Қарағанды облысы топонимдері Нұр-Сұлтан, 2020 Т. Аршабеков

8
4. Ғұрыптық ескерткіштер 
атаулары (бейіт, күмбез, мола, 
кесене, зират, қорым, құлыптас)
А) түрікше-қазақша атаулар
Б) араб-парсы атаулары
В) монғол-қалмақ атаулары
Г) басқа да тілдегі атаулар
Тарихи топонимика саласында зерттеу жүргізуде, бірінші кезекте 
топтастыру мәселесін айқындауды қажет етеді. Топтастыру мәселесін 
анықтау арқылы тарихи топонимдерді жүйелеу мүмкіндігі туындайды және 
бұл зерттеу жұмысының толықтығы мен жан-жақтылығына жол ашады.
Қазақстан ғалымдары тарапынан түрлі топтастыру модельдері ұсынылып 
және қолданылып жүр. Бұл топтастырулардың негізігі принциптерін анықтап 
алмай, көтеріліп отырған мәселе өз шешімін таппақ емес.
Топонимика саласында алғашқы топтастыру нұсқасын жасаған 
А.Әбдірахманов болды. Оның топонимдік атауларды мазмұнына қарай 
біренеше топқа біріктіруі келесідей:
1. Адам есімдері бойынша аталатын географиялық объектілер 
(антропонимдер);
2. Ру атаулары бойынша аталатын топонимдер (генотопонимдер);
3. Халықтың атауын көрсететін топонимдер (этнотопонимдер);
4. Өсімдік атауы бойынша қойылған топонимдер (фитотопонимдер);
5. Жануарлардың атауы бойынша қойылған топонимдер (зоотопонимдер);
6. Географиялық объектілердің түр-түсін көрсететін топонимдер;
7. Объектілердің санын көрсететін топонимдер;
8. Белгілі бір уақыттарда болған оқиғалар бойынша аталған топонимдер;
9. Ұқсастырылып қойылған топонимдер;
10. Географиялық немесе басқа да терминдер арқылы қойылған 
топонимдер;
11. Географиялық объектілердің сапасын, қасиетін және көлемін 
көрсететін топонимдер;
12. Басқа тілдерден енген және көне сөздерден қалыптасқан топонимдер;
13. Революциядан кейінгі әлеуметтік оқиғалармен байланысты қойылған 
топонимдер.
5
Белгілі ғалым Т.Жанұзақтың ономастика мәселелеріне арналған еңбегінде 
Қазақстан топонимикасын топтастыру мәселесі айтылған. Онда автор 
атаулардың түрлерінің табиғи-тұрпаттық және территориалдық-әкімшілік 
географиямен байланысты деп көрсете отырып, жер-су атауларын келесідей 
ретпен топтастырады: 
«1) гидрографиялық: мұхит, теңіз, өзен, көл, тоған, арық, құдық атаулары; 
2) орографиялық: тау, шың, биік, төбе, асу, жазық, орман, тоғай атаулары; 
5
Әбдірахманов А. Қазақстан этнотопонимикасы (зерттелу тарихынан). Алматы: Ғылым, 1979.

9
3) микротопонимдер: шалғын, батпақ, жайылым, төбешік және елді мекен, 
ауыл, тұрақтардың атаулары; 
4) астионимдер: қала атаулары». 
Сонымен қатар, Т.Жанұзақ республика топожүйесінен моңғол-қалмақ, 
араб-иран және орыс тілінен енген атауларды ерекшелейді.
6
Бұл жерде 
Т.Жанұзақтың Қазақстан топожүйесіндегі лингвистикалық топтастыру 
принципі тарихи кезеңдеу үрдісімен сәйкес келеді. Мысалға, араб-иран 
тілінен енген атаулар қазақ тарихының ежелгі дәуіріндегі сақ тайпалық 
қауымдастығы мен ортағасырлардағы араб басқыншылығының Орта Азия 
мен Қазақстан территориясына жетуі кезімен байланысты болса, моңғол және 
қалмақ атаулары Алтын Орда мемлекетінің құрылуы мен Қазақ хандығының 
Жоңғар хандығымен алма-кезек соғыстарын қамтитын кезеңдерге келеді. 
Ал, орыс тілді атаулардың жоғарыда келтірілген кезеңдер кейін пайда бола 
бастағаны Қазақстан тарихынан белгілі. XVIII ғасырдың бірінші ширегінен 
бастап орыс тілді атаулар Қазақстан топожүйесінің ажырамас атрибуты бола 
бастайды. 
Топонимика 
саласын 
зерттеуші 
Е.Қойшыбаев 
Қазақстан 
территориясындағы топонимдердің құрамын, құрылымын, компоненттердің 
тіркесуін және тілдік бітімін ескере отырып, келесідей бес түрлі қабаттарды 
атап өтеді: «1) ежелгі тілдер элементтерін сақтап келе жатқан тым көне қабаттар 
(санскрит, үнді-иран тілдері элементтері: 

жүктеу/скачать 7,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: