақын, түнi серпiлiп бара жатқан ел көргендей боламын! – дедi. – Нелiктен бұлай дедiңiз? Қандай себептерден бұлай жорамал жасап отырсыз? – Жылатушы көп болса, уатушысы, жұбатушысы да мол болған ел сорлы бола ма? Мол дейтiнiм, жаңағы сiздiң "көптiң бiрiмiн" деген сөзiңiзден туып отыр. Егер ел үшiн қамығатын, қарысатын күштiң қатардағы ғана бiрi сiз болғанда, Евгений Петрович, бұл жақтың тұтасқан күшi қандай болмақ? Ол күштiң бiрi патшаны өлтiрiп отырғанын қомсынып сөйлейсiз. Қанат жайған күнi, тұтасқан қимылға басқан күнi iстер iсi не болмақ! Жылаған елдiң анық жарық, жаңа дәуренi болмақ та. Орыс елi ырысты дегенiм сол едi! – дедi. Осы әңгiмесiн аяқтай келе, аз бөгеле отырып: – Ырысы жоқ сорлы ел, орыс емес бiз-дағы. Менiң елiм. Қалың көрпе астында, қалың қараңғылық iшiнде жатқан қазақ елi! – деп тоқтады. Бұл жай Абай мен оның досының екi арасында әрдайым ұзақ созылатын кеңестiң үлкен бiр түйiнi болатын. Бүгiн де әңгiме осыған ауысқанда, Михайлов өзiн өлкенiң келешегi үшiн терең ойлар ойлайтын, ұзақ ойланатын адам етiп көрсеттi. Оның ойынша "қазақ елiнiң алдында тұрған бiр жақсылық, бiр жаманшылық бар. Жаманшылығынан құтылу қиын. Жақсылығына жету қиын. Жаманшылық – бұл өлкелердегi ұлық, чиновниктер жемнен, шеннен басқаны аңғармайтын керең, меңiреулер. Жақсылық – орыстың өнерi. Бiрақ оның қазiргi қазақ қауымына бар сыры, бар түрi жұмбақ. Бүгiнгi қазақ, орыс дегенде – Селантий, Сергейлердей, Тентек-ояздай өгей күштi ғана бiледi. Бiрақ Абай танып, бiлiп келе жатыр ғой. Орыстың елдiгiнде, оның ар жағында жатқан мүлде бөлек сыр бар. Ол ғажайып, қадiрлi дүние. Орыста, бұл күнде, дүние есептесетiн ғылым бар. Орыста дүние жұрты оқитын кiтап бар. Халықтың шын қасиетiн, шын елдiгiн танытқан, дүниеге танытқан асқар ойлы, даналар бар. Соның бәрi бүгiнгi қазақ қауымына бөтен, алыс, жат болып жатыр. Екi-ақ түрлi шара бар. Қараңғы елдiң Абайдай ерте оянған жалғыздары, өзiне серiктi, сол орыстың қазынасынан таппақ, алмақ керек". Михайлов Чернышевский жайын айтқанда, Абай бiр сөздi көп сұраушы едi. Онысы: – Бiздiң қазақ сияқты елге, сол елдiң ояна бастаған азаматына, Чернышевский осы арада болса, не мәслихат айтар едi? Қандай бет нұсқап, жол көрсетер едi? Осы туралы не ойлайсыз? – деп сұрайтын. Бүгiн Михайлов осы жөндi де өзiнше ойлап, шешкендей екен. Абайға қарап айтпаса да, ол осындай елдiң оянушысына, ойлы азаматына жалғыз жол не екенiн атап сөйледi. Талай мәжiлiстiң соңында бүгiн нақтылы, дәл мәслихат айтты. – Ибрагим Кунанбаеч? Бар өмiрге бiр-ақ сауда жоқ. Алдағының бәрiн өзiң үшiн де, қаруым үшiн де түгел шешiп, кесiп қою мүмкiн емес. Сiз маған қазақтың жақсы бiр мақалын айтқансыз. "Жол анасы iз" деп едiңiз. Әрдайым бiреу бастайды, көп қостайды. Бiр ұрықтан жүздеген дән өрбидi. Осыны ойлап, бiздiң