Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиетінен емтихан сұрақтары Жыраулар поэзиясының зерттелуі
Жыраулар поэзиясындағы болжал толғауларды талдаңыз
жүктеу/скачать 266,21 Kb.
|
?àçà? õàíäû?û ä?ó³ð³íäåã³ ?äåáèåò³íåí åìòèõàí ñ?ðà?òàðû Æûðàóëàð 2
| 59.Жыраулар поэзиясындағы болжал толғауларды талдаңыз
Сөйтіп, жыраулар,көбінесе өзінің көріпкел,болжағыштықдана кемеңгерлік қасиеттері арқылы әр кезеңде белгілі бір ханның қысылғанда кеңес сурар ақылгөй жыршысы,салауатты биі болғанын көреміз.Бұған дәлел ретінде көне дәуірдегі Қорқыт пен Дерсе,яки Баяндур хан,Ұлық жыршымен Шыңғыс ханнан бастап,бертінгі Сыпыра мен Тоқтамыс,Асан Қайғы мен Жәнібек,Шәлгез бенБи Темір,,Жиембет пен Есім ,Бұқар мен Абылай хандардың іс әрекет,қарым*қатынастарын атай айтамыз.Бул туралы кезінде «Әрбір хан өз қасында ақылшы болатын биді таңдағанда,ең алдымен,сөз тапқыш,,өткір деген суырылған шешенннен,судырлаған ақынннан алатын.Булардың саяси салмағы зори болғандықтан,аузынан шыққан сөзде олқы болмауы тиіс.Көлденең кісі мін таба алмайтындай,қоржындай ауыр,оқтай жұмыр,өтімді болуы керек.Бұлар қазақтың жоғарғы табынан шығып,ел меңгеру жолындағы саясат адамдары болғандықтан,көпке айтқан сөздерінің бәріел мұңына,ел қамына арналғансөздер болады» -деп М Әуезов. Мысалы Асан Қайғының «Ей хан мен айтпасам білмейсің» толғауында. Отарлау мен бодандықтың неге ікеліп соғатынына дейін нақтылапашып айтып береді.Мұнда ол бұрыннан таныс шортан мен қарағайды шешімі зор түйінді бейне ретінде алып суреттейді: Бұдан кейін қилы-қилы заман болар Заман азып,заң тосып жаман болар Қарағайдың басына шортан шығып Балалардың дәуоеніт тамам болар Ол күнде қарындастан қайыр кетер Ханнан –күш,қарағайдан шайыр кетер Ұлы,қызың орысқа бодан болар Қалың ел,есіл жұртым сонда не етер Бұқар жыраудың: Сөйлетпей ұрар ұртына Бауыздамай ішер қаныңды Өлтірмей алар жаныңды Қағазға жазар малыңды Есепке салар барыңды Еліңді алар қолыңнан Әскер қылар ұлыңнан Тексізді төрге щығарып Басыңа ол күн туғанда Теңдік тимес құлыңнан Болмай қалмас артыңнан Естісең мына қартыңнан Атты толғауыда болжал толғаудың ерекше үлгісін көрсетпек.Сонымен қатар «Абылай ханның қасында» «ханға жауап айтпасам» «Он екі айда жаз келер»атты болжал толғаулары бар Е.Ысмайылов жыраулардың қоғамдық рөлін аса жоғары бағалай келіп «Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып,көбінесе заман дәуір,өткен мен елешек,адамгершілік,жақсылықпен жамандық жайындаойлар,болжаулар,қағидалы сөздер айтып отырған» Бұқар жыраудың болжал толғаулары Бұқар жырау Қалқаманұлы (1693–1787) – әйгілі жырау, Абылай ханның ақылшы-биі, абыз. Жұрт оны «Көмекей әулие» деп атаған. Сөйлегенде үнемі қара сөзбен емес, көмекейі бүлкілдеп, түйдек-түйдек жырмен сөйлейтін болған. Көбіне-көп Абылай ханның өтінішімен, «сәуе айтшы» деген тілегімен түсінде көрген істерін болжап айтады екен, бұлары дәлме-дәл келіп отырған. Жырау қазақ халқының жоңғар басқыншылығы тұсында, елдің