Анықтамалық материалдармен терминдер 2019-2020 оқу жылы Анықтамалық материалдар Биология ғылымының негізгі салалары

жүктеу/скачать 118,9 Kb.

бет	26/33
Дата	12.10.2022
өлшемі	118,9 Kb.
	#152768
түрі	Анықтамалық

1 ... 22 23 24 25 26 27 28 29 ... 33

Байланысты:
Биологиядан анык термин

Бейорганикалық заттар
Органикалық заттар
су	тұз	көмірсу	ақуыз	май	НҚ (Нуклеин қышқылдары-ДНҚ;РНҚ)
70-80%	1-1,5%	0,2-2%	10-20%	1-5%	1-2%

Су
Қызметтері:

Еріткіш.
Жылуды өткізгіш.
Судың булануынан дене салқындайды.

Тұздар.
Қызметтері:

К⁺, Na⁺-жасушаның өткізгіштік қасиетін қамтамасыз етеді.
Са²⁺-беріктік қасиет.
N_xO_y-ақуыз, Нуклеин қышқылдарының құрамына кіреді.

Көмірсу.

Моносахарид	Дисахарид	Полисахарид
Глюкоза Фруктоза Рибоза Дезоксирибоза Галактоза	Сахароза (қант)	Крахмал Жасунық (клетчатка, целлюлоза 150-200 молекула)

Қызметтері:

Энергия көзі, 1 г ыдырағанда-17,6 кДж энергия бөлінеді.
Өсімдік жасушасының қабырғасын түзеді.
1 тәулікте адамға қажет мөлшері-450-500г

Ақуыз

1736 жылы Я.Беккори бидай ұнынан ақуыз алды.

Ақуыздың құрылысы
I – реттік құрылым-амин қышқылдарының қалдықтары бір-бірімен кезектесіп байланысқан.
II– реттік құрылым –кеңістіктегі оралма( спираль) тәрізді іпшіні.
III– реттік құрылым II– реттік құрылымның тағы бүктелуі.
IV- реттік құрылым-бірнеше ақуыз молекулаларының қосындысы одан әрі қомақтана шоғырланып, ерекше құрылысты оралмалы шар түзуі.
Қызметтері:

Құрылыс материалы: мүйіз, тұяқ, қауырсын, түк, қантамырлар қабырғасы.
Катализаторлар-ферменттер.
Қозғалтқыш-бұлшықеттердің жиырылуы.
Тасымалдау-қандағы гемоглобин.
Қорғаныш-антиденелер.
Энергия көзі, 1 г ыдырағанда-17,6 кДж бөледі
1 тәулікте адамға қажет мөлшері-118г

Май
Құрылысы: глицерин+май қышқылы.

Өсімдіктекті	Жануартекті
Глицерин+қанықпаған май қышқылдары	Глицерин+қаныққан май қышқылдары

Қызметтері:

Суда ерімейді, бензинде, эфирде ериді.
Май-су көзі.
Қорғаныш-дене температурасын тұрақты сақтау.
Энергия көзі, 1г ыдырағанда-38,9 кДж энергия бөлінеді.
1 тәулікте адамға қажет мөлшері-100г.

Нуклеин қышқылдары

ДНҚ	РНҚ
Дезоксирибонуклеин қышқылы	Рибонуклеин қышқылы
Тұқымқуалау ақпараттарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу.	Ақуызды синтездеу (түзу-жасау)

Қазақстан Республикасында
9 қорық, 62 қорықша, 7 ұлттық табиғи саябақ ұйымдастырылған.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік табиғи қорықтар.

Р/c	Қорықтың аталуы	Ұйым. жылы	Орналасқан орны
1	Ақсу-Жабағылы	1926	ОҚО (Сайрам,Түлкібас аудандары), Талас Алатауының биік таулы ландшафтысы
2	Алматы	1931	Алматы облысы (Талғар ауданы), Іле Алатауының шыршалы,альпілі, тау етегіндегі далалы ландшафтысы
3	Барсакелмес	1939	Қызылорда облысы (Арал ауданы), Арал теңізінің солтүстігіндегі шөлді-шөлейтті ландшафтысы
4	Наурызым	1959	Қостанай облысы (Наурузым ауданы), дааллы, қарағайлы орман ландшафтысы
5	Қорғалжын	1968	Ақмола облысы (Қорғалжын ауданы), көлді-батпақты ландшафт
6	Марқакөл	1976	ШҚО (Марқакөл ауданы), Оңт.Алтай тауының ландшафтысы
7	Үстірт	1984	Маңғыстау облысы (Ералиев ауданы), шөлді-шөлейтті ландшафтысы
8	Батыс Алтай	1992	ШҚО (Лениногор ауданы), Батыс Алтай дың орманды-таулы ландшафтысы
9	Алакөл	1998	Алматы облысы (Алакөл ауданы), сулы-батпақты ландшафт

Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар.

Р/c	Ұлттық табиғи саябақтараталуы	Ұйым. Жылы	Орналасқан орны
1	Баянауыл	1985	Павлодар обл. (Баянауыл ауд.)
2	Алтынемел	1996	Алматы обл. (Кербұлақ ауд.)
3	Көкшетау	1996	СҚО (Арықбалық, Зеренді ауд.)
4	Іле Алатауы	1996	Алматы обл. (Қарасай, Талғар, Еңбекші қазақ ауд.)
5	Қарқаралы	1998	Қарағанды обл. (Қарқаралы ауд.)
6	Қатонқарағай	2001	ШҚО (Қатонқарағай ауд.)
7	Шарын	2004	Алматы обл.