қауымның бiр тобы осы күнде жақсы бiр нақыл айтады. " ұшқыннан жалын қаулайды " дейдi. Осыны жадыңызда тұту керек. Дәл сiз үшiн қазiр мен екi нәрсе айтар едiм: бiрiншi – қазақтың жас буыны үшiн, мысалға алғанда дәл сiздiң өз балаңыздан бастасақ, "оқу, оқу, оқу!" дер едiм. Орысша оқу! Екiншi – оқыған мен бiлгендi халыққа жаю. Қараңғы сахараға бiр шам болса да, жалғыз қолда жалғыз ғана бiр шырақ болса да, өз бiлгенiңiздi апаруға, танытуға керек. Сол таныту үстiнде бүгiнгi қоғам бойындағы неше алуан дерттi әшкерелеп, шенеп, масқаралап алып отыру керек. Сыншы ой керек! Сiздiң халық менiң аңғаруымша – ақын халық. Қай жолмен екенiн бiлмеймiн, мен солардың домбырасына, өлең-жырына, халықтың жоғын жоқтатар ем. Халық басындағы ауыртпалықты масқаралайтын және өнерлi оқуды мадақтайтын жаңа күйлер кiргiзер ем. Сiздiң халық шешен сөздi сүйедi. Мына Семипалаттың мешiттерiндегi имамдар оқитын үгiт-өсиет сөздерден, жаңағы жырларды әлдеқашан бұрын ұғып, бұрын сүйер едi. Аңғарсаңыз керек, орыс халқына, осы бiздiң бәрiмiздi, қауым қайғысын ойлауға үгiттеп өсiрген – орыстың ақындары болатын. Рас, олар кiтаппен сөзiн жайды. Сiздерде бұл күнде кiтап та жоқ. Бiрақ мен ол үшiн қысылмас едiм. Қалай айтылса да, халық құлағына оның қамын жеген сөз жетсiн. Соның өзi аңғартады. Соның өзi оятады. Әрине! – деп, әңгiмесiнiң аяғында Михайлов күле түсiп, Абайды санынан қағып, қалжың айтқандай ажар көрсеттi. – Чернышевскийдiң өзiне тiлдессеңiз, сiз оның менен гөрi көбiрек мәслихат айтқанын естiр едiңiз. Мен: сiз қанағаттанарлық жауап айттым, жол таптым демеймiн. Қайта Чернышевский көзiмен қарағанда, жай басатын шабан жолды айтып отыруым да мүмкiн. Сiздiң елдiң тарихы, өзге өнерлi елдер тарихынан кейiн қалғандықтан, соны айтып отырған болармын, – дедi. Абай бұның ойын өзiнше ұғынды. – Мен түсiндiм, Евгений Петрович. Қыстың мұзы ерiп, тоңы жiбiмеген жерге еккен дән өспейдi. Чернышевскийдiң кейбiр ойларын мұнда ұрық етiп көмуге болмайды дейсiз ғой. Михайлов Абай ойының сергек сезiмталдығына қатты сүйсiндi. – "Қайраулы қара балтаны шығар" деген Чернышевский жол табуға жәрдемшi. Осы үгiттi мен сiзге айтып ем ғой. Бiрақ, көресiз бе мiнеки, Ибрагим Кунанбаевич, мен қазiр жаңағы сiздiң тура қойған сұрауыңызға жауап та айта алмай отырмын. Сiздiң халық алысу жолында не әрекет ету керек екенiн жете бiлмегендiктен, жеткiзiп айта алмадым. Тек әзiргi заманда, жаңағы екi-үш түрлi шаралар, ең бiрiншi қадам екенiн Чернышевскийдiң өзi де терiс демес. Абай көңiлiне Михайловтың бұл әңгiмесi дәл өз iшiнен шыққан сөздердей боп сезiлдi. Аса иландырып, бас идiрдi. Осы әңгiменiң аяғында Михайлов Абайдың ауылда оқып жүрген балалары турасында көп сұрасқан едi. Мұсылманша оқуы жеткен Әбiш, Мағаштай ұлдары барын, Күлбадандай қызы барын айта кеп, Абай соларды