болашағы қыл үстінде тұрған кезде өмір сүріп, сол алмағайып замандағы күрделі мәселелерге өз жырларымен жауап бере білген. Осындай ауыр сәттерде Абылай ханға дұрыс кеңес беріп, ел-жұртты басқыншы жауға қарсы күресте біріктіруге, бір тудың астына топтастыруға күш салған. Өзінің саяси-әлеуметтік мәнді жыр-толғауларымен сол жалынды күрестің жыршысына айналған. Осы мақсатта ол Абылай ханды бірден-бір қажетті басшы санап, оған халық бірлігін сақтап калатын көсем тұрғысында үлкен сенім артқан. Абылай хан да сол биік талаптан табылып, елдің бірлігі мен жарқын болашағы үшін жан аямай қызмет еткен. Жырау сол азаттық жолында өлімге бас байлап, ерліктің небір ғажайып үлгілерін көрсеткен хан мен оның батырларын жырға қосып, олардың өшпес әдеби бейнелерін жасаған. Әсіресе, Абылай ханның көрегендігі мен даналығын, ауыр кезең, қиын сәттерде ел ұйытқысы бола білгенін асқақ жырлаған. Оның «Абылай ханның қасында», «Ал, тілімді алмасаң», «Ай, Абылай, Абылай», «Қазақтың ханы Абылай», «Ханға жауап айтпасам», «Басыңа біткен күніңіз», «Ай, Абылай, сен он бір жасыңда», «Ал, айтамын, айтамын» атты толғауларында ханның сол кездегі ұстанған саясаты мен көрегендігі, алғырлығы мен білгірлігі сипатталған. Ал «Садыр, қайда барасың?», «Бұқарекең біз келдік, Ақан, Төбет байларға» деген жырларында ол ел болашағы, татулық мәселелерін сөз еткен. «Он екі айда жаз келер», «Абылай ханның қасында», «Ханға жауап айтпасам» атты толғаулары халық болашағы мен бейбітшілікті сақтау, отарлауды көздеген елден жыраққа, Жиделі байсынға көшу мәселесін қозғаған. Бұл жырлардың үгіт-насихаттық, дидактикалық сипаты басым. Бұқар жыраудың толғаулары, шын мәнінде Абылай дәуірінің айнасы. Бұхар өмір сүрген дәуірдің ұлы оқиғасы- жоңғар қалмақтарының өктемдігі, олардың қазақ жерін баса көктеп енуін білеміз. Қалмаққа қарсы ұрыс басталған шақтан аяғына дейін бар ауытпалықты Бұхар елімен бірге кешкен. Ол әсіресе, өзі туған өлкесін азат ету күресіне тікелей араласып, қолбасшыларымен бірге, ақылшы, үгітші болып белсендік көрсеткен. Абылай Бұхармен осы тұста қатты санасқан. Қалмақ қолына қарсы тұрған қазақ қолын Абылай хан басқарып, оны Айдаболдан Аталық батыр мен Сүйіндік елінен шыққан Олжабай (1696–1792 ж) батырлар қолдаған. Қалмақтар арылғаннан кейін Абылай көрші Қырғыз, Ташкенттегілермен ерегісіп, оларға қыр көрсеткен. Олжабай Абылайдың бұл саясатына қарсы болды. Бұхар жырау Олжабайды қолдайды. Осы тұста халық аңыздарында Олжабай келіссөз жүргізіп қырғызды соғыссыз бітіреді-міс. Ауыз бірлігі мол кезінде Абылай қолы қалмақтың Қалден Серен хонтайшысын Қарқаралы, Баянауыл жерлерінен ығыстырып, көп олжалы болады. Бұхар Бөгенбайдың өлімін хан Абылайға естіртуші жыраудың бірі. Ол батырдың тарихи рөліне танып, оған деген халықтың қайғысын хан қайғысына ұштастыра жырлаған. Қазақтың даңқты батырлары қатарына алып, оны даралай да білген. жүктеу/скачать 266,21 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|