Аула драмалық шығармалар әрқилы ойлар атланта жоқ, америка сапары

– Ағалар, дүниеде қазақтан ақылды, білгір халық жоқ. Мал атаулыны

жасына, жынысына, түрі-түсіне қарай соншама дәл, барша қасиетін жан-жақты қарастырып бейнелеген халық жоқ,-деп тебіреніп еді.

Қайран бала Кеңес әскері қатарында қызмет етіп жүрген жерінде бір оңбағанның оғынан қаза тапты.

Мен: «Қарауылбек екеумізден гөрі сол бала мықты қаламгер болатын еді-ау!»-деп қазір де өкінемін. Аманхан маған ұлтын шексіз сүйген патриот болып көрінеді де тұрады.

Аманханның өліміне себепші болған оның осы өз ұлтын шексіз сүюі болған шығар деп те топшылаймын. Әскерде қызмет еткенімде көрдім ғой, онда орыс шовинизмі сұмдық өріс алған болатын. Өзге ұлттың өкілдеріне орыс солдаттары ойына келгенін істейтін: ұрып-соғатын, есебін тауып өлтіріп те жіберетін.

Аманханды жерлеуге әкесі- Ұлы Отан соғысына оң аяғын беріп қайтқан Мейнақ ағамыз барды. Сондағы алып қайтқаны Аманханның аппақ көйлекпен боп-боз болып төсекте жатып түскен суреті. Есіл ер көзі жәудіреп алыста қалған елімен, кіндік кескен жерімен, құлын-тайдай тебісіп өскен достарымен қимай қоштасып жатқандай кейіпте екен. Біздерге екі ағасына, Қарауылбек екеумізге де мұңын шағатындай, аянышты. Жүрек сыздады, басқа амал жоқ. Шарасыздық шарықтаған заман еді ғой ол.

Малының жайын білген қазақ – нағыз қазақ. Аманхан сол еді, көктей салды. Оны жалмаған тажал – еріксіз ел болған күніміз, құлақ кесті құл іспетті күйіміз. Келмеске кетсінші, қайтып келмесінші сол қою қара бұлтты күндер. Өз елінде емін-еркін жүрмеген, ашық-жарқын күлмеген адам – бақытсыз. Адамды пәле-жаладан қорғайтын күш – қоғам. Қоғамына қарай адамы дейтін сөз өте орынды. Тәуба, қазақты қорғайтын қоғамы, заңы бар мемлекетімізді мақтан етсек болар енді.

Біздің алтын құрсақты аналарымыз талай Аманханды әкелер өмірге әлі. Солар өз жерімізде еркін өмір сүрсе екен. Басты тілек – осы, басқасы – бола жататындар.

* * *

Баяндама – құрақ көрпе.

Бұл күнде билік басындағылар жөнінде төпеу сөз айтылатын болып жүр ғой, оның қасында «Баяндамашы» деген нем ол?» - деп танау көтеруге де болады. Алайда, менің айтпағымды түгел білген соң, бұл райыңыздан өзіңіз-ақ қайтасыз.

Баяндама деген шіркіннің түр-түрі көп. Оның ең бастысы – ғалымның баяндамасы. Бұл – ғалымның белгілі бір мәселені күн-түн қатып ұзақ зерттеп барып жасаған ой қорытындылары. Мұны баяндама жасап тұрған адамның ақ адал малы десе болады. Мұндай баяндаманы оқығандар мәселенің бүге-шігесіне кереметтей қанық, сөзге жүйрік, ойы анық болады.

Ал, менің құрақ көрпеге теңеп отырған баяндамам – бастықтар оқитын баяндама.

Өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының басында облыстық партия комитетінде қызмет істеген кезімде бұл баяндаманың қалай жазылатынын, қалай оқылатынын аз көргенім жоқ. Облыстық пария комитеті түрлі кеңестерді, жиналыстарды, конференцияларды бірінен соң бірін өткізетін. Оларда көбінесе баянадаманы бірінші хатшы жасайтын. Облыстық пария комитетінің экономикалық-өндірістік, саяси-қоғамдық өмірдің барлық саласын қамтитын бөлімдері бар. Солар өзді-өздерінің айналысып отырған жұмысын жіліктеп жазады. Ол жазбалардың бәрінің басын қосатын адам болады. Әрине, ол – жазудың жайын білетін ақылды адам. Сол илеуін қандырып, тігісін жатқызған қомақты қағаз баяндама болып шығады. Ол адам қанша жерден жазғыш болсын, баяндама бәрібір бір адамның басынан шықпаған, құрақ дүние болушы еді.