орысша оқуға беру туралы өзi ойланып жүрген ойларын айтты. Ендi бiраз отырыста, Абай Михайловтан сол балаларды қайда беру, қалай бастап оқыту туралы ақыл сұрады. Михайлов: – Аз жылдар iшiнде балаларыңыз орыстың тiлiн, орыс үйiнде тұрып оқып, жақсы бiлiп кетедi. Халық пен халықты, адам мен адамды теңдiк дәрежесiне жеткiзетiн қасиет – бiлiм. Тек чиновник болам, ұлық болам дееп оқымасын. "Халқым жiберген алғашқы баршымын" деп, "өзiм үшiн оқимын, елiм үшiн өсемiн" деп оқысын! – дедi. Абай өзiнiң Әбiштей, Мағаштай аса талапты шәкiрт балаларын көз алдына келтiрдi. Солардың дәл осы Михайловтай жаңа сапалы адам болғанын көрiп отырғандай. Олардың да үстiндегi киiмi қазақы, тобықты үлгiсi емес, шаhар үлгiсiнде. Көздерiнде көзiлдiрiк, биiк үстелiнде үйiлген кiтап. Қалың томдарға үңiлген оқымыстыны, халық қамқорын, жаңа төлдiң басшысын көредi. Қазақтың жаңғырған қауымының жоғын қуған, сағымды келешегi бар балаларын көргендей болады. "Сол өмiрдi көрсем-ау! Мен жолды сендерге бердiм, бiрақ өкiнбей кеттiм өмiрден, дей аларлық болсам, армансыз әке мен болар едiм-ау!" деп, бiрталай жерге қиялдап кеттi. Михайловтың Абай қиялына үлкен нәр берген мәжiлiсiн, жаңа келген қонақ ерiксiз бұзды. Ол Абай мен Михайловтың күнде көрiсiп жүретiн белгiлi досы – Андреев болатын. Андреев бұл жолы Михайловтың көңiлiн көлденең әңгiмемен алаң етпек. Және Абайға да бiлдiру қажет деп Ояз кеңсесiнен естiп шыққан Тобықты елiнiң хабарларын айтып келдi. Бұл күнде Ояз кеңсесi, мировой судья кеңсесi, одан қала берсе, жандарал кеңсесi де, Тобықты iшiнен түсiп жатқан сансыз көп пiргауар, арыз, шағым, акт дегендерге толы екен. Жүздеген кiсiлердiң, таңбаларын қойғызып, немесе бармақтарын басқызып, бiреулердi "жер өртедi" деп, бiреулердi "ауыл шапты" дейдi. Тағы бiреулердi "кiсi өлтiрдi", "буаз қатынның баласын тастатты" деп, үнемi жалалап жатыр екен. Андреев осы хабарды бiлдiре отырып, Абайға сөз қатты. – Ибрагим, сiз бұл күндегi Тобықты болыстарының iстерiн бiлмейтiн боларсыз. Түсiп жатқан арыздар, мен бiлген киргиз болыстары болса, сiздiң жақта жаңада басталған қатты бiр араздықты бiлдiредi. Әлде, биыл сайлау болмақшы ғой, соның алдында управительдiкке таласу басталды ма? Қалай да ел iшi қатты ойран болып бүлiнiп жатқанға ұқсайды! – дедi. Михайлов соңғы жылдарда жандарал кеңсесiнде iстеу үстiнде, қазақ болыстарынан түсетiн кейбiр арыздардың өрескел жалақор, қатты шағым болатынын бiлетiн-дi. Бiр әңгiмелерде Абайға: – Патшалық заңы киргиз сахарасын қатты аздырып барады екен. Бiр жағы – пара. Екiншi жағынан – Россия заңының киргиз салтына, әдет-заңына үйлеспейтiнi бар. Үшiншi жағынан – халық пен ұлық арасында бiтiмсiз, сенiмсiз, үнсiз қастық бар. Бiрiнен бiрi жиренiп жатырқау бар. Осының бәрiнiң себебiнен киргиз халқы заң алдында, қағаз