Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
1568787114410
| § 12. КӨПТІК ЖАЛҒАУ
Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау кате- гориясы да бар. Ал, осы екеуі бір де емес және бірдей де категориялар емес. Көптік категориясы деген ұғым тым жалпы ұғым да, көптік жалғау категорнясы — онан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым. Мысалы, кептік категориясы ті- лімізде үш түрлі жолмен беріледі; лексикалық тәсіл ар- қылы да, морфологиялық, синтаксистік тәсіл арқылы да- айтылады. Сез атаулының қай-қайсысы болса да ^салпыланған, жинақталған ұғымды білдіреді. Мысалы, ағаш, шөп, жылқы, ет, қағаз дегең әрбір сөз саралауға (даралауға) болатын бір тектес көптеген заттарды жинақтай afan, Жалпылама үғымның сипатын (атын) беріп түр. Осын- Дай мағынасы жалпылама ұғымды білдіретін сөздердің
Міне, көптік ұғымды осылайша сөздін тікелей өз лек- сикалық мағынасы арқылы білдіру лексикалық тәсіл деп аталады. Сан есімдер (реттік сан мен болжалдық сандардан басқалары), сондай-ақ, көп, аз, әлденеше, бірнеше, бірта- лай, қыруар тәрізді сөздер зат есімдерден бүрын анық- тауыш болып тұрып, ешқандай да қосымша формасыз- ақ, көптік ұғымды білдіре береді. Мысалы, бес кісі, отыз қой, жеті оңуіиы, елу дәптер, ондаған студент, бірсыпы- ра кісі, қыруар мал т. б. Міне, көптік ұғымдардың осылайша сөз (синтаксис- тік) тіркестері арқылы берілу жолы синтаксистік тәсіл деп аталады. Сездердің қосарлануы арқылы да жинақ- тау, топтау, жалпылау ұғымдары айтылатыны мэлім. Мысалы: бала-шаға, ңатыһ-қалаш, кэрі-жас, ата-ана, жора-жолдас, дос-жар, ыдыс-аяқ, қазан-оилақ, іс-әрекет, ас-ауқат, туған-туысңан, ңұрт-құмырсқа, көрші-қо- лаң т. б. Қос сөздер синтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер болғандықтан, олардың көптік үғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл деп атауға болады. Көптік ұғымдардың Сбздерге тиісті косымшалар ко- сылу арқылы берілу жолы морфологиялық тәсіл деп ата- лады. Қазак тілінде көптік ұғымды білдіру үшін жалғана- тын үш түрлі морфологиялык форма бар. Олардың бірі -ыз (-із, -з) формасы, екінші -қ (-к) формасы, үшіншісі -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) формасы. 40 Алғашқы аталған -з (-ыз, -із) формасы қазіргі ті- ліміздс кене заманнан сақталған сарқыншақ ретінде бі- рен-сарандаған сездерде ғана үшырасады, оның мағына- сы да, атқаратын қызметі де жоғарыдағыдан өзгеше. Мы- салы, жіктеу есімдіктерінің бірінші жағы мен және біз, екінші жағы сен және сіз екені аян. Осы біз, сіз дегендер- дегі -з (-із) формасы қазіргі кезде ез алдына қолданыл- майтын, өлі форма ретінде сақталып, тек біз, сіз, көз, егіз Ал, онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінде одан мағынасы да, қызметі де басқа -з (-ыз, -із) формасы бар. Бүл форма оңаша тәуелдеудегі екінші жактыц сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, -іс-ің-із), ортақ тәуелдеудегі бірінші жакка (мысальг ат-ым-ыз, -іс-ім-із), екінші жақ- тың сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, аттар-ың-ыз; іс- ің-із, істер-ің-із) қосылатын тірі форма ретінде қалыптас- қан. Сонымен қатар, бүл форма (-з, -ыз, -із) қазақ тілін- дегі жіктік жалғаудың екінші жағынын. жекеше және көпше түрлеріндегі сыпайы форманың керсеткіші болып қызмет етеді. Мысалы: сіз бар-ды-ң-ыз (кел-ді-ң-із), сіз- дер бар-ды-ң-ыз-дар (кел-ді-ң-із-дер); сіз жаз-са-ң-ыз (кел-се-ң-із); сіздер жаз-са-ң-ыз-дар (кел-се-ц-із-дер); сіз жаза-сыз (келе-сіз); сіздер