Жүйке жүйесі
Құрылысына қарай жүйке жүйесі

Орталық

Шеткі (перифериялық)

Ми+жұлын

Жүйкелер+жүйке түйіндері (ганглийлер)
Мидан-12 жұп, жұлыннан-31 жүйкелер тарайды
А тқаратын қызметіне қарай
Симпатикалық Парасимпатикалық
Мүшелер қызметін Мүшелер қызметін бәсеңдетеді
жылдамдатады Асқорыту жүйесі жұмысын жылдамдатады

Қызметіне қарай жүйке жүйесі

Соматикалықгр. «сома»-дене	Автономды (өсімді) (вегетативті)
Адам еркіне бағынады Қаңқа бұлшықеттерінің қимылын реттейді	Адам еркіне бағынбайды Зат алмасу, ағзаның ішкі мүшелерінің жұмысын реттейді

Мидың құрылысы
Ми-бассүйектің ми сауытында орналасқан. Орташа массасы=1300-1400г., 20 жасқа дейін өседі.
Ми ақ және сұр заттан тұрады. Ми 5 бөліктен тұрады:

Үлкен ми сыңарлары	Аралық ми	Ортаңғы ми	Мишық + ми көпірі	Сопақша ми
Мидың 80% алып жатыр. V=2000-2500 см³,қалыңдығы 2,5-3мм., 14 млрд. жүйке жасушасынан тұрады. Ең тереңі-орталық +бүйірлік жүлге Жүлге арқылы 4 бөлікке бөлінген: 1.Маңдай-ойлау, сөйлеу 2.Самай-есту, иіс, дәм сезу 3.Төбе- қимыл-қозғалыс 4.Шүйде-көру	Ішкі секреция бездері, зәр шығару, ұйқы жұмысы, зат алмасу, жүрек-қантамыр жұмысын реттейді. Ішкі мүшелерді қадағалайтын аралық ми бөлігі- гипоталамус Жылуды реттеу орталығы	Терідегі пигменттің түзілуін, кенеттен шыққан дыбыс, жарық тітіркендіргіштерін тез бағдарлауды реттейді	Қимыл-қозғалыс, дене тепе-теңдігін сақтайды, Ми көпірі-жасбезі, шайнау, ымдау бұлшықеттерінің жұмысын реттейді	L=2,5-3 см 1.Қорғану: құсу, жөтелу, түшкіру, көзді жыпылықтату 2.Тыныс алу 3.Асқорыту: ему, жұтыну, сөл бөлу 4.Жүрек- қантамырлар жұмысын реттеу 5.Есту ақпараттарын басқару

Ми бағанасына кірмейді: үлкен ми сыңарлары+мишық
Ми бөліктерінде өзара қатынасатын 4 қуыс-ми қарыншаларын 130-140 мл түссіз, құрамында қан жасушалары, ақуызы бар сұйықтық толтырып тұрады. Сұйықтық құрамы бұзылса, ми қызметі де бұзылады. I+II қарынша-үлкен ми сыңарларында, III-аралық мида, IV-сопақша мида орналасқан.

Миды 3 қабатты қабықша қаптайды:

1.Сыртқы-қатты
2.Ортаңғы-торлы-қатты қабықшаның астында, өте жұқа, қантамырлары аз қабықша
3.Ішкі-қантамырлы-ми қыртысына орналасқан
Бас миға барлық қанның 1/5 көлемі қажет.
Арахноидит-мидың торлы қабықшасының қабынуы
Менингит-ми қабығының қабынуы
Мидың қабынуы(энцефалит)-миға ауру қоздыратын вирустардың тигізген әсерінен болады,
таратушы- тайга кенесі.

Жүйке жүйелерін емдейтін медицина ғылымының саласы-невропатология,дәрігер-невропотолог

Жұлын
Жұлын-омыртқа жотасының өзегінде орналасқаде орналасқан. L=42-45 см., m=34-38г., d=1 см.
Жұлынның алдыңғы және артқы бетін бойлай 2 терең жүлге (борозда) созылып жатыр, ол арқылы жұлын оң және сол жартыға бөлінеді.
Жұлынның ортасында сұйықтыққа толы жұлын өзегі-тіршілік орталығы болады.

Қызметі: 1.Рефлекстік: тізе рефлексінің орталығы-жұлынның бел бөлігінде;
зәр шығару орталығы- сегізкөз бөлігінде;
көз қарашығының ұлғаю орталығы-арқа бөлігінде.
2. Өткізгіштік-қозуды миға және мидан мүшелерге өткізеді.

Жұлыннан 31 жұп аралас жүйкелер таралады.
Алдыңғы түбір-қимыл нейрондарының аксондары.
Артқы түбір- сезім нейрондарының аксондары.
Вегетативті жүйке жүйесінің кейбір мүшелердің қызметіне әсері

Мүшелер	Симпатикалық жүйкелер	Парасимпатикалық жүйкелер
Жүрек	Соғуы жиілейді, жиырылуы күшейеді	Соғуы баяулайды, жиырылуы бәсеңдейді
Қантамырлар	Тарылады	Кеңейеді
Көздің қарашығы	Үлкейеді	Кішірейеді
Сілекей бездері	Сөл аз бөлінеді	Сөл көп бөлінеді
Асқазан мен ішектің бірыңғай салалы бұлшықеттері	Босаңсиды (жиырылуы тежеледі)	Жиырылуы күшейеді (артады)
Бауыр	Өттің бөлінуі азаяды	Өттің бөлінуі күшейеді
Тер бездері	Тердің бөлінуі күшейеді	Әсер етпейді
Қуық	Жиырылады	Босаңсиды

жүктеу/скачать 118,9 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 22 23 24 25 26 27 28 29 ... 33