Атырау облысы әкімі аппаратының Мемлекеттік қызметшілерді қайта даярлау, біліктілігін арттыру және тілдерді оқыту өңірлік орталығы

Тіл шеберлігінің құны түсініктілігінде, өйткені сөз түсініксіз болса көздеулі мақсатқа жетпейді.

Жалпы сөз сөйлеуді шебер меңгеруді қажет етпейтін мамандық жоқ. Ал адам іс-әрекетінің кей салаларында ол аса қажетті әрі тиімді жұмыстың алғышарты. Сауатты да шешен сөйлей білу дағдысы адами жағымды қарым-қатынас орнатуға әрі оны ұзақ мерзімге сақтауға мүмкіндік жасайды. Мағынасы көмескі, тіптен қажетсіз көрінетін сөзді өз орнымен, дәл мезетінде шебер де шынайы қолдана білсе ғана, ол теңдессіз күшті құралға айналады.

Біздің адами іскерлік қарым-қатынасымыз сәтімен жүзеге асуы үшін тек қана тілді, оның грамматикасы мен сөздік қорын терең біліп қою жеткіліксіз. Дидарласушыңды еліктіре отырып, оған әсер ету үшін, өз бағытыңызға зейінін аудару үшін, өзіңізге ұнамды адамдармен, тіпті өз қарсыластарыңызбен сөйлесе білу үшін, дос-жаран арасындағы әңгімеге қатыса білу үшін, ақырында шаршы топ алдында сөйлей білу үшін, өз сөзіңізді орынды үйлестіре білуге үйрену аса қажет.

Іскер маман сөз сөйлеуге даярланудың алғашқы кезегінде сөз сөйлеудің мақсатына орай «Кімдерге сөйлеймін?», «Оларға не айтамын?», «Оларға бұны не үшін айтамын?» тұрғысындағы сауалдарға ойлануы тиіс. Одан әрі сөйленер сөздің сыртқы «техникалық» жағын айқындайтын «Қалай дұрыс айту керек?», «Қалай түсінікті айту керек?», «Қалай қызықты айту керек?», «Қалай сендіре сөйлеу керек?» қалпындағы сұрақтарға жауап бере алатындай болғаны дұрыс.

Сөйлеу кезінде жеке адамдар өзіндік ерекшеліктерін қоспай тұра алмайды. Әр адамның өз сөйлеу мәнері, сөз саптау ерекшелігі болады. Дегенмен адам мынадай қарапайым нәрселерді бойына қалыптастырғаны дұрыс.

1. Сөйлеген кезде әр сөздің айтылу заңдылықтарын (орфоэпиялық норма) сақтап, мағынасына орай сөйлемде дұрыс қолдануға дағдылану керек. Мысалы, айтылуы құлұн, жазылуы – құлын, бож жорға – боз жорға, түнге ғарай – түнге қарай, көтөрөм – көтерем.

2. Сөйлесіп отырғанда, пікіріңді айтқанда қолды сермеуге, қатты күлуге, бет-ауызды көп қимылдатып, жөні жоқ қисаңдата беруге болмайды.

3. Аса қатты сөйлеу немесе міңгірлеу, сөйлеу кезінде артық қимылдар жасау және мәнсіз майысып сөйлесу адамды ыңғайсыз жағдайға қалдырады.

4. Өзің туралы көп айта беру, барлық сөзді өзің бастау – ол да әдепсіздікті көрсетеді. (Әңгімелесіп отырған ортаның ыңғайын байқаған дұрыс). Білмейтінің жөнінде айтпа, өзің түсінбейтін сөздерді қолданба.

5. Аса қызынып тез сөйлеудің көп жағдайда қажеті жоқ. Егер сөйлесіп отырған адам қатты сөйлессе, одан да қатты айқайлап сөйлеуге тырыспау керек. Ой мен дауыс ырғағын сабақтастырып, пікіріңді баппен, анық, дәл айтсаң, сенің дауыс ырғағыңа, байыпты пікіріңе қарай сөйлеуші де сабасына түседі.

«Сөйтіп, әрбір сөйлемнің өз орайына алуан ырғақты үні, тиісті әуені, музыкалық сазы болады. Сондықтан айтылған сөз бен жазылған сөз тепе-тең бола алмайды. Әрбір сөзді, сөйлемді, сөз тіркесін айтылмақ ойдың мазмұнына сәйкестендіріп айту – сөйлеу тілі мәдениетінің басты талаптарының бірі. Өйткені сөйлеген, сөйлескен кісінің үніне адам ойының нақышты бедері ғана емес, ойдың өзі көлбеп көлденең тартылады. Сөзді сөйлеп білген кісіге оның ырғақты әуені шексіз. Соны білмей әйтеуір сөздерден сөйлем құрай салу – олақтық. «Олақтың өзі орынсыз жамау сияқты» дегенді қазақ халқы осындайларға арнап айтса керек-ті.»