жаза-сыз-дар (келе-сіз-дер); сіз — оқуіиы-сыз (ән-ші-сіз); сіздер оқу-шы-сыз-дар (ән- іиі-сіз-дер); сондай-ак, бүл форма жіктелетін есімнің кепше түрінің бірінші жағына да қатысады (мысалы: біз 'Ьқушы-мыз (энші-міз); біздер оқуиіылар-мыз (әншілер- міз). Етістіктің ашық райының жедел еткен шағынын (мысалы: біз бардық, біз келдік), бүйрық райының (біз барайық, біз келейік), шартты райының көпше түрінің (біз барсақ, біз келсек) бірінші жағына қосылатын жік- тік жалғау әркашан -к (-қ) болып келеді. Бұл форма да (-К, -қ) ерте кездегі көптік мағынаны білдіретін морфо- логиялық формалардың бірі болғанға ұқсайды. Қазіргі тілімізде көптік мағыпаны білдірстін непз- ГІ морфологиялық форма -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) екені белгілі. Осы себептен бүл форма заңды түрде көп- ТІК жалғауы деп аталад.ы Бүл жалғау сөздің соң£Ы буы- НЫ мен соңғы дыбысының әуеніне қарай өзгеріп, -Лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер формаларының бірінде жұмса- лады. Бұл -лар (-лер) қосымшасы зат есімдерге, есімдік- терге, субстантивтенетін (зат есім қызметін атқаратын) өзге де сөз таптарына және етістіктің жіктелетін форма- ларының екінші жақтарына қосылып, көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма есебінде қызмет етеді. Қөптік жалғаудың грамматикалық қызметіне қарай семантикалық мағынасы да, стилистикалық ролі де күш ті. Оньщ бұл сипаттары төмендегідей: 1) Бұл жалғау(-лар) зат есімдерге жалғанғанда сол сөз арқылы аталатын заттардың көптігін білдіреді. Бірақ бұл көптік мағына дәл санды я сандық ұғымды білдір- мейді, сол сөз арқылы аталатын белгілі бір заттың (құ- . былыстың, нәрсенің т. б.) тобы, жинағы туралы ұғымды жалпылап атайды. Мысалы, мектептер, мүғалімдер, уй- лер, балалар Бүл жалғау (-лар) есімдіктерге, мысалы, сен, сіз, біз, ол, өз, кім, не (немесе), бул, сол, әркім, біреу тағы басқаларына жалғанғанда, сол есімдіктер арқылы иша- раланып аталатын заттың және баска әрбір ұғымның са- налмай айтылған жинақ-тобын білдірумен қатар, сара- лап, тарамдап я талдап нүсқағандықты да аңғартады. Мысалы: Сендер бақыттысыңдар, Майпа! (Ғ. Мүстафин). Жайнаған жаздай заманның Сендерсіздер тірегі: Өздерің де ойлаңдар, Неше турлі жан барсың (Абай); Бүгін бү- лар жумыскерлердің көбінен кешірек түрды (С. Сейфул- лин); Оразбайдан басқалар да сондай тынымсыз ба? Бул Шыңғыс ішінде кімдер сондай? (М. Әуезов). Бұл жалғау (-лар) сын есімдерге, есімше формала- рына қосылғанда, сол сын есімдерді, есімшелерді әрі суб- стантивтендіреді, әрі оларға көптік мағына жамайды. Мысалы: Жщаларды жеке жібермей, ескілерді баулыса қайтеді (Ғ. Мүстафин); Бул мінез — ақылдылардың, ар- лылардың, артықтардың мінезі (Абай); Ауыл-ауылдан іиапқан аттылар да дусірлеп, қараңдап келіп ңалды (С. Сейфуллин); Отырғандар бірі көзі жассіурап, бетін басып қалысты (М. Әуезов); Жан ашырлар, жақындар іштерінен сүйсінед (Н. Байғанин); Бәрі де Қамарды аяп, крлдарынан келерлері болмаса да қасында еді (С. To-11 райғыров). 42 Көптік жалғау (-лар) сан есімдерге де жалғанған- да, ол дәл сол санның көптігін бермейді, мөлшер я бол- жал үғымын білдіреді. Мысалы: Жасы қырықтарға жет- пеген қапсағай қара кісі Көптік жалғау (-лар) мезгіл үстеулерге де жалған- ғанда, ол үстеу сөз кептік ұғымында емес, болжалдау я мөлшерлеу мағынасын білдіру үшін жүмсалады. Мыса- лы: Олар кешелер Біржан аттанған Барлыбай өзенін- дегі Үлжан аулына жиналып жатты (М. Әуезов); Қелер кундер, ертеңдер сал маған назарыңды (Ғ. Сланов); Пар- сы, турік тілдеріндегі кітаптардан. былтырязр өзі оңыған (М. Әуезов). Көптік жалғау (-лар) даралап (бір-бірлеп) санау- ! ға болмайтын .кептік формада жұмсалмайтын зат есім-* дердің, сондай-ақ, бүтіннің белшегі ретінде жұмсалмай- тын кейбір ұғымдардың аттарына қосылғанда, ол сездер тікелей ез мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолда- нылады. Мысалы: Сақалдар осы турған біле ме екен, Тен- текке жаза, өлгенге қун кесуді (I. Жансүгіров); Жанын- да ылғи тулкі ішіктілер, сұлу мұрттылар отыр (Б. Май- лин); Сырттан түлеп жамандық, Тазарып эбден кеткен- ше, Талай шаштар ағарар (С. Торайғыров). Қептік жалғау (-лар) даралап, даналап санауға болмайтын кейбір заттардың атауларына жалғанғанда, ол сездің дәл ез мағынасын езгертіп, оған қосымша рең (мағына) жамайды. Мысалы: Терең-шүңет крйнауларда әлі де ңарлар жарңырайды (Ғ. Сланов). Жаз жетіп ңар- лар жетті, сулар ағып, Күн де тұр жарқ-жүрқ етіп нүрын шашып (С. Торайғыров) деген сөйлемдердегі карлар, су- лар деген кептік формадағы сөздерден, сондай-ақ еттер, суттер, шайлар, қымыздар, жемістер, жундер, терілер, шараптар деген сөздерден де әлденеше қилы, әлдене- ше сортты, әлденеше килограмдаған я литрлеген, үлкен- ді-кішілі, қоюлы-сұйықты, ащылы-тұщылы, ескілі-жаңа- лы, жақсылы-жаманды және басқа сыр-сипаттарын қоса қамтитындай рең аңғарылады. Қөптік жалғау (-лар) кеп адамға тән я ортақ бола алатын заттардың (адамның, нәрсенің) атауларына қо- сылғанда, сол заттың кеп (бірнеше) адамға бірдей (ор- тақ) екенін білдіреді. Мысалы: Әкелерін қатты сағынып, еркелеп отырған балалардың үшеуі де Абайдың сөздерін қостады (М. Әуезов); Осы жиынға сәлем айтқан Зередей аналары екен (бү да); Жалғыз қыздарын оқытқысы ке- 43 летін дке-шеиіе осы ңорлықтан жабырқау еді (Ғ. Мүсіре- пов). Көптік жалғау (-лар), кейбір жағдайда көпшілік пайдаланатын я қолданатын заттардың (нәрселердің, бұйымдардың, ас-тамақтардың т. б.) атауларына қосыл- ғанда, олардың көпке ортақ, көптің қолдануындағы нәр- селер екендігін білдіреді. Мысалы: Ac Көптік жалғау (-лар) орын, мекен атауларына қосылғанда, сол сөздің көптігін білдірмейді, оған «сол жақ», «сол маңай» (айнала, теңірек) деген сияқты ко- сымша рең үстейді. Мысалы: Абай өз пәтерлерінен екі-үш көше узап кетіп еді (М. Әуезов); Жиын тарамастан бү- рын Абай жалғыз бөлініп, өз үйлеріне ңарай асыға жө- нелді (бұда). Көптік жалғау (-лар) жалқы есімдерге (кісі ат- тары мен жер-су аттарына), сондай-ақ, кейбір туыс-жү- рағат атауларына қосылғанда, сол заттардың кептігін білдірмейді, «сол (кісі) және баскалар» деген сияқты топтау ұғымын береді. Мысалы: Сүйіндік аулына Абай- лар ел орынға отыра келіп еді (М. Әуезов); Әкесінің үйі- нен Айшаның екінші ағасы Жанәлі шығып, Айшалар отырған өз үйіне таман келді (С. Сейфуллин). Көптік жалғау (-лар) жалаң сөздерге және дер- бес сөздерден қүралған күрделі сөздерге ғана емес, дер- бес сөздер мен көмекші сездерден қүралған тіркестерге де қосылады. Ондайда көптік жалғау соңғы кемекші сөз- ге жалғанады да, бүтін тіркес бір сөз ретінде жұмсалады. Мысалы: Нұржан мен Еркін сияқтылар көбейеді (С. Мұ- қанов). Көлігі барлар өз үйлерінің жабдығын тасып ал- ған соң, басқаға да көмектеседі (Ғ. Мұстафин). Қөптік жалғаудың грамматикалық қызметімен байланысты стилистикалық ролі де күшті екенін мына- дай айғақтардан керуге болады. Көптік жалғау (-лар) бір сейлемде (кейде іргелес қүрмалас сейлемдердегі) біріне-бірі қатысты бірнеше сөзге (мүшеге) жалғана