Ахмет А. т.ғ. д., доцент
жүктеу/скачать 178,13 Kb. Pdf көрінісі
|
Ахмет
|
Сырым Датов туралы қалам тартқан қазақ жазушыларының бірі-Сәбит Мұқанов. Ол-қазақ әдебиетінің тарихында әдебиет зерттеуші тұлғалардың бірі. С.Мұқанов (1900-1970) «Сырым Датұлы туралы» атты мақаласында Сырым батырды, кезінде халық ақындары, тамаша халық батыры образында түрлі себептермен жырлаған жоқ- деген пікірін білдіреді. Жазушы Сырым туралы әдебиеттік материалдар жөнді болмағанымен, «Қазақтың ХҮІІІ-ХХ ғасырлардағы әдебиет тарихынан очерктеріне»(1942) оның атын мына төмендегі себептермен кіргізгенін атап өтеді: «...Біріншіден, Сырымнан ілгерірек өткен Бұқар жырау, патша үкіметінің отаршылдық саясатынан соққан ызғардың алыстағы деміне қалтыраса. Сырым батыр, сол ызғардың түтеген боранынан тұншықты, аязынан үсіді. ...Сырым батыр ол өртке шарпылып, оны сөндіруге жанталасты. Екіншіден, Сырымның көтерілісі, одан кейін, екі жүз жылға созылған қазақ халқының азаттық жолындағы ұлы күресінің басы»,-деп әділ бағасын береді [6, 56 б]. Жазушы аталған кітапта осы дәуірлер әдебиеті бойынша жиналған мол материалдарды жүйелеп, әдеби құбылыстарды халық тарихымен салыстыра қарайды. Жасыратыны жоқ С.Мұқанов Сырымның тұлғасын таптық көзқарас тұрғысынан талдады. Сырым бейнесі Ұлы Отан соғысы жылдарында да жазушылар мен ақындардың шығармаларына арқау болды. Ұлы Отан соғыс жылдарында Түркістан легионы қатарында болған атыраулық Ғайпен Бейісовтің келтірген дерегіне де назар аудару жөн сияқты. Ғайпен Бейісов 1921 жылы Атырау (бұрынғы Гурьев) облысы, Махамбет (бұрынғы Бақсай) ауданына қарасты Талқайраң ауылында дүниеге келген. Он сегіз жасында партия мүшелігіне кандидаттыққа қабылданып, Бақсай аудандық партия комитетінде жұмыс жасайды, әскерге алынып, училищеге оқуға жіберіледі. 1941 жылы Қызыл Армия қатарына алынып, 15- қыркүйекте Украинадағы Лоховица қаласының маңындағы ұрыста ауыр жараланып, неміс фашистерінің қолына түсіп, бірнеше ай бойы лагерь азабын бастан кешіп Түркістан Ұлттық комитетіне жұмысқа алынады. Соғыс жылдарында Вермахтының Жоғарғы Бас командованиесінің Түркістан насихат бөлімінің әскери фототілшісі болып қызмет атқарып, шығармашылықпен айналысқан. 1945 жылы легионерлердің қашуын ұйымдастырды деген сезікпен Ғ.Бейісов, Х.Абдуллин, Закиров, Е.Қалдыбаев тұтқындалып, ату жазасына кесілген. Бұл кезеңде кеңес армиясының қарқынды шабуылынан қаймыққан неміс-фашисттері шапшаң шегінуде болатын. Тағдырларына қарай үкім орындалар түнінде түрме күзетшілері қашып кетіп, бұлар аман қалады. Неміс түрмесінен босаған соң Қызыл Армия қатарына қабылданып, 1946 жылы әскер қатарынан босап елге оралған Ғ. Бейісов 1946 жылы РКФСР Қылмыс заңының 58-1б бабына сәйкес «халық жауы» ретінде 10 жыл бас бостандығынан айырылып, атышулы Сібір, Степлаг, Карлагтың тозақ өмірін бастан кешіп, 1956 жылы босайды. Одан кейінгі жылдары Атырау, Маңғыстау облыстарының кәсіпорындарында инженер қызметін атқарып, зейнеткерлікке шыққан. Тек 60 жылдан кейін Қазақстан Республикасының Бас Әскери Прократурасының № 12/3-06(Р) 2006 жылдың 24 сәуірдегі қорытындысымен ақталып, саяси қуғын-сүргін құрбаны мәртебесін алған. Сол қортындысымен бірге Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті мұрағатында сақталған 1941 жылы соғыс алдында лейтенант формасында түскен фотосуретін қоса алған. 