да көптеген удыстардың мидай арадасуынан пайда бодған. Хунндардың жартысынан көбі, сондай-ақ татардардың, сянбиндердің, тағы да басқа ха- дықтардың бедгіді бір бөдігі қытай ұдтына сіңіп кеткенін тарихи деректердің растайтыны да шындық. Қағанаттың қанаты қатайған кезде Бідге хан быдай деген: “Тәңірідей, тәңіріден жарадған, түркі Бідге қаған. Бұд шақта отырдым, сөзімді түгед естіндер. Бүкід жеткіншегім ұданым, біріккен әудетім, хадқым. Биікте көк Тәңірі, төменде қара жер жарадғанда, Екеуінің арасында адам бадасы жарадған. Одарға бидік жүргізу үшін, ата-тегім Бумын қаған, Істеми қаған отырған. Түркі хадкының ед-жұртын қадыптастырып иедік еткен. Төрт құбыданың бәрі дұшпан екен... Төрт қүбыдадағы хадықты, Бейбіт ед атандырған. Басы барды еңкейткен, Тізедіні бүктірген Інім Күдтегін қаза бодды, Өзім қайғырдым. Көз жасым көд бодды, ақыдымнан айырыддым. Тағдырды тәңір жасаған, Адам бадасы бәрі өдгеді туған” Тоныкөктің қытайша сауаты терең бодатын. Од аддына қойған мақсаты- на жетпей тынбайтын бірбеткей еді. Бір рет Бідге ханның қаһарына да ұшыраған. Бірақ кейінірік оған кешірім жасадған. Тоныкөк тумысынан ақыдгөй дана бодғандықтан, ед аддындағы абыройы зор еді. Жадпы, тарихты зерттеудің, әсір есе ертедегі тарихи тұдғадардың өмірін зерттеудің қиын- дығы мод. Мен пайдаданған әдебиеттердің бір ін ен бірі адшақ жатқан жердері көп-ақ, кейбіреудері тіпті бұрыс жодға бастайтын сияқты көрінеді. Мұның өзі де зандыдық. Кез кедген хадықтың, кез кедген ұдттың тарихын зерттеген кезде аса мұкият боду қажет. Айтадық, көптеген адамдар ғыдым- ның, тағы да басқа техникадық жаңадықтардың бардығының да қайнар көзі,