береді. Ондайда кептік жалғау. бір жағынан, сездерді бір-бірімен қиыстыру үшін қолда- нылса, екінші жағынан, оларды сараландырып, айқын, 44 ашык етіп ажыратып айту үшін қолданылады. Мысалы, Бастары жалаңбас, ауыздарын қалың мұрт, беттерін үзын, тығыз сары саңал басқан үлкендер балаларға әлі де аса суық түсті көрінеді (М. Әуезов) деген сөйлемдегі үлкендері бастауышқа тікелей қатысы жоқ, бірақ баян- дауышқа қатысы бар, балаларға деген толықтауышты балаға деп, жекеше формаға қойып езгертсек... (үлкен- дер балаға... суыщ көрінеді), балаларға емес, бір балаға ғана (я қандай балаға болса да) деген мағына туады да, сөйлемнің жалпы түсінігіне, қүрылысына, езге стиліне нүксан келмейді. Ал, егер сол үлкендер деген сөзге (бас- тауышқа) тікелей қатысы бар көптік фррмадағы баста- рын, ауыздарын, беттерін деген сездерді кептік жалғау- ларынсыз (мысалы: басы жалаңбас, аузын ңалың мұрт, бетін үзын... сақал басқан үлкендер...) қолдансак, сөй- лемнің стиліне де, айтылған ойды саралап түсінуге де едәуір нүқсан келеді. Демек, сол үлкендерінің әрқайсы- сының басы... аузы... беті... деген сараланған айқын түсі- нік болмайды. Сондай-ақ, Аттар қайқаңдап, тізелерін бү- гіп, ағаш ерлер ескі төсектей сьщырлайды (Ғ. Мүсірепов) деген сейлемдегі аттар, тізелер, ерлер деген сездерді ав- тор жекеше формада қолданса, жалпы үғым езгермеге- німен, дара түсінігіміз азды-көпті басқаша болар еді. Ол ерекшелік мысалы, аттар... тізелерін бүгіп.., дегенмен аттар... тізесін... бүгіп дегенді салыстырғанда. айқьтны- рақ білінеді. Ендеше, бұл айтылғандардан сөйлемдегі бір-біріне қатысты сездердің (мүшелердің) кептік жал- ғауда қолданылуы олардың әрі грамматикалық жағынан қиылысуларына, әрі стилистикалық жағынан айқында- лып саралануларына керекті дәнекерлер болады деген қорытынды туады. Оны кеңірек те, тереңірек те бағдар- лау үшін мынадай мысалдарды талдап керейік. Жігіт- тер сыртқы киімдерін сыпырып тастап, алаңандарына бір түкіріп, қолдарына кетпен алды (Ғ. Мүсірепов); Те- келер бастарын тұқырып, мүйіздерін төсеп түр (М. Әуе- зов); Бірен-саран кемпірлер шапандарын жамылып ке- ліп өлең тьщдасты (Б. Майлин). Осындағы жігіттер, теке- лер, кемпірлер деген сездерге (мүшелерге) қатысты кеп- тік формада қолданылған езге сездерді қосымшаларсыз Қолданып қарасаңыз, әр сейлемнің стилі де жатық бол- майды, түсінікзюрі де айкын болмайды. Осы айтылған ка- ғидаға бірыңғай мүшелердіц кілең кептік формада қол- Данылуы да дәлел бола алады. Мысалы: Олар иектерін сипайды, жөтеледі, самайларын қасиды (Ғ. Мүсірепов). 45 Бұлардың шаштары. қоңьірқай, көздері үлкен, мүрындары көтеріңкі, бой (лар)ы ұзындау, тік біткен (М. Әуезов). Сөилемнің басты мүшесі ретінде қызмет ететін сөзден бүрын есептік сан есім я сандық үғым беретін басқа сөз анықтауыш болса немесе сол мүшенің езі жинактау сан- нан болса, оған тікелей қатысы бар сөздер көптік форма- да қиысып жүмсалады. Мысалы, мына сәйлемдрдегі қа- рамен терілген сөздерді салыстырыңыздар: Екі салт ат- ты тымақтарын бүлғай бастады (Ғ. Мүсірепов); Екеуі бастарына улкен жастық салғызып, папиростарын ауыз- дарына тістеп, аяктарыа көсілте созып жатады (бү да).Жалқы есімдер сөйлемнің бірыңғай мүшелері болған жағдайда оған тікелей қатысы бар өзге мүшелер (сөз- дер) де көптік формада қиысып жүмсалады. Мысалы, Чайков пен Мейрам жастарының үлкен, кішілігіне қара- мастан әзілдесе беретін (Ғ. Мұстафин). Назыкеш пен Се- йі.т Қөпейді өз аналарындай жақсы көреді (Ғ. Мүсіре- пов).