Бастыққа бәрібір, биік мінберге шығып алып, ал кеп оқитын. Адамның өз жанынан шықпаған соң қиын, көп бастықтар қағазда жазылған жайға ие бола алмай, тіптен шайнап бергенді жұта алмай, кібіртіктеп қақалып-шашалып қара суға түсіп терлейтін, бірақ өл-тіріл, оқып шығу керек, әйтпесе абыройыңнан да, жеп отырған наныңнан да айырыласың.

Осы қайткенде де оқып шығу керек дейтін кеселдің қызық жайға ұрындыратын кезі де болатын.

Облыстық пария комитетінің жазып берген қағаздан бас көтермейтін бір хатшысы абайсызда алдына қойған баяндаманың бірер бетін басқа мәселе жазылған қағазбен шатастырып алыпты. Баяндамадағы идеологиялық мәселені зулатып оқып тұрған хатшы ауыл шаруашылығы туралы айта бастайды. Зал сілтідей тынып, тыңдап отыр.

- «Ақкөл» совхозының аға шопаны Әскербек Баржықов әр 100 саулықтан 204-тен қозы алды. Бұл – рекорд!

- Тоқта! Мен бұл жөнінде өткенде шопандар слетінде айтпап па едім? Айтқам. Е-е, мынау сондағы баяндамам ғой. Бұл мына баяндамаға қалай қосылып кетіп жүр?

Александр Степанович, мынау не, неғып шатастырып жүрсіңдер.

Облыстық партия комитеті ұйымдастыру-партиялық жұмыс бөлімінің меңгерушісі Александр Степанович Титов орнынан көтерілді. Үн шығаруға дәрмен жоқ, қып-қызыл болып кеткен, сілейіп тұр.

Хатшы баяндамасына қайта үңілді.

- Жданов атындағы совхоздың аға шопаны Шәріпбеков әр 100 саулықтан 203-тен қозы алып, Талас ауданы бойынша Әскербек Баржықовтан кейінгі екінші орынға ие болды.

Хатшы негізгі баяндамасына, бастап қалған бетті түгел оқып, мүлде басқа мәселенің басын шалып барып көшті.

Жұрт ештеңе бүлінбегендей жым-жырт тыңдап отыр.

Осындай да күн өткен.

Бекер обалы қане, баяндамашының, яғни хатшының бәрі ноқай емес, олардың дені баяндаманың өздері жетекшілік етіп отырған мәселе айтылған жерінде тым нық сөйлеп заулай жөнеледі. Оларды сасқалақтататыны – баяндаманың өзіне таныс емес жай қамтылған тұсы. Баяндамашының бетін кім қайтарсын, баяндаманы оқып барып, бір-ақ тоқтайды. Баяндамасының бірі – құрау, бірі – жамау болғанымен ісі жоқ, бастық төрде шалқып отырады.

Мен осы жайды сатирик ақын інім Толымбек Әлімбекке айтып, баяндаманы алуан құстың үнінен тұратын күрделі музыкалық шығармаға, баяндамашыны барлық құстың даусын салмақ болып пұшайман күйге түсетін қарақұсқа теңеп, әжуалап өлең шығаруын сұрадым. Идея Толымбекке қатты ұнады, бірақ бала мұндай өлең үшін таяқ жейтінін біліп қалған екен, әне-міне деп жүріп, аяқсыз қалдырды. Міне, енді басқа жанрда өзім жазып отырмын.

Баяндаманың жазылуы жөнінде қызық жәйттар да болып жататын. Баяндамаға қосатын өз «кусогын» (орысша әдейі жазып отырмын, себебі өте дәл мағынасын береді) уақытылы жазып бермеген қызметкер, бөлім бастығы құдайдың кәріне ұшыраған адамның күйін кешетін. Жаза білетін адамның жүзі жарқын жүретін.

