Астықтың бұршақ және майлы дақылдар тұқымдарының арамшөп тұқымдарымен салыстырма мөлшері

Жеке дәннің көлемі астық қоспаларының ішіндегі қуыстардың көлемін, бір литр астықтың салмағын, тазалауға және өңдеуге арналған стықтың көлемін және онан шығатын өнімнің көлемін есептеп табуға керекті көрсеткіш. Ірі дәннің көп және сапалы өнім беретіні ежелден белгілі, ал 1000 дәннің массасы да осындай ұсақ дәнмен салыстырғанда көбірек болады.

Дәннің ірілігі оныңтолықтығына, ал бұлардың өзі жердің құнарлылығы мен ауа райының жағдайына байланысты өзгеріп тұрады. Осы күнгі астық қоймаларына түсіп жүрген дәннің көлемі төменде берілген (мм³):

Бидай	11-56	Тары	5-6
Қара бидай	10-30	Қарақұмық	9-20
Жүгері	140-260	Бұршақ	114-120
Арпа	20-40	Күнбағыс	22-60

Дәннің толықтығы және шөпектігі.

Толған дән деп толық піскен, барлық өзіне сай құрылыс бөлшектерінің біркелкі ең тұрақты кәмелетке жетіп, өркендеген кезін айтады. Толған дән ірі де, ұсақ та болуы мүмкін. Ұсақ дәннің көлемі кішірек болғанмен,ол әбден жетіліп кәмелетке толған немесе оның эндоспермнің өркендеу кезеңі ертерек тоқтап қалған сатыдаболуы да ықтимал. Шөпек немесе ұшқын дән деп толық жетілмеген, кәмелетіне толмаған, сыртқы қабаттары өзінің өсу кезеңдерінде кездескен қолайсыз жағдайлардың салдарынан қатпарланып қалған дәндерді айтады. Кейде мұндай дәннің эндоспермінде тамақтық заттарың қоры өте аз болады, ал кейде эндоспермі болмай, тек қабықшақтардан ғана тұруы мүмкін. Қуаңшылық жылдары мұндай дәннің саны өте көбейіп, ал ауа райы қолайлы жылдары олар өте азайып кетеді. Сонда да астық қоспалары осындай әр түрлі толымдылықтағы дәндердің қоспасынан тұрады. Шөпек дәннің бетін әжім басып кетуі олардың ішкі құрылыстарының тегіс толмағандығын көрсетеді. Неге десең дән қабыршақтары ерте жарылады да, содан кейін барып эндоспермге қорекік заттар құйыла бастайды. Ол құйылу дереу тоқтай қалса, қабыршақтардың іші бос қалып, кепкенде тырыса бастайды. Екінші жағдай-табиғи жағдайда олардың екеуінің өсуі бірдей жүріп біріне-бірі сай өсіп жетіледі. Құрғақшылық түсе қалса, дәннің жеміс қабыршағы тағы біраз өседі, ал қоректік заттар қуаңшылықтан эндоспермге жетіп үлгере алмайды. Сондықтан эндоспермге әдетте көп жиналатын ұсақ, көпқырлы хондриосом крахмалдары жетіспей қалады.

Егер бидайдың әр ботаникалық түрлерін өзара салыстырсақ, онда қатты бидай ертерек және көбірек қуаңшылыққа ұшырап, тез шөпектенеді. Сондықтан да ол шөлге төзімсіз келеді де, қуаңшылық аудандарда аз кездеседі. Ал жұмсақ бидай шөлге төзімді, ұсақ көп қырлы хондриасомды крахмалдың азаюына қарамастан өзінің сыртқы пішінін тез өзгерте қоймайды. Тек мұндай астықтың шынылығы жоғарылайды. Сондықтан да суармалы аудандардажәне жаңбыр көп жауған жылдары осы хондриосомды крахмалдардың көбірек жиналуына байланысты астықтың дәні толық болып, оның эндоспремікөбінесе ұнтәрізді болып қалады. Міне осының бәрі дәнге қоректік заттардың әр түрлі ағылып келуінің салдары.

Шөпек дәннің пайда болуы жер қыртысының құрғап кетуінен, ауа райының қуаңдануынан, ыстықтан дәннің көктей семіп қалуынан, қара күйе, фузариоз, тотығу сияқты аурулардың салдарынан, шырмауық тәрізді өсімдік паразиттерінің соруынан, сары-ала қоңыздың өсімдікті немесе дәнді зақымдауынан тағы басқа да кездейсоқ жағдайлардың салдарынан болады.

Жоғарыда көрсетілген шөпектердің өзі де әр түрлі боллады, яғни толық жетілген дәннің азап қана солуынан бастап ұшық болып ұшып кетуіне дейін ( эндосперм байланбай қалған дәнге дейін) болады. Осы шөпектіктің әр қайсысы қай кезеңінде қолайсыз жағдайға шалдығуына байланысты. Дән жаралған соң ең алдымен оның ұзыны, одан кейін көлденеңі, ең соңында қалыңдығы өседі. Осыған байланысты қай кезеңде қуаңшылыққа ұшыраса, содан кейінгі жүретін процестер бәсеңдеп не тоқтап қалады. Осының салдарынан, көбінесе шөпек дән не ұзын, не жалпақ болып қалуы мүмкін.

Шөпек дәнде эндоспермнің салыстырмалы мағынада кішіреюіне байланысты ұрықтың үлесі өседі. Короткова-Ахундованың мәлімдемесіне қарағанда, жақсы толған бидайдың ұрығы 1,4-1,7 процент болса, шөпек дәнде ол 2,6 процентке дейін өседі. Мұнымен қатар шөпек бидайдан алынғанұнның түсі қоңыр болады.

Шөпек дәнді оның сыртқы пішініне қарап көз мөлшерімен де анықтауға болады. Оларды екі бүйірі қабысқан, жотасы арық малдың жотасындай қырлы-қырлы болады. Мұндай дәнді астықтың тазалығын анықтағанда дәнді қосындылар тобына жатқызады.