Қазақ халқының СƏулет өнері ежелгі қҰрылыстар
жүктеу/скачать 4,98 Mb. Pdf көрінісі
|
СЕН БІЛЕСІҢ БЕ 501-600
| ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ШЕШЕНДІК
ЖƏНЕ АҚЫНДЫҚ ӨНЕРІ Қайым айтыс Айтыстың бір шумақ өлеңмен қайырып отыратын шағын түрі «Қайым айтыс» деп аталады. Бұл сөз «қайыра айту», «қайта жауаптасу» деген ұғымнан шыққан. «Қайым айтыс» қыз бен жігіттің, құрбы-құрдастардың арасында өтеді. Қайым айтыстың басқа айтыстардан ерекшелігі бір ауыз сөзбен қайырылып отырады, көбіне қыз бен жігіттің қарама-қарсы мəндегі сұрақ-жауаптарына құрылады. Бұл шумақтардың алғашқы екі жолын қыз да, жігіт те қайталап айтуы мүмкін. Осы жайт алғашқы «Қайым айтыс» үлгілерінің тым қарапайым, жанынан қосып айтуға жеңіл болып келетінін көрсетеді. «Қайым айтыста» əзіл-оспақ, шымшыма, астарлы сөздер қатар жүреді. Қайымдасулардың басым көпшілігінде бір-бірін əжуалап, іліп-қағыту да, сыпайы мақтаулар да орын алады. Бəдік айтыс Адамның дүние тану дəрежесінің, наным-сенімдерінің елесі сияқтанып, салт жырларының əріден келе жатқан бір түрі – «Бəдік айтысы». Ерте кезде айналшық ауруымен ауырған малды «бəдік болды» деп, ауруды үркіту мақсатымен «бəдік» айтатын болған. Ол үшін кешқұрым ауыл жастары жиналып, кеш өткізген. Айтыстың тақырыбы – бəдік. Бəдік – олардың түсінігінде айналшық ауруының иесі. Соған өлеңмен əсер ету керек. Сөзбен бірде жалынып, бірде қорқытып, ауру малдың басына қонған пəлені көшіру керек. Осы мақсатпен жастар екі жақ болып айтысады. Кейінірек малдың ауруын емдейтін, бəдікті көшіретін бұрынғы бəдік кеші жастардың сауық кешіне айналады. Мазмұны енді жастардың көңіл күйін көтеретін, əзіл-қалжың ретінде айтатын салт өлеңі дəрежесінде қалған. Дін айтысы Дін иелері, қожа-молдалар қазақ арасына ислам дінін үгіттеп, тарату үшін айтыс өлеңдерін де пайдаланған. Дін иелері өздерінің қолына ұстаған ақындарына əдейілеп тапсырып, жұрттың жиналған жерінде дін үгіттерін айттырған, не туралы жəне қалай айтуды алдын ала ескертіп те қойған. Осы негізде діни тақырыпқа арналған айтыс өлеңдері туған. Айтыстың негізгі тақырыбы дін əңгімелері, дін үгіті болады. Сұрау- жауап ретінде аспан əлемі, жердің асты-үсті, табиғат көріністері, хайуанаттар дүниесі айтылады. Бұлардың барлығын жаратушы бір құдай екендігін айтып, халықты соған нандырмақ болады. Бес уақыт намаз оқу, ораза ұстау, қайыр-садақа, үшір-пітір беру жайы да айтылады. Дін айтыстары əр түрлі діни ұғымдарды елге тарату құралы ретінде пайдаланылған. Өлеңдік жағынан алғанда, дін айтыстары үздік шыққан айтыс тобына жатпайды. Тек дін жайын сөз ететін қара дүрсінді өлеңдер түрінде келеді. |