Біз кеңестік қоғамдық қатынастарды кәдімгідей-ақ өзгерттік. Алайда, бастықтар сол баяндамашы күйінде қалып қойды. Баяндаманың жазылу технологиясы да сол қалпында. Бастық екі адамның басы қосылған бес минут жерде сөйлейді екен, аппарат қызметкерлері онысын бес күн ала шапқан болып жүріп дайындайды. Не айтып, не қоятынын өзі ойлап, өзі қорытып, сөз тізбегін құрап сөйлемеген соң адам кімге, жоқ, неге айналады, оны, оқырман, сен де, мен де білеміз, бірақ айтуға ауыз бармайды. Толымбектің жас кезде білгенін біз қартайғанда болса да ұқтық. Бастықтарға халық шығарған «Шайнап берген ас болмас» - деген мақалдың түкке қажеті жоқ. Қажеті – жан қиналмай, әдемі, шешен сөйлеу. Әй, бірақ сонда да ақылды адамның жөні бөлек қой. Бөлек!

Осы жерде сондай бір ақылды адам туралы айтудың реті келіп тұр.

Мен облыстық партия комитетінде қызмет істеп жүрген тұста идеологиялық хатшы болып Ғайникен Айдарханқызы Бибатырова келді. Алматыда, Алматы облыстық партия комитетінде жауапты қызметтер атқарып, Москвадан Қоғамдық ғалымдар академиясын бітіріп келген бұл кісі - өте мәдениетті де сауатты партия қызметкері еді, екі тілге бірдей жүйрік болатын.

Сол жылдары басша партия, кеңес қызметтерінде істейтіндердің дені не орысша, не қазақша көсіліп сөйлей де, жаза да алмайтын ноқайлар еді. Мен қазір ойлаймын: оларға мұның қажеті де болмаған. Шынында, сөйлейтін сөзін біреу жазып, қағазға бастырып, алдына қойса, елге оқып бермей не құдай ұрыпты.

Есте есті сөз қалады. Ғайникен Айдарханқызының мына бір сондай сөзі көкейіме қатты ұялаған.

Қазір есімде жоқ, бір бастықтың сөзін жазып, Ғайникен Айдарханқызының алдына қойдым. Әдетте ол кісі оқып шығып, ұнаса, осы күйінде, ұнамаса, қайта жаздырып, әбден пісіріп барып баяндамашыға ұсынады.

Адам қаншама ақымақ болса, соншама кінәмшіл болады. Баяндамашылар сондай еді, алайда Бибатырова олардың тілін табатын.

Мен баяндамашыға арналған қағазды апарып бергенен бірер сағат өткен соң Бибатырова шақырды. Түрінен абыржып отырғаны байқалады.

- Әлдихан, жақсы жазыпсың. Бірақ бұлар мұндай құрмалас сөйлеммен жазылғанды оқи алмайды. Мынаны апарып, әр сөйлемін үш-төрт, әрі кетсе бес-алты сөзден құрап, қайта жазып әкелші, - деді хатшы.

Мен хатшыға қарадым, ол маған қарады.

Біз бір-бірімізді түсіндік, бассыздарға баяндама жазып беру- жатқан бір азап.

Қайтерсің, қызметіміз осы - өз сөзімізді өзгенің аузына салу. Өзгені қайдам, өзім бұл тірлікке барымды салмайтынмын. «Оған осы да жетеді» - деген принцип ұстайтынмын. Шынында, жететін. Тауаны шағын бастық шығандап сөйлей алмайды, тек жазып бергеніңді жалмайды.
Жаратушы – шебер.

Жанды-жансыздың бір де біреуі екіншісіне ұқсамайды, қандай да бір айырмашылығы болады. Дүниедегі ең ұқсастар, қазақ сойып, қаптап қойғандай, орыс «близнецы» дейтін егіздер. Міне, осы егіздердің өзінің бір-бірінен айырмашылығы болады.

Жаратушы – жомарт.

Әйтпесе, соншама рең, түс, түр, мүше, қимыл, мінез-құлық, әдет, үн, қуаныш, қайғы қайдан табылған?

Бұл – қолдан келмес құдірет.

Мұның сырын іздемек болу- «Бояушы – бояушы десе, сақалын бояптының» керін кию. Ешқандай ғалым құпиясын аша алмайтын ғажайып – ол.

