ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы

Баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде толысып жетіледі(бұрын қалыптасады деп келдік) Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Біздің пайымдауымызша; тұқым қуалаушы-лық-ұрпақтың ата-тектен алған еншісі- биологиялық--рухани ұқсастығының белгісі,нышаны.Ол-ата-тектен ұрпаққа қан арқылы және періште әкеліп салған жан арқылы беріледі. Қан арқылыата-тектік бет-бейне,өң-түс,қимыл-әрекет,тіл,діл,дін,мінездік нышандар ұласады.Жаратушыдан жолданған жан арқылы ата- тектік ақыл-дарын,сезім-қабылет,рух-қуат дариды.Кейбіреулер бала-ның сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді., ал кейде музыкаға, биге, математикаға,тілге қабіл-еттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді жан арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен берілуі өте сирек кездесетін жағдай.Міне,осы нақты жағдайларды еске ала отырып,текті тұлға тәрбиелеу жолын айқындаймыз, Текті жан иесі атанған сәбиді текті тұлға(Кісі) болғанға дейін Қазақ педагогикасындағы тәрбиелеу ілімін тірек етіп алып,ұлы дала-ның ұлық ұстаздарының ұлағатымен баулимыз.Мысалы, Ы. Алтынсарин текті тұлғаға тән,жеті жақсы қасиетті атап көрсет-кен:Бiрiншi: Имандылық.Екiншiсi:Тұнық әдiлдiк.Үшiншісі: адалдық момындықБесiншiсi:адал ниет пен өсиет беру. Алтыншысы: Жомарттық, қайырымдылық. Жетiншiсi: Дұрыс заңдылық Барлық әлемдік діндерге тән қасиеттердің бірі имандылық.Оның түбірі иман, яғни ақиқатқа, шындыққа жетелер сенім тірегі, бар бет-бейненің, мінездің айнасы.Имандылық дегеніміз-нұрын шашып тұрған күн екен.Күнді иман ретінде танысақ, оның сәулелеріне не жатады екен?1.Әділеттілік 2. Тазалық 3. Мейірімділік 4. Сенім 5. Қайырым-

ылық 6. Ізгілік Бұлардың дені текпен беріледі,әрі жан басында
59

ады.Олар рухтың кемелденуіне сай “тәуба”, “қылует” “пақырлық”, “сабыр”, “иман”, “қанағат” – сияқты жеті түрлі сатыдан өтеді. Рухани тәрбиеден (сайр-ус-сулук – рух тәрбиесіндегі даму жолдары мен әдістерін қамтитын сопылық психотехникалық әрі практикалық мектеп) өтпеген адам “көңіл көзі ашылмаған” деп есептеледі. Бұл әл-Фарабидың тілімен айтқанда, “рух белсенді санаға көтерілмеген” деген сөз. Ондай адам тек нәпсінің қажет-тіліктері мен құлқынның құлы болудан әріге бара алмайды.  Адам бұл әлемге “көркем іс пен амал” шеңберінде сынақтан өту үшін жіберілген және жауапсыз жаратылыс емес, жауапкер-шілігі бар аманат тасушы болмыс. Олай болса адамның әлемдегі уәзипасы – өзінің діні бойынша “көркем іс-амалдар” атқару арқылы рухындағы сырлар мен “рухани күмбездердің” құпиясын ашып, “кемел адам” дәрежесіне жетіп, “таухид” шындығына ұласып, Ақиқатқа (Тәңірге) қауышу. Яғни, адам осы жолда бірнеше сатылардан өтуі керек. Иасауи бұларға “дариялар”, “асулар” деп қарайды.Олардың біріншісі – дін жолында көркем іс-амалдар атқару;екіншісі – рухтың сыры мен мәніне жету; үшіншісі – кемел адам болу; төртіншісі – таухид шындығына жету;бесіншісі-Хақпен қауышу. Осы асулардан өту үшін әр түрлі психотехникалық-эмпириялық әдістер де қолданылған. Жалпы, сопылық дүниетанымдағы адамның басты мақсатына жету жолында қолданған әдістемелік жүйесіне қысқаша «өлмес бұрын өлу» деп анықтама беруге болады. Бұл жолды адам өз еркі және қалауымен таңдағандықтан, сопылар оған “ерікті өлім” деп те қарайды.Сопылық философиядағы “ерікті өлім” процесі “сайр-ус сулук” деп аталатын рух тәрбиесіндегі даму жолдары мен әдістерін қамтитын сопылық психотехникалық мектептен өтеді. Осы мектептен өтпеген адам физикалық (суфли-ең төмен) әлем мен метафизикалық (‘улви – ең жоғарғы) әлем арасында қалып қояды. Жаратылыс табиғаты жағынан адам жоғарыда айтылған екі әлемге де ортақ болғандықтан сопылық терминологияда адамды “көпір әлемі” деп те атайды. Сопылық тәжірибе адамға ішкі тазалық, рухани тыныштық, бақыт сыйлайды. Ал ішкі тыныштық адамға үш түрлі пайда береді:

лық психолог А.Маслоудың теориясының қарапайым сипаттамасы. Толығырақ оның ой тұжырымдары 1954 жылғы "Құлшыныс пен Тұлға" (Motivation and Personality) атты кітапта берілген.Маслоу 5 деңгейлік қажеттілікті атап көрсетеді.1.Физиологиялық: аштық, шөл, жыныстық қатынасқа талпыныс және т.б.2. Қауіпсіздік: өмір сүруге қауіпсіздік, комфорт, өмір сүру жағдайларының тұрақтылығы.3.Әлеуметтік: әлеуметтік байланыс, тілдесу, жақындық, басқаға және өзіне көңіл бөлу, бірге жұмыс істеу.4. Абыройлық: өзіне құрмет, сырт адамдардан құрметке ие болу, басқалар мойындап абыройлы болу, табысқа жету мен жоғары баға алу, қызметте өсу.5. Рухани:тану, өзін орнын табу, өзіндік сипаттау, өзін өзі тану.


Қазақ ұл-қыздарын:

61