2007 жылдың 8 мамыр күні бақиға озды. Ғ. Бейісовтың (1921-2007) «Тамұқтан өткен тағдыр» атты деректі әңгіме кітабында Мұстафа Шоқай, Хамза Абдуллин (әдеби бүркеншек есімі Сайран), Мәулікеш Қайболдин(Асан Қайғы), Мәжит Аяпбеков(М.Дара), Баймұрза Хайт, Қарес Қанатбаев, Қази Қазыбеков(Қази), Мәжит Айтбаев (Қобызшы Қорқыт) т.б. сияқты соғыс кезіндегі Берлиндегі Түркістан Комитетінің көрнекті өкілдерінің қилы тағдырлары жан-жақты әңгімеленеді. Естеліктерін 1955 жылы Қоянды басқармасының лагерінің 3-бөлімінде жүріп жаза бастаған. Автор өзінің деректі әңгіме кітабында 1944 жылдың 10 мамыр күні Австрия астанасы Вена қаласында Түркістан түріктерінің І Құрылтайы болып өткендігін, құрылтайға Түркиядан, Ауғанстаннан, Ұлтаралық неміске тәуелді комитеттердің он үші қатынасқанын, келесі күні атақты Вена опера және балет театрында Қази Қазыбековтің «Ұлы адамның арманы» атты қысқа екі актілі пьесаның қойылғанын жазады. Пьесаның оқиғасы Сырым Датұлының ұлт-азаттық күресі туралы, Сырым ролінде артист Мұхамбетқали Батыргереев, сахнаға қойған журналист Мәжит Жақсылықов, музыкасын жазған Вена консерваториясында оқып жүрген Ғалым Абсаламов және Түркістан легионының көркемөнер үйірмесінің жетекшісі, скрипач, әрі дирижеры Айтекеш Толғанбаев. Бұл кәрі Европа төріндегі театрдағы қазақ халқының ұлт-азаттық күресі тарихы жөнінде қойылған алғашқы туындылардың бірі болды деп есептеуге болады. Бұл қойылым Ғайпекеңе ерекше әсер еткен. Ол: «Әлі есімде, шымылдық жартылай ашық тұр. Қазақтың кең даласы. Алыста ойлы-қырлы белестер көрінеді. Ұзын жолдың бойы. Екі көзі жоқ қарияны бір жас қыз жетектеп келеді. Қарт тұрып: Мұнарда мұнар мұнар күн, Сәулесіз меңіру қара түн. Қара түнді қақ жарып, Қазақтан енді шығар кім...» Басқаны қайдам, пьеса маған қатты әсер етті, ұнады,-деп еске алады. [7, 163-164 бб]. Қази Қазыбековтың бұл пьесасы Түркістан Ұлттық Комитетінің баспасөз органында жариялануы мүмкін-ау деген ой да келеді. Пьесаның негізгі идеясы-азаттық идеясы- легионерлердің бойындағы азаттық рухты көтергені сөзсіз. Айырықша атап өтетін мәселе Түркістан түріктерінің І Құрылтайында Вена опера балет театрында басқа түркі тектес ұлттардың ұлт-азаттық көтерілісі туралы қойылымдарының болмауы. Бұдан шығатын қорытынды Сырым бейнесінің қазақ әдебиеті тарихындағы орнының ерекше екендігін көрсетсе керек-ті. Сонымен бірге Жәрдем Тілешовтің 1945 жылы майданда жүріп жазып бітірген «Сырым батыр» дастанын айтуға болады: Сол адам ханға тіл қатты: Менің атым ер Сырым Менің сырым ел сыры Еңіреген еріңмін Асқақтап аққан Жайықпын, Атыраудай асау теңізбін Топанымын халық кегінің Сеңіме сені сүздіртіп Селкілдетіп Ордаңды, Он төрт жыл соққан желіңмін,-деп батырдың бейнесі арқылы халықтың кегін қайтаруды жырына қосады. Ақын дастанында: Тұлғасына қарасам, Адамға біткен бір алып... Ажарына қарасам, Ашулы көкжал арыстандай, Қабағы тым қатыңқы Қара бұлт басқан аспандай, Сәукеле қара сақалды Азын-шоғын ақ бардай,-дей отырып батырдың бейнесін сомдайды [8]. 