Жаратушы – жұмбақ.

Ол – сол тылсымдығымен ұлы.

* * *

Кешегі кеңестік кезеңде «Жарыс жариялылығымен күшті» деген бір аталы сөз болды. Менің бұл сөзді бұлайша әспеттеуімнің сыры – терең. Жариялылық дегеніміз керемет ұғым. Жариялылықтың тереңінде оның үлгі күші тұнып жатыр. Жарыс озатының игі ісінен үлгі алып, оны қайталау – абыройлы тірлік болып саналған. «Бірдің үлгісі – мыңға» дейтін әдемі ұранның түп төркіні – жариялылық.

Қазір енді социалистік жарыс жоқ, нарық бар. Нарықтың құдіреті жарыстан да, міндеттемелерден де әлдеқайда күшті. Нарықта жолы болып жүргендерге жариялылықтың түкке керегі жоқ. Олар, негізінен, заңды айналып өтуге бейім, тірліктерінің көбі күмәнді адамдар. Шынын айту керек, бизнесмен, ілкімді, іскер, кәсіпкер аталып жүргендерге жариялылық емес, бас-аяғын қымтап, бет-ауызын тұмшалап алу тиімді. Оның мәнісі, меніңше, табыстарын жасыруға саяды, жамылғы сөздері дайын – «коммерциялық құпия». Құпия жүрген жерде қулық-сұмдық жүреді. Олардың күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан қалып ойлайтыны - өз қазанын толтырып, қалтасын қампайту, ашық-жарқын емес, жымысқы тірлік кешу.

Бизнесмен кім үшін байиды? Әлбетте, өзі үшін. Неге біз кеңестік кезеңдегі социалистік жарыстың жеңімпазына көрсететін құрметті нарықта жолы болғанға көрсетеміз. Меніңше, бұл екеуін шендестіру ақылға сыйымсыз. Озаттың еңбек жетістігі – халық игілігі еді, кәсіпкердікі - өзінікі. Ендеше жыл сайын мемлекеттік наградаларға ие болғандардың ішінде өз тірлігіне өгіз қара күшін салып жүргендердің көп болатыны қалай?

Меніңше, қоғам өзгергенмен, құндылықтарды бағалау өзгерген жоқ. Әйтпесе, социалистік қоғамда жақсы көрсеткішке жеткен еңбеккер мен қазіргі баюдың амалына жүйрік, жұлқар бір қатарда тұрар ма еді. «Кәсіпкер – салық төлеуші», - деп дау айтушы табылар. Оны мен де білемін, бірақ олардың әуелгі ойлайтыны өз мүддесі. Олардың наградасы – табысы.

Бір сөзбен айтқанда, қазір қоғам басқа, ендеше оның құндылықтарына өлшем де басқа болуы керек. Көзқарас тек ғылым-білім, әдебиет, мәдениет салаларына өзгермегені ләзім. Ғылым-білім жаңалығы адамға барлық кезде қызмет етеді, әдебиет пен мәдениеттің жетістіктерінен сусындамаған адам көр болып қалады. Оларды өмірге әкелушілер қай қоғамда да құрметке лайық.

* * *

Қуанарлығы соңғы кезде бұл жағына айтарлықтай назар аударыла бастады. Ең бастысы, радио тетігін бассаңыз, саңқылдап сөйлеп тұратын болды. Оны тыңдаған адам халқымыздың өткені мен бүгінін сөз еткен тамаша материалдар тыңдап, әсем ән мен тәтті күйге құлақ құрышын қандыратын болып жүр.

Қазақ радиосының, оның ішінде Жамбыл радиосының да ұқсата алмай жүрген бір тірлігі – соңғы хабарларды эфирге шығару.

Бір кезде аз да болса радионың нанын жеген маған бұл кемшілік бірден байқалады. Айталық, хабарды жүргізуші тілшіге сөз берерде жұртқа жария етілер жайдың тоқ етерін айтатыны бар. Бағдарламаны жүргізуші хабардың шет жағасын шығарып, әрі қарай тілші іліп әкетуі керек. Жоқ, жүргізуші бірін айтамын деп бәрін айтады, тілші енді оның сөзін бұлжытпай қайталап тағы бір-екі сөйлем қосады. Одан кейінгі бір келіспеген тірлік – ақпараттарды, әсіресе, жаңалықтарды жария етуде радионың облыстық газеттерден кейіндеп жүруі.