Көптік жалғаудың қолданылуындағы негізгі грам- матикалық ерекшеліктер мынадай: Кептік жалғау (-лар) жалғанатын сөздер сөйлем- нің бірыңғай мүшелері болған жағдайда, олардың әрқай- сысы кептік мағынада қолданылады, бірақ көптік жал- ғаудың жалғануы мынаддй үш түрлі жүйенің бірінде бо- лады. а) Көгітік жалғау (-лар)хбірыңғай мүшенің әркайсы- сына түсірілмей жалғанады. Мусалы: Ол соңғы күндері көбінесе домбыра алып, мөлдір күйлер, сұлу әндер тар- та беруші еді (М. Әуезов.) . ә) Көптік жалғау (-лар) бірыңғай мүшенің бүрынғьі- ■ ларына жалғанбай, тек соцғысына ғана жалғанады да, әзгелері осы соңғы мүшенің жалғауына ортактасады. Мысалы: Жүр, арқан, сойылдарыңды үмытпа (Ғ. Мүсі- репов); Жас қозы ,бота, бүзаулар да әлі қораны сагалай- ды (М. Әуезов); Тымақбайдың артынан Жүсіп, К,адыр- берген, Жақыптар сөз алып сөйледі (Б. Майлин). Сейлемнің бастауышы жіктеу есімдігінің екінші жа- ғының анайы, сыпайы түрлерінің көпше формаларында және жалпылау есімдігінің екінші жағында түрса, етіс- тіктің жіктелетін формаларының екінші жағында тұра- тын баяндауыштар да көптік формада бастауыштармен қиысып жүмсалады. Мысалы: Сендер қайраттаныңдар, жігерленіңдер, әрқайсыларың алып күштеріңді шыға- рыңдар (Ғ. Мүсірепов); Сендер ауылдың ңарасын кер- 46 генде тоқтаңдар (М. Әуезов); Сіздер ертең келесіздер ме! (Ә. Әбішев) Бәрің де келіңдер (бү да). Бір сөзде бірнеше жалғау кабаттасып келгенде, көптік жалғау, әдетте, орын жағынан өзге жалғаулар- дын.бәрінен де (тәуелдік, септік, жіктік) бүрын, тікелей түбірден я негізден (туынды түбірден) сон жалғанады. Мысалы: отыруларыңызды сүраймын, ғапу етіңіздер, қа- зір босаймын (Ғ. Мұстафғін). Біздер оқушылармыз. Көптік жалғау (-лар), қажетіне карай, сөздің мағына- сын анықтап, айқындап қолданған жағдайда, түбір мен жүрнақтың немесе түбір мен көнеленген форманың ара- ларында да жүмсалады. Мысалы: Абай үрылариіа ша- пан, бөркін айналдырып киіпті (М. Әуезов); Жауынгер- лер етпеттерінен жата-жата қалысты; Өздеріңдей, ез- деріңшя, вз длдерімізше; сендердей, біздердей; олар- дікі, колхоздардағы т. б. Көптік жалғауының семантикалық мағынасы, грамма- тикалық қызметі және стилистикалық бояуы мен реңі өз ара тығыз байланысып, бір-бірімен үштасып жатады. Сондықтан кейде оларды саралау аса қиын да болады. Ч '
жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|