1967, 1989 жылдары «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Шешендік сөздер», «Ел аузынан» жинақтарында Сырымның шешендік сөздері берілген. Жинақтардағы Сырымның шешендік сөздері халықтың жадында сақталып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып келе жатқан ауызша аңыз, әңгімелерге сүйеніп жазылған. Сырым Датұлының қоғамдық-саяси қызметі тақырыбына қалам тартқан Ғабит Мүсірепов(1902-1985) 1980 жылы «Болашаққа аманат» атты Сырым туралы төрт перделі тарихи драмасын жазды. Тарихи драма 1981 жылы «Жұлдыз» журналының №1 санында жарияланды [9, 16-40 бб]. Бұл тарихи драма халқымыздың ұлт-азаттық қозғалысы мен ұлттардың өзін-өзі билеу идеясын қазақ әдебиетінің ғасырлық жаңа дәуірінде ашық та батыл көтерген шығарма. Ғ.Мүсіреповтің бұл тарихи драмасының негізгі идеясы ұлт азаттығы, халықтың өзін-өзі билеуі жөніндегі идеямен ұштасып жатады. Жазушы кейіпкеріне, яғни Сырымға: «Қай ел болса да өзінің қандай ел екенін өз тізгіні өз қолында тұрғанда ғана көрсете алады»,-деген өте батыл сөз айтқызып, батырдың асқақ арманы мен аманаты халқының тәуелсіздігін жазушы асқан шеберлікпен қалың оқырманға жеткізе білді. Ғ.Мүсіреповтың қаламынан туған бұл шығармаға филология ғылымының докторлары Х.Әдібаев пен Ж.Ысмағұлов: «Сырым Датұлының өмірі мен билік қызметі жайындағы бұл еңбек кезінде цензура бақылауынан қағаберісте өтіп кетсе де, әдеби-драматургиялық сын тарапынан да тиісті бағасын ала қоймаған туынды. Ал шындығында, ұлт-азаттық қозғалысы мен ұлттардың өзін-өзі билеу идеясын қазақ әдебиетінің ғасырлық жаңа дәуірінде дәл осындай ашық та батыл көтерген басқа шығарманы біз онша көп біле бермейміз»,-деп баға береді [10, 230б]. Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романындағы басты кейіпкер Қайрошта (Кеңес Одағының Батыры Қайырғали Сұмағұлов) Сырым шыққан топырақтан. Жазушы өмірде болған, әр қилы заманда өмір сүрген елін, туған жерін сыртқы жаулардан қанын төгіп қорғаған қазақ батырларының ерліктерін көркем әдебиетте шебер сабақтастыра білді. Тарихи шығармаларға деген халықтың ықыласы ерекше екендігі де белгілі. Тәуелсіздік жылдарында жазушы Қажығали Мұханбетқалиұлы жиырма жыл бойы ізденіп «Тар кезең» тарихи романын 2012 жылы жарыққа шығарды [11]. Тарихи роман ресми мұрағат құжаттарындағы бұйрықтарға, хаттарға сүйеніп, зерттеп, зерделеу арқылы жазылған. Бұл жаңа туынды туралы Қазақстан Жазушылар одағының Астана қалалық филиалының директоры, ақын Несіпбек Айтұлы: «Тар кезең» романы Қ. Мұханбетқалиұлының жиырма жыл көз майын тауысып зерттеп жазған шығармасы және үлкен, күрделі шығармаға келу үшін адам оны көп уақыт зерттеу керек»,- деп атап өтті [11]. Сонымен қазақ әдебиеті Сырым Датұлы туралы тағы бір тарихи романмен толықты. Халық мүддесін бар өміріне мұрат еткен ұлы күрескердің ерлік хикаясы да, қиын-қыстау заманның қыспағынан қымсынбай, ащы шындығымен, асқақ романтикасымен бейнелеп кеткен ақындар мен жазушылардың қажырлы еңбектерінің нәтижесі қазақ әдебиеті тарихындағы Сырым Датұлы бейнесінің сабақтастығының айқын үлгісі. Отандық тарихта өзіндік орыны ерекше тұлға Сырым Датұлының халқына сіңірген баға жетпес қоғамдық-саяси қызметін зерделей отырып жас ұрпақты отансүйгіштікке баулаудың үлгісі ретінде мектептерде, арнаулы оқу орындарында Сырымтану курстарын енгізсе нұр үстіне нұр болған болар еді. жүктеу/скачать 178,13 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|