Сөз жоқ, жаңылық – біреу. Мысалы, облыста жаңа бала бақша ашылған екен, газеттің де, радионың да халыққа жеткізетін хабары - осы. Алайда, бұл хабарды олар өздеріне ғана тән әдіспен хабарлауы керек. Бұл тұста радио шіркін жеделдігі жөнінен ешкімге жеткізбеуі тиіс. Хабарға жан бітіріп жариялауда да оның ерекшеленгені жөн. Бұл – радио хабарларында тілші самбырлап сөйлей бермей, өзгелерді де сөйлетуі керек деген сөз. Мұны адамның өз үні (живой голос), десек керек. Хабарға қатысушының сөзі оны жанды етіп, жандырып жібереді.

Өткен ғасырдың жетпісінші-сексенінші жылдары радио құлағын бұрасаңыз, әдеп кеп оның біздің облыстағы тілшісі Кәрім Баялиев сөйлеп, небір жаңалықтарды жеткізіп жататын. Майталман тілшінің хабарларында адамдардың өз үні көп естілуші еді. Қап, оның осы озат тәжірибесі өмірден өзімен бірге кеткенін қарашы!

Кәрекең өз тәжірибесін жастарға үйретуден жалықпайтын, облыстың белгі радиожурналистері Қыстаубай Байтуов, марқұм Қасықбай Асаубаев, тағы басқаларымыз Кәрекеңнің костюмінен шыққан едік. Ол қазақ радиосының өзінен кейін тілшісі болған Лесбек Сайлаубековтің де осы бір қиын жұмысқа тез машықтануына көп көмегін тигізген болатын. Кәрім Баялиевтің бұл саладағы ерен еңбегін еске алатын біраз шәкірттері бар екенбіз, шүкір, дейік.

* * *

Сөз бар ма, бұл – білімсіздіктен емес, әр сөздің түбіне терең бойламаудан орын алып отырған жайт.

* * *

Орысша мына іспетті бір мәтел бар: «Сен досыңның кім екенін айтшы, мен сенің кім екеніңді айтайын». Жұрт осы мәтелді айтуға құмар. Меніңше, бұл – шындыққа сәйкес келмейтін мәтел. Мәтелдің айтатыны – сенің досың қандай болса, сен де сондайсың. Жоқ, мен айтамын: достардың мінез-құлқы, қасиеті, болмысы әмісе бір-біріне сәйкес келе бермейді. Досы азғын, өзі асқан жігіттер аз ба, тәйірі. Екі дос ешқашан бір қалыптан шыққандай ұқсас болмайды.

Қарауылбек Қазиев екеуміз Қазақ мемлекеттік университетінде бірге оқыдық, жазушылық жолға да қатар түстік. Сол жылдары бірге оқыған студенттер бірімізді бірімізден бөлектеп көз алдына келтіре алмас еді.

Дос болу – ауыз жаласу емес. Достардың арасында адамға тән барлық мінез көрсетулер, характер қақтығыстары болмай тұрмайды. Достың ең басты қасиеті – кетіспейді. Бір ренжіскенге қол сілтеу – достықтың белгісі емес. Ел сұмдық тату деп білетін Қарауылбек екеуміз де аз ренжіскеніміз жоқ, бірақ қайта табысып, ойнап-күліп кете беретінбіз. Біз дос деген ұлы ұғымға адалдықтан айныған емеспіз. Екеуміз жер бетінде қатар өсіп тұрған, жер астындағы тамыры ұйысып кеткен қос бәйтеректей едік.

Өткен ғасырдың 84-ші жылы қазан айының басында мен ауызекі тілде партактив деп аталатын, шын мәнінде облыстық аурухананың 2-терапия бөлімінде жүрек ауыруынан емделіп жатқанмын, қасында біздің курстасымыз Тоқташ Серікбаев бар Қарауылбек келді Шымкенттен көңілімді сұрап.

- Өй, саған не болған ауырып, ештеңеге мойымайтын күшті едің ғой. Жүрек деген не ол, жүгірсең жоқ болады ауруың, - деп, өзінің күнде жүгіретінін, содан зыптай болып кеткенін айтты.