М. Балақаев.
2-тапсырма. Мәтіндегі жаңа сөз тіркестерімен танысыңыз. Оларды дәптерге көшіріп жазыңыз.

1. Сөйлеу мәдениеті дегенді қалай түсінесіз?

2. Адамдар арасында жағымды қарым-қатынасты қалай орнатуға болады?

3. Сөз сөйлеуде іскер маман нені басшылыққа алған жөн?

4. Сөйлеуші әр сөздің айтылу заңдылықтарын ескеруі қажет пе?

5. Сөйлеу тілі мәдениетінің басты талабы не?

1. 
   Ұлттық сөйлеу тілі;
   
2. 
   Адамдар арасындағы жағымды қарым-қатынас;
   
3. 
   Даярлықтың алғашқы кезеңі;
   
4. 
   Өзіндік ерекшеліктері;
   
5. 
   Сөйлеу мәдениетінің басты талабы.
   

Сөз мағынасын саралайық!

Мұны білгеніңіз жөн

«Ей, перзентім, білгенің жөн, адам – үш түрлі, сөз – төрт түрлі болады. Адамдардың бірінші түрі – біледі және білген сайын білгісі келеді, бұлар ғалымдар тобына жатады. Бұлардың айтқанына тәнті болу керек.

Төрт түрлі сөздің ең абзалы – білуге де, айтуға да қажетсіз... Сөз өнерін меңгеріп, биік дәрежеге көтерілгеніңді жұрт сөйлеген сөзіңнен білсін».

Жазылым

2. Әрбір сөзді, сөйлемді, ...... айтылмақ ойдың мазмұнына...... – сөйлеу тілі мәдениетінің...... бірі.

3....кезде әр сөздің айтылу...(орфоэпиялық норма) сақтап, ... орай

сөйлемде дұрыс...дағдылану керек.

4. Әр адамның өз...мәнері, сөз...ерекшелігі болады.

5. Өзің туралы көп......, барлық сөзді...... – ол да... көрсетеді.

Мәдениеттендіре, түседі, мағына, іздеу, сөзді, бағалау, сөзге, тоқтау, адамды, сөзден.

Сөйлеп көріңіз, мен сіздің кім екеніңізді айтайын. (Сократ)

Әдептіліктің алды – абайлап сөйлеу. (Йүгінеки)
10-тапсырма. Мына сөздердің баламасын табыңыз және оны сөйлеу әдебіне байланысты түсіндіріңіз.

Сөздердің құлаққа қатқылдау тиетін мағынасын жұмсартып айту тәсілін тіл білімінде қалай аталады?

Қосып айтады -...

Құлағы тосаң -...

Аузы жеңіл -...

Сөзге келу -...

Бет жыртыспау -...

Жасы ұлғаю -...

Қалтасы тесік -...

Сымсыз телефон -...

Ұзын құлақ -...

Ішінде бүкпесі бар -...

Қолды болды –

Аузының желі бар -...

Жаман адамның... ащы.

2. Басқа пәле....

3. Адам....

Жылқы....

4. Ойнап сөйлесең де, ... сөйле

5. Аяғы жаман көрді былғар,

Аузы жаман....

6. Жүре білмеген жол бұзады,

Сөйлей білмеген....

А. Жағымды күлкімен;

Ә. Сауатты да шешен сөйлей білу;

Б. Жылы сөзімен баурау;

В. Тиімді жұмысымен.

2. «Шешендік – тіл өнері мен сөйлеу мәдениетінің ең жоғарғы сатысы», - деген қанатты сөз кімдікі?

А. М.Балақаев;

Ә. С.Негимов;

Б. М.Әуезов;

В. А.Сейдімбек.

3. Мағынасына орай сөйлемді дұрыс қолдануда қандай ережені басшылыққа алуы керек?

А. Орфографиялық;

Ә. Фонетикалық;

Б. Орфоэпиялық;

В. Морфологиялық.

4. «Зиялы» деген сөзді қалай түсінесіз?

А. Ізетті, әдепті, білімдар;

Ә. Жоғары оқу орнын бітірген;

Б. Тілге шешен адамды;

В. Мейірімді, қайырымды жанды.

5. Басқа пәле. . . неден?

А. Адамнан;

Ә. Тілден;

Б. Ауыздан;