жүзiнде өтiрiк айтуға оңай барады. Бiреудi жалғанмен жалалауды ұят та, терiс те көрмейтiн боп кеткен. Олақ әкiм, өрескел әкiмшiлiктiң бұзып үлгiргенi! – дейтiн. Осындай оймен халықты аяйтын да, әкiмшiлiктi үнемi масқара қып, мазақтап отыратын. Жаңағы Андреев айтқан хабарды естумен қатар: – Шағым болыс туралы ма, жоқ болыс атынан жазылған жай адамдар турасында ма? – деп сұрады. – Шағымның барлығы болыстардың үстiнен! – деп Андреев мысқылдап жымиды да, – ұмытпасам, осы болыстардың барлығын Лосовскиймен бiрге ерiп шығып: "Халыққа жайлы, дос адамдар болады" деп, Ибрагим, сiз сайлатып едiңiз ғой! – деп күлiп қойды. Приговор берушiлердiң тағы бiр тобы бар. Олар – шын қорлық көрушiлер. Ылғи жатақ, кедейлер. Солардың бiраз жоқшылары маған келiп:"iсiмiздi ал, болыстар iстеген зорлық, қиянаттар туралы сөзiмдi жеткiз, есемiздi әпер" деп, iстерiн де бергелi жүр! – дедi. Абай болыстар жағынан түскен де пiргауар бар екенiн бiлiп, олардың кiмдi қалайтынын сұрап едi. Андреев кiсi аттарын жадында тұтпаған екен, айта алмады. Бiрақ, өздерiнiң үстiнен арыз берген жатақтарды: "ұры деп ұстатып, абақтыға жапқызу керек" деп, пiргауар түсiрiп жатқан бiрнеше iстер барын бiлдiрдi. Михайлов ендiгi әңгiменi өзiнше қорытты. – Бұлай болғанда, Ибрагим Кунанбаевич сайлаған, "халыққа жақсы қызмет етедi" деген управительдер қызмет етiп жатыр. Бiрақ халық үшiн емес, өздерiнiң тағы управитель боп қалуы үшiн сайлаушылардың даусын алудың қызметiн етiп жатыр ғой. – Рас, бұл управительдерiңiз ақымақ емес, олар сiздi бiр алдап болыс болып алған да, сiзбенен есебi бiткен. Ендi болса, сiзбен тату болғаннан да губернатор, Оязға жақсы көрiну артығырақ, қымбаттырақ екенiн де ұғынған. Қамқоры мұндай болғанда, әрине халықтың көрер күнi қуаныш болмас. Және бұндай болыстар көп те жасайды. Сырларын бiлетiн сiздi сондай алдап отырғанда, халықты қалай алдамасын. Аз ұлық болса, ол өтiрiк бiлмегенсiп отырады, оған осындай болыстар керек. Осы iстер керек. Ол алдана ма, алданбай әдейi iстей ме, бәрi-бiр, ұлықтан шығып жатқан шығын жоқ! – дедi. Андреев күле түсiп: – Ұлықтан неге шығын шығады? Ол қиналған боп отырып, ашуланған боп отырып, асай түседi параны. Тыныш елден тиын да түспейдi. Тынышы кеткен елден сыйын да алады. Оның бүлiгiн басып, түзеген боп, чинiн де алады! – дедi. Абай ана бiр жыл "ел қамқоры болар" деп, "ұятты, арлы болар" деп, өзi сайлатқан бiрнеше болыстар үшiн қазiр намыстанып та, қысылып қалды. Осы болыстардың iшiнде бiр болыс, Абайдың өзiмен бiр туысқан Ысқақ едi. Ол жаманшылықты Абайдың дәл өзiнiң қойны мен қонышынан шығарып отырғандай көрiндi. Ендiгi мәжiлiске Абай бой жазып араласа алмады. Өз ұятымен қатты түйiлiп қап, толғанып отырып, күрсiндi де, қоштасып шығып кеттi. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|