Менің бала кезден анау-мынауды елемейтін жігерлі екенімді Қарауылбек достан басқа кім білсін?! Қарауылбектің «күшті едің ғой» деген сөзі күш-қуат берді, жазылуға бет алдым.

Қарауылбек мен ауруханадан шықпай жатып, төтен келген ажалдан бақилық болды.

Қарауылбектің қызметке араласқан саналы өмірінің бәрі Шымкентте өтті. Оның ол өмірі де, өлімі де маған құпия, белгілісі – достығымыз.

Әлібектің жөні – бөлек. Екеуміз – Кербұлақтың балаларымыз. Қарауылбек те Кербұлақтың баласы, бірақ оның үйі ойға - Шуға ерте көшкен, ал Әлібек екеуміздікі Кербұлақта көп отырды.

Әлібек екеуміз Шоқпар бекетіндегі орталау мектепті бірге оқып бітірдік. Содан кейін барып жолымыз екі айырылды. Әлібек еңбекке араласты, әскерге барып келіп, Шоқпардың шағал тас өндіретін карьерінде экскаваторшы болды, сырттай оқып, жоғары оқу орнын бітірді. Еті тірі жігіт деп осы Әлібектерді айтқан ғой қазақ. Шаруашылықтарда зоотехник, бас зоотехник болды. Нарық жолына да ерте түсті, ауылда шұжық өндіретін цех ашып, талай адамға жұмыс тауып берді. Туған ауылымызға Әлібектің пайдасы көп тиді.

Амал не, ол да ерте аттанып кетті бұл өмірден.

Нағыз досым осы Әлібек еді.

Қашан, қайтіп, Шу жеріне аяғым тиді екен, дереу Әлібек іздеп табатын мені. Әй-шәйға қаратпай, Кербұлаққа қарай ала жөнелетін. Балалығымыздың ізі қалған жерге келіп, өткен-кеткенді айтып, рахатқа батып жүрер едік.

Қалада, қызметте, «қысылғаннан қыз болып» жүрген сары тап кейіптен түк қалмай, мәжірежай күйге еніп, әй, бір рахаттанар едік.

Ол дос жоқ, көңіл көтерілмей, кір басып барады.

Менің, жоғарыда өзімше бөлшектенгеінімдей, мезгілдік, әлде, мерзімдік пе екен, достарым аз болған жоқ. Бәріне бір нәрсе ортақ, оның аты – бір-бірімізге жақсылық жасау. Мен ол достарымның бәрін сыйлайтынмын, бір Жорабайдан басқасының бәрі өмір ағымымен алыста жүр. Бар болғаны кезіккенде білдіреміз достығымызды. Сол да жетіп жатады. Дос сынамайды, қуанады. Дос тәуелді емес, емін-еркін болады. Дос жақсыңды асырып, жаманыңды жасырады. Достың достан айнымайтын болуы қажет емес, әр адамның өзіндік беті бар. Тегінде, ең бастысы, бірін бірі түсінген адам дос болады. Менің жоғарыдағы мәтелді жоққа шығаратыным осы – мінез-құлқы бір-біріне ұқсайтын адамдар да, ұқсамайтын адамдар да дос бола береді бір-бірімен.

Мақал-мәтел – талассыз тұжырым. Соны біле тұра мен мына мәтелмен пікір жарыстырған болдым. Бірдеңе дәлелдей алдым ба, жоқ па, оны өзің ойлан, оқырман.

* * *

Мүмкін, бұл әрекеттің біз білмейтін, полицейлерге тиімді бір құпия сыры бар шығар. Табиғаттан дана ешкім, табиғаттан түсінікті ешнәрсе жоқ. Табиғаттың перзенттері жыртқыш аңдар бұйырған нәпақасын бұғынып барып бас салады. Бұл – табиғи құбылыс. Ендеше, біздің полицейлер қылмыскерді неге сырнайлатып-кернейлетіп келіп ұстауы керек? Біз де көрдік, бізден гөрі полицейлер сиренаның үні естілді болды қылмыскердің оқиға болған жерден дереу тайып тұратынын көп көрді.

Әрине, полиция қызметкерлерінің қылмыскерді ноқталау жөнінде былайғы жұрт біле бермейтін әдіс-тәсілі өте көп. Мына дабыра қылудың да бір сыры бар шығар. Қайдам, қайткенде де бұл – қайран қалдыратын әрекет.

Енді «Біз де көрдік» дегенге келейін. Біздің үйдің екінші қабатында А.С.Вязовой деген қария тұрады. Александр Спиридоновичтің үйіне әр жылдары екі рет ұры түсті. Екеуінде де ұры ұстатпай кетті. Себеп – жоғарыдағы мен айтып отырған жағдай. Құқық қорғаушылар дабыра қылып үйдің алдына келіп, машиналарынан түсіп жатқанда ұры артқы жақтағы лоджиядан секіріп түсіп, ізін жасырып кетті. Егер полицейлер үн шығармай келіп, үйді қоршап алса ғой, ұры қолға түседі.

Тегі қай істі де азан-қазан қылмай, үнсіз атқарған дұрыс-ау.

* * *

* * *

Сиыр – кедейдің малы. Социалистік қоғамның жоқ-жітік жайлаған алғашқы кезеңінде адамға сиырдай пайдасын тигізген мал болған жоқ. Шаруаға бір бұзаулы сиыр, бес қой-ешкі ғана ұстауға рұқсат еткен сол заманда аша тұяқ, ай мүйізді бұл жануарлар баққанның аузын аққа, жеңін майға тигізді. Қазақтың қара домалақ балаларының өзегін талдырмай, ойынға қосты. Оны айтамын, кейінірек қаптаған ұжымшарлар мен кеңшарлардың негізгі табыс көзі сиыр болды. Кәшек жеп, қаңғып жүретін сиырлар шаруашылықтардың қоржынына өз өнімінен түскен қаржыға салынған саңғырлаған сарайларда жем мен шөптің ең құнарлысын құныға соғып тұратын дәрежеге жетті. «Сиырдың сүті – тілінде» екенін білген жұрт сиырдан ештеңе аяғанды қойды. «Дүние – кезек» деген сөз рас екен, енді өзге мал сиырдан қалғанын жейтін болды.

Өзгені қайдам, өз басым сиырға өлшеусіз қарыздармын. Біздің үйдің қазығынан бір бұзаулы сиыр кетіп көрген емес. Солардың ішіндегі ең елеулісі – көк сиыр. Менің Ұлы Отан соғысына кетіп, оралмаған Бекет ағамның бәсіресі – көк бұзау өскенде жолым үйдей көк сиыр болды. Жетім бұзау арқандаулы тұрғанда көршінің баласы Әуесбек сүзісіп ойнайды екен. Содан барып кейін көк сиыр сүзетінді шығарды. Бір айтарлығы – көк сиыр ешкімді әдейілеп сүзбейтін, тек өзіне тиіскен адамды ғана мүйізімен бір қағып тастайтын. Ондайда көк сиыр біздің үйдің үлкен-кішісінің даусы шықты екен, қалт тоқтайтын.

Көк сиырдың әңгімесі көп, егер кім де кім менің «Шаншар атай» атты хикаятымды оқыса, көк сиыр туралы біраз нәрсе жазғанымды білер еді. Бұл хикаятты оқыған белгілі жазушы Жайсаңбек Молдағалиев: «Қазақ әдебиетінде сиыр туралы хикаят жазған жалғыз сенсің. Жарайсың!» - деп ризалығын білдірген.

Көк сиырдан басқа сиырларымыз да біздің отбасымызды бір-бір биікке шығарып тастаған-ды. Менің балалығым ауылымыздың әр үйі бір сиырдың желінін тартқан тірлікпен астасқан.

Ұжымшардың кез-келген жұмысын істеп кете беретін әкем кейін сиыр бақты, ағам Шәкен де сол жолмен жүрді.

Сөйтіп біздің үйдің балалары сиырдың сүтімен ержеттік, сиырға жұмсалған еңбектің өтеуімен өстік.

Мен жас кезімде сиырдың ішінде аз жүргенім жоқ. Сиыр туралы жазатын жайларым көп, реті келіп жатса, оларым қағаз бетіне түсіп қалар. Әзірге айтарым: сиыр – менің замандастарымның бала кезінде таңдайына ақ, маңдайына бақ болған мал.